Αναγνώστες

Κυριακή 10 Μαΐου 2020

Κατάσταση Εξαίρεσης και Πανδημία


Κατάσταση Εξαίρεσης και Πανδημία

του  Πέτρου Θεοδωρίδη, πολιτικού επιστήμονα
 H  Πανδημία  οδήγησε  την  χώρα μας,    όπως και πολλές άλλες  χώρες του κόσμου, σε «κατάσταση  εξαίρεσης».[1]Για κατανοήσουμε την  φύση της θα  πρέπει να  λάβουμε  υπόψη  τρεις   θεωρητικούς. Τον Carl Schmitt,[2] , Γερμανό πολιτειολόγο   του μεσοπολέμου  που   στήριξε  το Ναζιστικό   κράτος, τον Μ. Foucault  που ανέλυσε  την «μικροφυσική της εξουσίας» που διαπερνά το σύνολο των ανθρωπίνων σχέσεων στην Νεωτερικοτητα και  τον  Giorgio Agamben   που  θεωρεί  το  στρατόπεδο  συγκεντρωσης  ως κανόνα  της Νεωτερικότητας ,όπου τα άτομα   «τίθενται υπό φύλαξη» όχι βάσει του κοινού ποινικού δικαίου αλλά μιας «προστατευτικής φύλαξης».
O Carl Schmitt, [3] αναζητούσε έναν έξω-νομικό κανόνα ως πηγή του Δικαίου, έναν κανόνα που δεν είναι καν κανόνας αλλά η Εξαίρεση. Όπως έγραφε «Για  να έχει νόημα η έννομη τάξη πρέπει να έχει αποκατασταθεί η τάξη και κυρίαρχος είναι, όποιος αποφασίζει τελεσίδικα αν, πράγματι, επικρατεί αυτή η κανονική κατάσταση».[4]. Στη «Πολιτική Θεολογία» (1922), θέτει το θεμελιώδες αξίωμά του περί κυριαρχίας: «Ο Κυρίαρχος είναι αυτός που αποφασίζει για την κατάσταση  έκτακτης  ανάγκης». Ο ακριβής ορισμός της κατάστασης έκτακτης ανάγκης όπως τον περιέγραψε ο Carl Schmitt: είναι «η αναστολή του νόμου από τον ίδιο το νόμο»  Στην Έννοια του Πολιτικού ο Schmitt θέτει το ζήτημα της απόφασης: ο κυρίαρχος αποφασίζει για ό,τι είναι πολιτικό και ό,τι είναι απολίτικο, δημόσιο ή ιδιωτικό. Έτσι, το ζήτημα της κυριαρχίας τίθεται ως ζήτημα απόφασης για κατάταξη σε φίλους και εχθρούς.
  Ο Μ. Foucault προσανατολίσθηκε, προς τη μελέτη των πολιτικών τεχνικών με τις οποίες το –νεωτερικο κράτος (μετά τον 17ο αιώνα),αναλαμβάνει τη μέριμνα της φυσικής ζωής των ατόμων.[5] Ο  Foucault θεώρησε ως  ένα από τα σημαντικότερα φαινόμενα του 19ου αιώνα την απόκτηση εξουσίας επί του ανθρώπου ως έμβιου όντος: κατά τον 17ο και 18ο αιώνα εμφανίζονται ορισμένες τεχνικές της εξουσίας που επικεντρώνονταν κυρίως στο σώμα του ατόμου ενώ κατά το  δεύτερο ήμισυ του 18ου αιώνα εμφανίζεται μια τεχνολογία της εξουσίας που εφαρμόζεται, όχι στο σώμα αλλά στη ζωή των ανθρώπων, στον άνθρωπο-έμβιο ον. Η φυλακή για τον Φουκώ αποτελεί προνομιακό χώρο εφαρμογής των «πειθαρχικών μεθόδων μιας «μικροφυσικής της εξουσίας» που διαπερνά το σύνολο των ανθρωπίνων σχέσεων, μέσω διάσπαρτων τεχνικών και μεθόδων και η οποία κατασκευάζει και κανονικοποιεί άτομα.   Είναι ταυτόχρονα και ένας χώρος για μια κλινική γνωριμία του καταδίκου, παρατήρησης της συμπεριφοράς του, των βαθύτερων τάσεων του, της προοδευτικής του βελτίωσης: ο παραβάτης του νόμου μετατρέπεται έτσι σε αντικείμενο εφικτής γνώσης.Για να περιγράψει αυτή τη μέθοδο ο Foucault χρησιμοποιεί το σχήμα του «Πανοπτικού» του Jeremy Bentham.[6] Το «Πανοπτικόν» δίνει τη δυνατότητα της ταυτόχρονης επιτήρησης και παρατήρησης, της βεβαιότητας και της γνώσης, , της απομόνωσης και διαφάνειας  [7].
