Ο Κορονοϊός και η οσμή του Πραγματικού
Του Πέτρου Θεοδωρίδη
Ο Κορονοϊός εισέβαλε αίφνης στην Παγκοσμιο ποιημένη καπιταλιστική κοινωνία προκαλώντας τραύμα: το τραύμα ως λέξη ,προέρχεται από το ρήμα τιτρώσκω =διατρυπώ.[1]Το τραύμα της πρώιμης παιδικής ηλικίας ,κατά τον Φρόιντ ,συνιστά μια αναδρομική εμπειρία, το νόημα της οποίας κατασκευάζεται «εκ των υστέρων». Κατά τον Νίκο Δεμερτζή– «εκ των υστέρων» κατασκευάζεται και το πολιτισμικό τραύμα[2]:που
συμπεριλαμβάνει ως έννοια πλήθος κοινωνικών φαινομένων(κρίσεις,
πόλεμοι, εθνικές εκκαθαρίσεις, γενοκτονίες )κ.λπ. Σύμφωνα με τον Δεμερτζή «ένα τραυματικό- συμβάν για να γίνει τραύμα
πρέπει να υποστεί μια διαδικασία κοινωνικής νοηματοδότησης. Το
πολιτισμικό τραύμα δεν προκύπτει «φυσικώ τω τρόπω» από τα ίδια τα
γεγονότα αλλά από την αναπαράσταση και τον κοινωνικό-σημασιακό ορισμό τους. [3]:
Το τραύμα «ως ένα ρήγμα –κατά Φρόιντ- του προστατευτικού πεδίου το οποίο μας προφυλάσσει από ερεθίσματα, που οδηγούν σε συναισθήματα συντριπτικής ανημποριάς.»[4]. συνίσταται στην εισβολή του – κατά Λακάν – Πραγματικού :ως αυτού που δεν μπορεί να συμβολοποιηθεί ,να δηλωθεί από την Γλώσσα. Κατά Λακάν-«Το Πράγμα μας είναι αδύνατον να το φανταστούμε»[5]
άρα και να το ερμηνεύσουμε(καθώς) είναι το στοιχείο που εξαρθρώνει την
φαντασιωτική πραγματικότητα, που μας αποκαλύπτει ότι η πραγματικότητα
είναι ελλιπής. [6] .
Στην ταινία Παράσιτο του Νοτιοκορεάτη σκηνοθέτη Μπονγκ Τζουν-χo, βρίσκουμε ως μορφή παρασιτισμού το αντικείμενο α. Ο
Λακάν θεώρησε πως «το αντικείμενο α είναι μία απουσία, μία τρύπα, αλλά
και μια παρουσία που ενεργοποιεί τα κυκλώματα της ενόρμησης,
φαντασιώσεις περί του όντος, ομοιώματα και τις μορφές που το
ενσωματώνουν, όπως το βλέμμα και η φωνή,[…]. Αυτό το περίεργο παράσιτο είναι παντού και πουθενά, άγρια μεταδοτικό, ένας επιδημιολογικός εφιάλτης»[7]
Ο Λακάν ορίζει την πραγματικότητα ως την «γκριμάτσα του
πραγματικού» και ο κορονοϊός μπορεί να θεωρηθεί ως ένας ανάλογος
σκανδαλιστικός μορφασμός. Η Λακανική οπτική θεωρεί ότι η πραγματικότητα
των ανθρώπων συγκροτείται μέσα από την διασύνδεση του Συμβολικού, του Φαντασιακού και του Πραγματικού.
Αυτή η διασύνδεση μπορεί να αναπαρασταθεί και με το σκάκι: Οι κανόνες
που πρέπει να ακολουθήσει κάποιος για να παίξει σκάκι αφορούν στην συμβολική διάσταση. Το φαντασιακό
επίπεδο έχει να κάνει με τον τρόπο που τα σχήματα και τα ονόματα
χαρακτηρίζουν τα διάφορα πιόνια (βασιλιάς, βασίλισσα ,ίππος κλπ) Το πραγματικό είναι
το σύνθετο σύνολο των ενδεχομενικών συγκυριών που επηρεάζουν την ροή
του παιχνιδιού: απρόβλεπτες παρεμβολές που μπορεί να διασπάσουν την
προσοχή ή να διακόψουν την παρτίδα [8].
Σήμερα-– ζούμε σύμφωνα με τον Μπιουγκ Τσουλ χαν σε κοινωνίες
λείανσης και διαφάνειας. «Το λείο χαρακτηρίζει την εποχή μας.[…] Αυτή η
ίδια η λεία επιφάνεια του smartphone είναι ένα δέρμα, που είναι άτρωτο,
που διαφεύγει κάθε τραυματισμό. Δεν θέλουμε να είμαστε ευάλωτοι,
υποχωρούμε μπροστά σε κάθε τραύμα, σε κάθε πιθανότητα τραυματισμού.
