Το Ιδεολογικό Περιβάλλον
Το θέμα λοιπον είναι η ιδεολογία ως περιβάλλον που
"...... Επειδή ακριβώς διαποτίζει τα πάντα, η ιδεολογία εμφανίζεται σαν το αντίθετό της, σαν μη-ιδεολογία, σαν ο πυρήνας της ανθρώπινης ταυτότητάς μας κάτω απ' όλες τις ιδεολογικές ταμπέλες. Γι αυτό το έξοχο μυθιστόρημα του Τζόναθαν Λίτελ Les Bienveillantes είναι τόσο τραυματικό, ιδίως για τους Γερμανούς· παρέχει μια φανταστική πρωτοπρόσωπη αφήγηση του Ολοκαυτώματος, από την οπτική γωνία ενός Γερμανού ο οποίος είχε άμεση ανάμειξη σε αυτό, του Obersturmbannfuhrer των SS Μαξιμίλιαν Άουε. Το πρόβλημα είναι το εξής: πώς να αποδώσει κανείς τον τρόπο με τον οποίο βίωσαν και συμβολοποίησαν οι ναζί εκτελεστές την κατάστασή τους, χωρίς να προκαλέσει τη συμπόνιά μας γι' αυτούς ή ακόμη και να τους δικαιολογήσει; Εκείνο που προτείνει ο Λίτελ, για να το θέσουμε κάπως άκομψα, είναι μια μυθιστορηματοποιημένη ναζιστική εκδοχή του Πρίμο Λέβι. Ως εκ τούτου, έχει να μας προσφέρει ένα καίριο φροϋδικό δίδαγμα: πρέπει να απορρίψουμε την ιδέα ότι ενδεδειγμένος τρόπος για να καταπολεμούμε τη δαιμονοποίηση του Άλλου είναι να τον θεωρήσουμε ολόπλευρα ως πρόσωπο με υποκειμενικό βάθος, να ακούσουμε την ιστορία του, να κατανοήσουμε πώς προσλαμβάνει την κατάσταση (κατά την αντίληψη ότι, όπως λέει και ένας φανατικός υποστηρικτής του διαλόγου για το Μεσανατολικό: "Ένας εχθρός είναι κάποιος του οποίου την ιστορία δεν έχεις ακόμα ακούσει"). Υπάρχει, ωστόσο, ένα σαφές όριο σε αυτή τη διαδικασία· μπορούμε να φανταστούμε ότι καλούμε έναν στυγνό ναζί δολοφόνο - όπως ο Μαξιμίλιαν Άουε του Λίτελ, ο οποίος μάλλον αυτοπροσκαλείται - να μας αφηγηθεί την ιστορία του; Είμαστε, εν τοιαύτη περιπτώσει, εξίσου διατεθειμένοι να υποστηρίξουμε ότι ο Χίτλερ ήταν ένας εχθρός, επειδή απλώς κανένας μας δεν άκουσε την ιστορία του; Μπορούμε να δεχτούμε ότι οι λεπτομέρειες της προσωπικής του ζωής "αντισταθμίζουν" τις φρικαλεότητες που απέρρευσαν από την κυριαρχία του, ότι τον κάνουν "πιο ανθρώπινο"; Για να αναφέρω ένα από τα αγαπημένα μου παραδείγματα, ο Ράινχαρντ Χάιντριχ [Reihnhard Heydrich], ο αρχιτέκτονας του Ολοκαυτώματος, αρεσκόταν να παίζει τα όψιμα κουαρτέτα για έγχορδα του Μπετόβεν με φίλους τα ελεύθερα βράδια του. Η στοιχειώδης εμπειρία που έχουμε για την υποκειμενικότητα είναι εκείνη του "πλούτου του εσωτερικού μου βίου"· αυτό είναι που "πραγματικά είμαι", κατ' αντιδιαστολή προς τους συμβολικούς προσδιορισμούς και τα καθήκοντα που αναδέχομαι στον δημόσιο βίο (ως πατέρας, πανεπιστημιακός καθηγητής κλπ.). Το πρώτο δίδαγμα της ψυχανάλυσης, εν προκειμένω, είναι ότι αυτός ο "πλούτος του εσωτερικού βίου" είναι ουσιαστικά μια απάτη· αποτελεί ένα προπέτασμα, μια ψευδή απόσταση, της οποίας η λειτουργία είναι, θα 'λεγε κανείς, να περισώσει την επίφαση του Εαυτού μου, να καταστήσει απτή (προσπελάσιμη στον φαντασιωσικό ναρκισσισμό μου) την αληθινή κοινωνικοσυμβολική ταυτότητά μου. ΄Ενας από τους τρόπους να ασκεί κανείς την κριτική της ιδεολογίας είναι, συνεπώς, να επινοεί στρατηγικές για να αποκαλύψει αυτή την υποκρισία του "εσωτερικού βίου" και των "ειλικρινών" συναισθημάτων του. Η εμπειρία που έχουμε για τη ζωή μας εκ των ένδον, η ιστορία που αφηγούμαστε στον εαυτό μας για τον εαυτό μας, προκειμένου να αιτιολογήσουμε ό,τι κάνουμε, είναι συνεπώς ένα ψεύδος - η αλήθεια βρίσκεται μάλλον έξω, σε αυτά που πράττουμε...... "