Για τον Agamben,[8] και το έργο του «Homo sacer, Κυρίαρχη εξουσία και γυμνή ζωή», η εξαίρεση γίνεται –ή ήταν πάντα- ο κανόνας:   Ο Agamben  προτείνει το στρατόπεδο ως «χώρο» που αντιστοιχεί στην αρχέγονη δομή του Νόμου» και όχι τη -κατά Φουκώ- Φυλακή. Στο στρατόπεδο η κατάσταση εξαίρεσης αρχίζει και καθίσταται ο κανόνας: Τα άτομα «τίθενται υπό φύλαξη» όχι βάσει του νομικού καθεστώτος του εγκλεισμού, του κοινού δηλαδή ποινικού δικαίου, αλλά μιας «προστατευτικής φύλαξης» θεσμού -όπως σημειώνει ο Agamben- Πρωσικής προέλευσης με χροιά  προληπτικού, αστυνομικού μέτρου, προερχόμενου από την κήρυξη σε «κατάσταση πολιορκίας» με την αντίστοιχη αναστολή της ισχύος άρθρων του συντάγματος. Βλέπουμε συνεπώς την εγγύτητα μεταξύ κατάστασης εξαίρεσης και στρατοπέδου συγκέντρωσης. Όπως ακριβώς στη Δίκη του Κάφκα  η «ratiο» μιας  τέτοιας συναρμογής είναι η προοδευτική κανονικοποίηση του εξαιρετικού, έτσι και στο στρατόπεδο του Agamben, η κατάσταση εξαίρεσης αρχίζει και καθίσταται ο κανόνας.Το στρατόπεδο ως έννοια είναι συγχρόνως τμήμα εδάφους εκτός  της κανονικής δικαιΐκής τάξης, στην όποια όμως  περιλαμβάνεται, μέσω του αποκλεισμού του ως εξωτερικό εξάρτημα(αποικία) μιας και της αυτής μηχανής. Έτσι ένας χώρος (το στρατόπεδο) γίνεται Δομή «όπου η κατάσταση εξαίρεσης στην πιθανή απόφαση επί της οποίας θεμελιώνεται η κυρίαρχη εξουσίας,υλοποιείται κανονικώς». [9]
Τι   συμβαίνει στην εποχή μας ;Ήδη, πριν από την πανδημία, όλο και  περισσότερο  γλιστράμε σε ένα  καθεστώς κατάστασης  εξαίρεσης που γίνεται μόνιμο καθεστώς, μια σταθερά της ύπαρξης, τρόπος ζωής . Το κράτος δεν κάνει τίποτα και νίπτει τας χείρας του για την τρωτότητα και αβεβαιότητα που αναδύονται από την λογική (ή το παράλογο) της ελεύθερης αγοράς, επαναπροσδιορίζοντάς τα ως ιδιωτικό ζήτημα, ένα ζήτημα που τα άτομα  πρέπει να αντιμετωπίσουν μόνα τους,  να αναζητούν ατομικές λύσεις σε συστημικές αντιφάσεις.
Η Πανδημία μας  βυθίζει περισσότερο  στη  δίνη της  μόνιμης «έκτακτης»   ανάγκης σε μια κοινωνία  πολύ  διαφορετική   από εκείνη που    είχε   συναντήσει ο Carl Schmitt, στη   Γερμανία του Μεσοπολέμου. Εκείνη ήταν μια Κοινωνία  εξαντλημένη από τον πόλεμο μια μαζική κοινωνία   ‘’παραγωγών ‘’ όπως την ονόμασε ο   Zygmunt Bauman. Η   Πανδημία  συναντά  μια παγκόσμια  κοινωνία που είχε από  καιρό λειανθεί   και  επεξεργασθεί από τον ακραίο Νεοφιλελευθερισμό, εξατομικευμένη και  καταναλωτική ,όπου η μόνη αρμοδιότητα που έχει απομείνει στο κράτος είναι η διαχείριση των φόβων που προέκυψαν από την απορρύθμιση των κοινωνικών σχέσεων και την εξατομίκευση και όπου ένα μικρό βήμα χωρίζει τους εργαζομένους από τους ανέργους και τους παρίες. Ενώ η νεωτερική κοινωνία των παραγωγών  – έγραφε ο Zygmunt Bauman,  – πόνταρε στην ανθεκτικότητα και στην ασφάλεια, το μεταμοντέρνο ρευστό περιβάλλον είναι εχθρικό στον μακροπρόθεσμο σχεδιασμό, στην επένδυση και στην αποθήκευση .»