[…]Ζούμε στην εποχή του like. Στο facebook δεν υπάρχει πλήκτρο dislike,
κάτι που θα επιβράδυνε την επικοινωνία. Κατά τον ίδιο τρόπο και μια
συναισθηματική πληγή επιβραδύνει την επικοινωνία. Ακόμη και η Τέχνη δεν
θέλει σήμερα να πληγώνει. […]. Σήμερα δημιουργείται ένας πολιτισμός της
αρέσκειας ,ακόμα και στην πολιτική. Προκύπτει μια πολιτική της
αρέσκειας»[9]
Σήμερα ζούμε σε έναν όλο και πιο άοσμο κόσμο . Η
σωματική οσμή, αυτή η ιδιαίτερη υπογραφή της ανθρώπινης ατομικότητας,
είναι πια κακή, δυσπρόφερτη λέξη για τις κοινωνίες μας. Θυμάστε τι ήταν η
Ελλάδα των δεκαετιών 60 και 70.; Η Ελλάδα των οσμών: μια χώρα έντονης
μυρωδιάς, άσχημης( η μυρωδιά της κοπριάς) αλλά και υπέροχης(λουλούδια,
κήποι, το νερό της θάλασσας, η ρίγανη το πεύκο) .
Σήμερα η Ελλάδα – όπως και όλος ο κόσμος – ψηφιοποιείται και
αποστειρώνεται .Ζούμε σε έναν οπτικό πολιτισμό, έναν πολιτισμό της
κάμερας: ακούμε με ακουστικά, βλέπουμε μέσα από οθόνες,
Η κάμερα σε
εμποδίζει από το να δεις (πραγματικά και αδιαμεσολάβητα ) κι αυτό που
βλέπεις δεν το θυμάσαι εσύ: το αποθηκεύεις, το κινητό σου θυμάται για
σένα :οι αναμνήσεις μας δεν είναι πια δικές μας ,τις εκχωρήσαμε σε
μηχανήματα .
Σήμερα οι οσμές εξαφανίζονται .Αλλά ένας κόσμος χωρίς μυρωδιές είναι ένας αποξηραμένος,
άνυδρος κόσμος:η «αίσθηση της όσφρησης δεν είναι μόνο η πιο ευαίσθητη
απ’ όλες τις ανθρώπινες αισθήσεις ,αλλά και η πιο συμπαγής επειδή
εμπλέκει ολόκληρο τον αισθητηριακό εξοπλισμό μας με μεγαλύτερη πληρότητα
από κάθε άλλη αίσθηση» και ο Μάρσαλ` Μακλούαν θυμίζει ότι «υπήρξαν
πολιτισμοί των οσμών: μέχρι την έλευση των ιεραποστόλων τον δέκατο
έβδομο αιώνα και την εισαγωγή των μηχανικών ρολογιών ,για χιλιάδες
χρόνια, οι Κινέζοι και οι Γιαπωνέζοι μετρούσαν με θυμιάματα την
κλιμάκωση του χρόνου. Με την διαδοχή προσεκτικά επιλεγμένων ευωδιών
κατεδείκνυαν ταυτόχρονα όχι μόνο τις ώρες και τις ημέρες αλλά και τις
εποχές και τα ζώδια» [10]
Στην ταινία Παράσιτο «η ιστορία βρίσκει τη συνοχή της στο αντικείμενο α ως οσμή. Η οσμή είναι άμορφη και αόρατη, σιωπηλή αλλά θανατηφόρα. Τα σώματα αφήνουν πίσω τους οσμές .ως κατάλοιπα. Το αντικείμενο α λειτουργεί ως αφηγηματική οσμή,
αδιόρατη αλλά επίμονη, προκαλώντας μια έκρηξη jouissance προς την
κατεύθυνση της ενόρμησης θανάτου. Σε αντίθεση με το βλέμμα και τη φωνή,
που εκδηλώνονται στην εικόνα και τον ήχο της ταινίας ως μέσο, η μυρωδιά δεν φτάνει ποτέ στο κοινό. Συνάγουμε απλώς τα αποτελέσματά της καθώς τα υποκείμενα μετατρέπονται σε ερείπια.»[11]
Ο κορονοϊός εισέβαλε σιωπηλά στις κοινωνίες μας , ως το ανάλογο της οσμής του Πραγματικού.