"...... Επειδή ακριβώς διαποτίζει τα πάντα, η ιδεολογία εμφανίζεται σαν το αντίθετό της, σαν μη-ιδεολογία, σαν ο πυρήνας της ανθρώπινης ταυτότητάς μας κάτω απ' όλες τις ιδεολογικές ταμπέλες. Γι αυτό το έξοχο μυθιστόρημα του Τζόναθαν Λίτελ Les Bienveillantes είναι τόσο τραυματικό, ιδίως για τους Γερμανούς· παρέχει μια φανταστική πρωτοπρόσωπη αφήγηση του Ολοκαυτώματος, από την οπτική γωνία ενός Γερμανού ο οποίος είχε άμεση ανάμειξη σε αυτό, του Obersturmbannfuhrer των SS Μαξιμίλιαν Άουε. Το πρόβλημα είναι το εξής: πώς να αποδώσει κανείς τον τρόπο με τον οποίο βίωσαν και συμβολοποίησαν οι ναζί εκτελεστές την κατάστασή τους, χωρίς να προκαλέσει τη συμπόνιά μας γι' αυτούς ή ακόμη και να τους δικαιολογήσει; Εκείνο που προτείνει ο Λίτελ, για να το θέσουμε κάπως άκομψα, είναι μια μυθιστορηματοποιημένη ναζιστική εκδοχή του Πρίμο Λέβι. Ως εκ τούτου, έχει να μας προσφέρει ένα καίριο φροϋδικό δίδαγμα: πρέπει να απορρίψουμε την ιδέα ότι ενδεδειγμένος τρόπος για να καταπολεμούμε τη δαιμονοποίηση του Άλλου είναι να τον θεωρήσουμε ολόπλευρα ως πρόσωπο με υποκειμενικό βάθος, να ακούσουμε την ιστορία του, να κατανοήσουμε πώς προσλαμβάνει την κατάσταση (κατά την αντίληψη ότι, όπως λέει και ένας φανατικός υποστηρικτής του διαλόγου για το Μεσανατολικό: "Ένας εχθρός είναι κάποιος του οποίου την ιστορία δεν έχεις ακόμα ακούσει"). Υπάρχει, ωστόσο, ένα σαφές όριο σε αυτή τη διαδικασία· μπορούμε να φανταστούμε ότι καλούμε έναν στυγνό ναζί δολοφόνο - όπως ο Μαξιμίλιαν Άουε του Λίτελ, ο οποίος μάλλον αυτοπροσκαλείται - να μας αφηγηθεί την ιστορία του; Είμαστε, εν τοιαύτη περιπτώσει, εξίσου διατεθειμένοι να υποστηρίξουμε ότι ο Χίτλερ ήταν ένας εχθρός, επειδή απλώς κανένας μας δεν άκουσε την ιστορία του; Μπορούμε να δεχτούμε ότι οι λεπτομέρειες της προσωπικής του ζωής "αντισταθμίζουν" τις φρικαλεότητες που απέρρευσαν από την κυριαρχία του, ότι τον κάνουν "πιο ανθρώπινο"; Για να αναφέρω ένα από τα αγαπημένα μου παραδείγματα, ο Ράινχαρντ Χάιντριχ [Reihnhard Heydrich], ο αρχιτέκτονας του Ολοκαυτώματος, αρεσκόταν να παίζει τα όψιμα κουαρτέτα για έγχορδα του Μπετόβεν με φίλους τα ελεύθερα βράδια του. Η στοιχειώδης εμπειρία που έχουμε για την υποκειμενικότητα είναι εκείνη του "πλούτου του εσωτερικού μου βίου"· αυτό είναι που "πραγματικά είμαι", κατ' αντιδιαστολή προς τους συμβολικούς προσδιορισμούς και τα καθήκοντα που αναδέχομαι στον δημόσιο βίο (ως πατέρας, πανεπιστημιακός καθηγητής κλπ.). Το πρώτο δίδαγμα της ψυχανάλυσης, εν προκειμένω, είναι ότι αυτός ο "πλούτος του εσωτερικού βίου" είναι ουσιαστικά μια απάτη· αποτελεί ένα προπέτασμα, μια ψευδή απόσταση, της οποίας η λειτουργία είναι, θα 'λεγε κανείς, να περισώσει την επίφαση του Εαυτού μου, να καταστήσει απτή (προσπελάσιμη στον φαντασιωσικό ναρκισσισμό μου) την αληθινή κοινωνικοσυμβολική ταυτότητά μου. ΄Ενας από τους τρόπους να ασκεί κανείς την κριτική της ιδεολογίας είναι, συνεπώς, να επινοεί στρατηγικές για να αποκαλύψει αυτή την υποκρισία του "εσωτερικού βίου" και των "ειλικρινών" συναισθημάτων του. Η εμπειρία που έχουμε για τη ζωή μας εκ των ένδον, η ιστορία που αφηγούμαστε στον εαυτό μας για τον εαυτό μας, προκειμένου να αιτιολογήσουμε ό,τι κάνουμε, είναι συνεπώς ένα ψεύδος - η αλήθεια βρίσκεται μάλλον έξω, σε αυτά που πράττουμε...... "
1 σχόλιο:
Συμπτωματικά αυτό βιβλίο διαβάζω αυτές τις μέρες. Κάτσε καλά είναι.
Δημοσίευση σχολίου