Ο καταναλωτισμός είναι μια ζωή που βιώνεται στο «τώρα», μια ζωή «βεβιασμένη».[10]
  Εκείνη , (η κοινωνία  της   εποχής του Carl Schmitt,) ήταν μια κοινωνία του έθνους-κράτους ,υπήρχε ακόμα   ο συνδικαλισμός  και  η οργάνωση της εργατικής τάξης .η  σύγχρονη παγκόσμια  κοινωνία  είναι κοινωνία  των  ύστερων  του έθνους -κράτους  ,κοινωνία της επισφαλούς εργασίας, κοινωνία της απελπισίας  των υποτελών τάξεων που βλέπουν ότι  οι παγκόσμιες  ελίτ  τους εγκαταλείπουν κυνικά στην πιο εφιαλτική   μοίρα, όπου   η  ανασφάλεια είναι παρούσα ό,τι και να γίνει  και όπου «περισσότερο απ’ οτιδήποτε άλλο, «καλή τύχη» σημαίνει να κρατάς την «κακή τύχη» σε απόσταση»[11]
Εκείνη ήταν  η κοινωνία  των αυστηρών συνόρων   ανάμεσα στους    εμείς  και στον  άλλον , αυτή  εδώ είναι μια κοινωνία  όπου δεν υφίσταται   πλέον  άλλος , όπου η ετερότητα έχει αντικατασταθεί από την διαφορά, όπου το ξένο αντικαθίσταται από  το εξωτικό ,η αίσθηση της οικειότητας αντικαθίσταται     από ένα    καθολικό αίσθημα ξενότητας   και  η διάκριση του οικείου από το ξένο, το διαφορετικό ή το αλλότριο έχει γίνει περισσότερο εύθραυστη παρά ποτέ.
. Η κρίση της δημόσιας υγείας παρέχει «στις αυταρχικές κυβερνήσεις την ευκαιρία να εφαρμόσουν το περίφημο “δόγμα του σοκ” – για να επωφεληθούν από το γεγονός ότι η πολιτική βρίσκεται σε αναμονή και οι διαμαρτυρίες είναι εκτός συζήτησης, προκειμένου να επιβάλουν μέτρα που θα ήταν αδύνατο να επιβληθούν σε μια κανονική περίοδο», δηλώνει ο Christophe Deloire, επικεφαλής των Δημοσιογράφων Χωρίς Σύνορα. Η    πανδημία έχει ταχεία και σημαντική επίδραση στην ελευθερία των ΜΜΕ στην Ευρωπαϊκή Ένωση και δυσανάλογα μέτρα έκτακτης ανάγκης επιφέρουν περιορισμούς  στην πρόσβαση σε πληροφορίες. Παρατηρούνται λεκτικές και σωματικές επιθέσεις που θέτουν σε κίνδυνο την ασφάλεια των δημοσιογράφων. Στην Ουγγαρία το Κοινοβούλιο ενέκρινε νομοθεσία που παρέχει στον πρωθυπουργό Βίκτορ Ορμπάν σαρωτική νέα έκτακτη εξουσία να αποφασίζει με διατάγματα  και νέος νόμος ποινικοποιεί τη διάδοση «ψευδών» ή «διαστρεβλωμένων» πληροφοριών που υπονομεύουν τη μάχη των αρχών κατά του Covid-19 με έως και πέντε χρόνια φυλάκιση. Στη Βουλγαρία, η κυβέρνηση χρησιμοποίησε το καθεστώς έκτακτης ανάγκης για να προσπαθήσει να τροποποιήσει τον ποινικό κώδικα και να εισαγάγει ποινές για τη διάδοση όσων θεωρούσε «ψεύτικες ειδήσεις» σχετικά με την επιδημία, με φυλάκιση έως και τρία χρόνια. Στη Ρουμανία  ο πρόεδρος