Και αναμοχλεύει μέσα μας θαμμένες μνήμες: τα θραύσματα της
συνάφειας με το Πραγματικό εκεί έξω, με τον ουρανό , τις μυρωδιές της
ύπαρξης ,το χώμα των παιδικών μας χρονών, τη γεύση της αλήθειας μας, όλα
αυτά που σκεπάστηκαν σαν τα κομμάτια αρχαίας ληκύθου από τις ψευδείς
εικόνες ,τα σκουπίδια μισού αιώνα τηλεόρασης και Ιντερνέτ. Η πανδημία
μας κάνει να νιώθουμε, με τρόπο παράδοξα οικείο αλλά και ανοίκειο, την
εποχή που δεν βλέπαμε μονάχα εικόνες μνήμης αλλά και τις μυρίζαμε , τις
χαϊδεύαμε , γευόμασταν, ακούγαμε :φωνές μνήμης, οσμές μνήμης, σώματα
μνήμης .
[1] Αξιοποίησα
εδώ την κατατεθειμένη στο Μεταπτυχιακό τμήμα Πολιτικής Θεωρίας του
Τμήματος Πολιτικών Επιστημών του Α.Π.Θ την εργασία του Παντελή
Θεοδωρίδη «Οι κατασκευές της ψυχανάλυσης»: ανάμνηση, φαντασίωση,
τραύμα.» Θεσσαλονίκη-Μάρτιος 2011
[2] Νίκος Δεμερτζής, Το τραύμα στην κοινωνία της διακινδύνευσης, ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ Εκ των Υστέρων, τχ. 13, Δεκ. 2005 και στην ιστοσελίδα http://www.media.uoa.gr/people/demertzis/pages_gr/articles/docs/2005/trauma.php
[3] Νίκος Δεμερτζής, Το τραύμα στην κοινωνία της διακινδύνευσης, Εκ των υστερων, τχ. 13, Δεκ. 2005 και στην ιστοσελιδα http://www.media.uoa.gr/people/demertzis/pages_gr/articles/docs/2005/trauma.php
[4] P Leaven , A Frederic,Το ξύπνημα της Τίγρης ,θεραπεύοντας τις Τραυματικές εμπειρίες,εκδ.Ελληνικά Γράμματα ,Αθήνα.,1999 ,σ. 22Ο.
[5]
αναφέρεται στο Dylan Evans , Εισαγωγικό Λεξικό της Λακανικής
ψυχανάλυσης ,Μτφ Γιάννης Σταυρακάκης, Ελληνικά γράμματα , Αθήνα 2005 σ.
224
[6] Γ.Σταυρακάκης , Λακάν και πολιτικό ,μτφρ Α, Κιουπκιόλης ,Εκδόσεις Ψυχογιός. .2010 138
[7] Σάυρους Σαιντ Άμαντ Πολιάκοφ «Το «Παράσιτο» ως αντικείμενο μικρό α» μετ Α.Γ nomadicuniversality 20 Φεβρουαρίου 2020
https://nomadicuniversality.com/2020/02/20/%CF%84%CE%BF%CF%80%CE%B1%CF%81%CE%AC%CF%83%CE%B9%CF%84%CE%BF-%CF%89%CF%82-%CE%B1%CE%BD%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%B5%CE%AF%CE%BC%CE%B5%CE%BD%CE%BF%CE%BC%CE%B9%CE%BA%CF%81%CF%8C%CE%B1/?fbclid=IwAR2Rnxd29U9EUnrav2EgUpwiVrFNQfWyc9b2Cvixw11bkpLRhQYMa6q1bKc
του
[8] Slavoj Zizek, Ο Λακάν, μτφρ. Δημήτρης Καγιαλάρης-Κωνσταντινος Παπαδάκής, εκδόσεις Πατάκη 2007, σ. 19
[9] σε συνέντευξη δόθηκε στην εφημερίδα «Die Zeit», 2014 βλεπε και αποδοση της στα ελληνικα στον ιστοτοποπο :http://www.poiein.gr/archives/32758/index.html με τιτλο Byung – Chul Han: «Λυπάμαι, αλλά αυτή είναι η πραγματικότητα» (μετφρ. Γιώργος Καρτάκης) ,Μαρτιος 2016
[10] Μάρσαλ Μακ Λουαν : MEDIA Οι προεκτάσεις του Ανθρώπου , Μετάφραση Σπύρος Μάνδρας χ.χ σ 181
[11] Σάυρους Σαιντ Άμαντ Πολιάκοφ ο.π
1 σχόλιο:
εξαιρετικό.
Ηλίας
Δημοσίευση σχολίου