της χώρας υπέγραψε έκτακτο διάταγμα το οποίο, δίνει στις αρχές την εξουσία  να αφαιρούν ρεπορτάζ ή να βάζουν λουκέτο σε ιστότοπους που διαδίδουν «ψεύτικες ειδήσεις» σχετικά με τον ιό, Στην Ιταλία , ένας δημοσιογράφος και ένας κάμεραμαν, που εργάζονταν για την ιταλική περιφερειακή εφημερίδα Il Tirreno, εκδόθηκαν στο Λιβόρνο, απειλήθηκαν με μεταλλική ράβδο ενώ μετέδιδαν ρεπορτάζ για τη ζωή υπό τα μέτρα για τον νέο κορονοϊό ενώ ο δημοσιογράφος της La Repubblica, Salvo Palazzolo, αντιμετώπισε επίμονες απειλές, αφού έγραψε ένα άρθρο .Στη Γερμανία η κυβέρνηση έχει εισαγάγει αμφιλεγόμενα μέτρα που έχουν δώσει στις αρχές την άδεια να αναλύουν συγκεντρωτικά και ανώνυμα δεδομένα τοποθεσιών μέσω γεωεντοπισμού από κινητά τηλέφωνα, προκειμένου να παρακολουθήσουν την εξάπλωση του Covid-19, [12].Στην Ελλάδα ορισμένοι  συνταγματολόγοι θεωρούν «ότι η συνταγματικότητα της υποβολής της ελευθερίας μετακίνησης σε καθεστώς προηγούμενης δήλωσης, που μετατρέπει σε κανόνα την απαγόρευση στη θέση της ελευθερίας, δεν μπορεί παρά να αποτελέσει αντικείμενο προβληματισμού. Και σίγουρα γεννά εύλογα ερωτήματα η υιοθέτηση των μέτρων αποκλειστικά με πράξεις νομοθετικού περιεχομένου, παρότι η Βουλή ουδέποτε διέκοψε τη λειτουργία της. Θεωρούν επίσης  ότι «αναπτύσσεται αυτήν την περίοδο ένα κυνήγι μαγισσών που δεν τιμά καθόλου την επιστήμη του Συνταγματικού Δικαίου. Οι εκφραστές του επιλέγουν να συκοφαντούν όσους έχουν διαφορετική άποψη, παρουσιάζοντάς τους ως ανεύθυνους και πρόθυμους ακόμα και να διακινδυνεύσουν ανθρώπινες ζωές για να κάνουν αντιπολίτευση! Δεν διστάζουν να διαστρεβλώσουν γνώμες συγχέοντας την αδιαμφισβήτητη ανάγκη αποφυγής των άσκοπων μετακινήσεων με την άκριτη αποδοχή της συνολικής πολιτικής της κυβέρνησης για την πανδημία και μάλιστα τόσο ως προς τα μέτρα που έλαβε όσο και ως προς εκείνα που δεν έλαβε».[13]
Στην  εποχή μας  η   Πανδημία     συνεπιφέρει αθόρυβα, εκ των πραγμάτων ,  μια κατάσταση  εξαίρεσης, παραμερίζοντας  Συνταγματικές  ελευθέριες   χωρίς καν να το δηλώνει . Ενώ  στην εποχή του Carl Schmitt,  η  έκτακτη  ανάγκη  προσέδιδε  εξουσίες  σε  μεγαλόσχημους τυράννους τύπου  Μουσσολίνι ή Χίτλερ  .   τωρα  οι υπερεξουσίες   παραδίνονται  ανεπαισθήτως  σε κυβερνήσεις  που καλύπτονται πίσω  από  μετριοπαθείς  χαμηλόφωνου ειδικούς που ομνύουν στο όνομα της Π.Ο.Υ. Εκείνη  ήταν μια κατάσταση  που ταίριαζε σε μια  πειθαρχική μαζική κοινωνία όπου  ο  καταναγκασμός   ήταν εξωτερικός ,  καταναγκασμός  της βιοπολιτικής και των σωμάτων. Ετούτη εδώ μια κατάσταση εξαίρεσης   εσωτερικευμένη , εξατομικευμένη, όπου την  Βιοπολιτική αντικαθιστά   σιγά  σιγά η   Ψυχοπολιτική[14]  μια  κατάσταση  εξαίρεσης που ενσταλάζεται  εντός μας  και σχηματίζει   μια  «εσωτερική φρουρά» ,όπως ονόμασε κάποτε ο Φρόιντ το «Υπερεγώ».

[1] Πληθος  στοιχειων για αυτό το αρθρο  αντληθηκαν  από το  «Δίκαιο και Ιδεολογία. Ανθρώπινα Δικαιώματα, Κατάσταση Εξαίρεσης και Ποινικό Δίκαιο του Εχθρού» του  Θεοδωρίδη  Παντελή   http://ikee.lib.auth.gr/record/134488/files/GRI-2014-12513.pdf
[2] https://en.wikipedia.org/wiki/Carl_Schmitt
[3] https://en.wikipedia.org/wiki/Carl_Schmitt
[4] Carl Schmitt, Πολιτική θεολογία. Τέσσερα κεφάλαια γύρω από τη διδασκαλία περί κυριαρχίας, Μετάφραση επιλεγόμενο Παναγιώτης Κονδύλης, εκδ. ΛΕΒΙΑΘΑΝ,  Αθήνα 1994, σ.29
Giorgio Agamben, Homo sacer. Κυρίαρχη εξουσία και γυμνή ζωή, μτφρ. Παναγιώτης Τσιαμούρας, επιμέλεια –επίμετρο: Γιάννης Σταυρακάκης, Scripta Αθήνα 2005, σσ. 22-23
[6] Βλέπε  περισσότερα στο  https://imerologiakarantinas.gr/%ce%b1%cf%80%cf%8c-%cf%84%ce%b7%ce%bd%cf%80%ce%b5%ce%b9%ce%b8%ce%b1%cf%81%cf%87%ce%b9%ce%ba%ce%ae-%ce%ba%ce%bf%ce%b9%ce%bd%cf%89%ce%bd%ce%af%ce%b1-%ce%ba%ce%b1%ce%b9-%cf%84%ce%b7%ce%bd/
[7] https://imerologiakarantinas.gr/%ce%b1%cf%80%cf%8c-%cf%84%ce%b7%ce%bd-%cf%80%ce%b5%ce%b9%ce%b8%ce%b1%cf%81%cf%87%ce%b9%ce%ba%ce%ae-%ce%ba%ce%bf%ce%b9%ce%bd%cf%89%ce%bd%ce%af%ce%b1-%ce%ba%ce%b1%ce%b9-%cf%84%ce%b7%ce%bd/
[8] https://en.wikipedia.org/wiki/Giorgio_Agamben
[9] Giorgio Agamben, Homo sacer. Κυρίαρχη εξουσία και γυμνή ζωή, μτφ  Παναγίώτης Τσιαμουρας εκδοσεις   Scripta , 2005
[10] Zygmunt Bauman, Ζωή για κατανάλωση ,  εκδόσεις Πολύτροπόν, μετάφραση Καραμπελας  Γιώργος , 2008
[11] Zygmunt Bauman, Ρευστοί καιροί: Η ζωή την εποχή της αβεβαιότητας, μετάφραση: Κωνσταντίνος Δ. Γεώρμας, εκδόσεις Μεταίχμιο, Αθήνα 2009, σελ. 170-172
[12] https://www.efsyn.gr/ellada/koinonia/240641_se-karantina-i-enimerosi-haropaleyei-i-eleytheria-toy-typoy
[13]  Επιστημονική αφωνία σε ώρα κρίσης; Ακρίτα Καϊδατζή, Ιφιγένεια Καμτσίδου, Χαράλαμπος Κουρουνδής https://www.kathimerini.gr/1075365/article/epikairothta/ellada/episthmonikh-afwnia-se-wra-krishs
[14] BYUNG  CHUL  HAN , Psychopolitics , Neoliberalism  and the  nev  technologies  of  power , Verso,   2017,σελ  19-20

Δευτέρα 4 Μαΐου 2020

Ο Κορονοϊός και η οσμή του Πραγματικού

Ο Κορονοϊός και η οσμή του Πραγματικού


Του Πέτρου Θεοδωρίδη 



Ο Κορονοϊός εισέβαλε αίφνης στην Παγκοσμιο ποιημένη καπιταλιστική κοινωνία προκαλώντας τραύμα: το τραύμα ως λέξη ,προέρχεται από το ρήμα  τιτρώσκω =διατρυπώ.[1]Το τραύμα της πρώιμης παιδικής ηλικίας ,κατά τον Φρόιντ ,συνιστά μια αναδρομική εμπειρία, το νόημα της οποίας κατασκευάζεται «εκ των υστέρων». Κατά τον Νίκο Δεμερτζή– «εκ των υστέρων» κατασκευάζεται και το πολιτισμικό τραύμα[2]:που συμπεριλαμβάνει ως έννοια πλήθος κοινωνικών φαινομένων(κρίσεις, πόλεμοι, εθνικές εκκαθαρίσεις, γενοκτονίες )κ.λπ. Σύμφωνα με τον Δεμερτζή «ένα τραυματικό- συμβάν για να γίνει τραύμα πρέπει να υποστεί μια διαδικασία κοινωνικής νοηματοδότησης. Το πολιτισμικό τραύμα δεν προκύπτει «φυσικώ τω τρόπω» από τα ίδια τα γεγονότα αλλά από την αναπαράσταση και τον κοινωνικό-σημασιακό ορισμό τους. [3]:


Το τραύμα «ως ένα ρήγμα –κατά Φρόιντ- του προστατευτικού πεδίου το οποίο μας προφυλάσσει από ερεθίσματα, που οδηγούν σε συναισθήματα συντριπτικής ανημποριάς[4]. συνίσταται στην εισβολή του – κατά Λακάν – Πραγματικού :ως αυτού που δεν μπορεί να συμβολοποιηθεί ,να δηλωθεί από την Γλώσσα. Κατά Λακάν-«Το Πράγμα μας είναι αδύνατον να το φανταστούμε»[5] άρα και να το ερμηνεύσουμε(καθώς) είναι το στοιχείο που εξαρθρώνει την φαντασιωτική πραγματικότητα, που μας αποκαλύπτει ότι η πραγματικότητα είναι ελλιπής. [6] .


Στην ταινία Παράσιτο του Νοτιοκορεάτη σκηνοθέτη Μπονγκ Τζουν-χo, βρίσκουμε ως μορφή παρασιτισμού το αντικείμενο α. Ο Λακάν θεώρησε πως «το αντικείμενο α είναι μία απουσία, μία τρύπα, αλλά και μια παρουσία που ενεργοποιεί τα κυκλώματα της ενόρμησης, φαντασιώσεις περί του όντος, ομοιώματα και τις μορφές που το ενσωματώνουν, όπως το βλέμμα και η φωνή,[…]. Αυτό το περίεργο παράσιτο είναι παντού και πουθενά, άγρια μεταδοτικό, ένας επιδημιολογικός εφιάλτης»[7]


Ο Λακάν ορίζει την πραγματικότητα ως την «γκριμάτσα του πραγματικού» και ο κορονοϊός μπορεί να θεωρηθεί ως ένας  ανάλογος  σκανδαλιστικός μορφασμός. Η Λακανική οπτική θεωρεί ότι η πραγματικότητα των ανθρώπων συγκροτείται μέσα από την διασύνδεση του  Συμβολικού, του Φαντασιακού και του Πραγματικού. Αυτή η διασύνδεση μπορεί να αναπαρασταθεί και με το σκάκι: Οι κανόνες που πρέπει να ακολουθήσει κάποιος για να παίξει σκάκι αφορούν στην συμβολική διάσταση. Το φαντασιακό επίπεδο έχει να κάνει με τον τρόπο που τα σχήματα και τα ονόματα χαρακτηρίζουν τα διάφορα πιόνια (βασιλιάς, βασίλισσα ,ίππος κλπ) Το πραγματικό είναι το σύνθετο σύνολο των ενδεχομενικών συγκυριών που επηρεάζουν την ροή του παιχνιδιού: απρόβλεπτες παρεμβολές  που μπορεί να διασπάσουν την προσοχή ή να διακόψουν την παρτίδα [8].


Σήμερα-– ζούμε σύμφωνα με τον  Μπιουγκ Τσουλ  χαν σε κοινωνίες λείανσης και διαφάνειας. «Το λείο χαρακτηρίζει την εποχή μας.[…] Αυτή η ίδια η λεία επιφάνεια του smartphone είναι ένα δέρμα, που είναι άτρωτο, που διαφεύγει κάθε τραυματισμό. Δεν θέλουμε να είμαστε ευάλωτοι, υποχωρούμε μπροστά σε κάθε τραύμα, σε κάθε πιθανότητα τραυματισμού. […]Ζούμε στην εποχή του like. Στο facebook δεν υπάρχει πλήκτρο dislike, κάτι που θα επιβράδυνε την επικοινωνία. Κατά τον ίδιο τρόπο και μια συναισθηματική πληγή επιβραδύνει την επικοινωνία. Ακόμη και η Τέχνη δεν θέλει σήμερα να πληγώνει. […]. Σήμερα δημιουργείται ένας πολιτισμός της αρέσκειας ,ακόμα και στην πολιτική. Προκύπτει μια πολιτική της αρέσκειας»[9]


Σήμερα ζούμε σε  έναν όλο και πιο άοσμο  κόσμο .  Η σωματική οσμή, αυτή η ιδιαίτερη υπογραφή της ανθρώπινης ατομικότητας, είναι πια κακή, δυσπρόφερτη λέξη για τις κοινωνίες μας. Θυμάστε τι ήταν η Ελλάδα των δεκαετιών 60 και 70.; Η Ελλάδα  των οσμών: μια χώρα έντονης μυρωδιάς, άσχημης( η μυρωδιά της κοπριάς) αλλά και υπέροχης(λουλούδια, κήποι, το νερό της θάλασσας, η ρίγανη το πεύκο) .


Σήμερα η Ελλάδα – όπως και όλος ο κόσμος – ψηφιοποιείται και αποστειρώνεται .Ζούμε σε έναν οπτικό πολιτισμό, έναν πολιτισμό της κάμερας: ακούμε με ακουστικά, βλέπουμε μέσα από οθόνες,
Η κάμερα σε εμποδίζει από το να δεις (πραγματικά και αδιαμεσολάβητα ) κι αυτό που βλέπεις δεν το θυμάσαι εσύ: το αποθηκεύεις, το κινητό σου θυμάται για σένα :οι αναμνήσεις μας δεν είναι πια δικές μας ,τις εκχωρήσαμε σε μηχανήματα .


Σήμερα οι οσμές εξαφανίζονται .Αλλά ένας κόσμος χωρίς μυρωδιές είναι ένας αποξηραμένος, άνυδρος κόσμος:η «αίσθηση  της όσφρησης δεν είναι μόνο η πιο ευαίσθητη απ’ όλες τις  ανθρώπινες αισθήσεις ,αλλά και η πιο συμπαγής επειδή εμπλέκει ολόκληρο τον αισθητηριακό εξοπλισμό μας με μεγαλύτερη πληρότητα από κάθε άλλη αίσθηση» και ο Μάρσαλ` Μακλούαν  θυμίζει ότι «υπήρξαν πολιτισμοί των οσμών: μέχρι την έλευση των ιεραποστόλων  τον δέκατο έβδομο  αιώνα και την  εισαγωγή των μηχανικών ρολογιών ,για χιλιάδες χρόνια, οι Κινέζοι και οι Γιαπωνέζοι μετρούσαν με θυμιάματα  την κλιμάκωση του χρόνου. Με την διαδοχή προσεκτικά επιλεγμένων ευωδιών κατεδείκνυαν ταυτόχρονα όχι μόνο τις ώρες και τις  ημέρες αλλά και τις εποχές  και τα ζώδια» [10] 


  Στην ταινία Παράσιτο «η ιστορία βρίσκει τη συνοχή της στο αντικείμενο α ως οσμή. Η οσμή είναι άμορφη και αόρατη, σιωπηλή αλλά θανατηφόρα. Τα σώματα αφήνουν πίσω τους οσμές .ως κατάλοιπα. Το αντικείμενο α λειτουργεί ως αφηγηματική οσμή, αδιόρατη αλλά επίμονη, προκαλώντας μια έκρηξη jouissance προς την κατεύθυνση της ενόρμησης θανάτου. Σε αντίθεση με το βλέμμα και τη φωνή, που εκδηλώνονται στην εικόνα και τον ήχο της ταινίας ως μέσο, η μυρωδιά δεν φτάνει ποτέ στο κοινό. Συνάγουμε απλώς τα αποτελέσματά της καθώς τα υποκείμενα μετατρέπονται σε ερείπια.»[11]


Ο κορονοϊός εισέβαλε σιωπηλά   στις  κοινωνίες μας , ως το ανάλογο της οσμής του Πραγματικού. Και  αναμοχλεύει μέσα μας  θαμμένες  μνήμες: τα θραύσματα της  συνάφειας με το Πραγματικό εκεί έξω, με τον ουρανό , τις μυρωδιές της ύπαρξης ,το χώμα των παιδικών μας χρονών, τη γεύση της αλήθειας μας, όλα αυτά που σκεπάστηκαν  σαν τα κομμάτια αρχαίας ληκύθου από τις ψευδείς εικόνες ,τα σκουπίδια μισού αιώνα τηλεόρασης και Ιντερνέτ. Η πανδημία μας κάνει να νιώθουμε, με τρόπο παράδοξα οικείο αλλά και ανοίκειο, την εποχή που δεν βλέπαμε μονάχα εικόνες μνήμης αλλά και τις μυρίζαμε , τις χαϊδεύαμε , γευόμασταν, ακούγαμε :φωνές μνήμης, οσμές μνήμης, σώματα μνήμης .





[1] Αξιοποίησα εδώ την κατατεθειμένη στο Μεταπτυχιακό  τμήμα Πολιτικής   Θεωρίας του Τμήματος Πολιτικών Επιστημών του Α.Π.Θ   την εργασία του Παντελή  Θεοδωρίδη  «Οι κατασκευές της ψυχανάλυσης»: ανάμνηση, φαντασίωση, τραύμα.» Θεσσαλονίκη-Μάρτιος 2011


[2] Νίκος Δεμερτζής, Το τραύμα στην κοινωνία της διακινδύνευσης, ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ  Εκ των Υστέρων, τχ. 13, Δεκ. 2005 και στην ιστοσελίδα http://www.media.uoa.gr/people/demertzis/pages_gr/articles/docs/2005/trauma.php


[3] Νίκος Δεμερτζής, Το τραύμα στην κοινωνία της διακινδύνευσης, Εκ των υστερων, τχ. 13, Δεκ. 2005 και στην ιστοσελιδα http://www.media.uoa.gr/people/demertzis/pages_gr/articles/docs/2005/trauma.php


[4] P Leaven , A Frederic,Το ξύπνημα της Τίγρης ,θεραπεύοντας τις Τραυματικές εμπειρίες,εκδ.Ελληνικά Γράμματα ,Αθήνα.,1999 ,σ. 22Ο.


[5] αναφέρεται στο Dylan Evans , Εισαγωγικό Λεξικό της Λακανικής ψυχανάλυσης ,Μτφ Γιάννης Σταυρακάκης, Ελληνικά γράμματα , Αθήνα 2005 σ. 224


[6] Γ.Σταυρακάκης , Λακάν και πολιτικό ,μτφρ Α, Κιουπκιόλης ,Εκδόσεις   Ψυχογιός.  .2010 138


[7] Σάυρους Σαιντ Άμαντ Πολιάκοφ «Το «Παράσιτο» ως αντικείμενο μικρό α» μετ Α.Γ  nomadicuniversality 20 Φεβρουαρίου 2020 https://nomadicuniversality.com/2020/02/20/%CF%84%CE%BF%CF%80%CE%B1%CF%81%CE%AC%CF%83%CE%B9%CF%84%CE%BF-%CF%89%CF%82-%CE%B1%CE%BD%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%B5%CE%AF%CE%BC%CE%B5%CE%BD%CE%BF%CE%BC%CE%B9%CE%BA%CF%81%CF%8C%CE%B1/?fbclid=IwAR2Rnxd29U9EUnrav2EgUpwiVrFNQfWyc9b2Cvixw11bkpLRhQYMa6q1bKc


του


[8] Slavoj Zizek, Ο Λακάν, μτφρ. Δημήτρης  Καγιαλάρης-Κωνσταντινος Παπαδάκής, εκδόσεις Πατάκη  2007, σ. 19


[9] σε συνέντευξη δόθηκε στην εφημερίδα «Die Zeit», 2014 βλεπε και  αποδοση της στα ελληνικα  στον ιστοτοποπο  :http://www.poiein.gr/archives/32758/index.html με τιτλο Byung – Chul Han: «Λυπάμαι, αλλά αυτή είναι η πραγματικότητα» (μετφρ. Γιώργος Καρτάκης) ,Μαρτιος  2016


[10] Μάρσαλ Μακ  Λουαν : MEDIA Οι προεκτάσεις  του Ανθρώπου  , Μετάφραση  Σπύρος Μάνδρας   χ.χ   σ  181


[11] Σάυρους Σαιντ Άμαντ Πολιάκοφ  ο.π





Από το Μοντέρνο στο Μεταμοντερνο -Στη τέχνη και στη Κοινωνία. Πέτρος Θεοδωρίδης

  Πέτρος Θεοδωρίδης (τμήμα κινηματογράφου Α.Π.Θ ) Από το Μοντέρνο στο Μεταμοντερνο Στη τέχνη και στη Κοινωνία   Α. :Μοντερνισμός   ...