Λαϊκισμός και (Μετα-)Δημοκρατία
Του
Πέτρου Θεοδωρίδη
(δημοσιεύτηκε μετα το δημοψήφισμα του 2015 - το επικαιροποιώ μιας και έχουμε την επέτειο του - και σας ζητώ να ..σκεφτείτε λίγο-ιδίως όσοι θεωρούν οτι ένας πολίτης που διεκδικεί το αυτονόητο δικαίωμα του να πάει σε οποια εκδήλωση επιθυμεί στην πόλη του είναι ...ντε και καλά ... Συριζαιος )
.
H Δημοκρατία όπως την μάθαμε ιστορικά
(με σύνταγμα, με δικαιώματα, εκλογές) είναι ένα εύθραυστο λουλούδι, που άνθισε
μέσα από μια ιστορική συγκυρία τριών αιώνων στην Ευρώπη. Στη διαμόρφωση της
Δημοκρατίας έπαιξαν ρόλο οι αξίες του Διαφωτισμού, η θρησκεία και ο πόλεμος
(αναφέρομαι ενδεικτικά στον θρησκευτικό πόλεμο στην Ευρώπη του 17ου
αιώνα, που κατέληξε στην θρησκευτική ανεκτικότητα, σύμφωνα με την αρχή cuius regio eius religio),
οι εργατικοί αγώνες κατά το 19ο αιώνα και η διεκδίκηση του δικαιώματος ψήφου
για τους εργάτες.
Μετά το 2001, ολοένα και πιο φανερά η
φιλελεύθερη δημοκρατία μετασχηματίζεται
σε αυτό, που ο Colin Crouch ονομάζει Μετα-δημοκρατία,
θυμίζοντας μερικά πολύ αναγνωρίσιμα χαρακτηριστικά της: Οι προεκλογικοί
αγώνες είναι ένα πλήρως ελεγχόμενο θέαμα, η πλειοψηφία των πολιτών κρατά μια απαθή
στάση. Η πολιτική διαμορφώνεται με συνδιαλλαγές, οι πολιτικοί σύρονται πίσω από
τις δημοσκοπήσεις, η προσωποποίηση της εκλογικής διαμάχης τείνει να
υποκαταστήσει τον διάλογο, ασήμαντα γεγονότα της ιδιωτικής ζωής των πολιτικών
καθίστανται κεντρικά ζητήματα από τα ΜΜΕ. Το κράτος εκχωρεί όλο και
περισσότερες εξουσίες στα επιχειρηματικά συμφέροντα, με άμεσο αποτέλεσμα τη
συρρίκνωση του κράτους πρόνοιας, την περιθωριοποίηση των συνδικαλιστικών
οργανώσεων, την αύξηση των ανισοτήτων, τη μεταβίβαση φορολογικών βαρών στους
ασθενέστερους.
Σήμερα, όλο και περισσότερο
γλιστράμε σε ένα καθεστώς έκτακτης ανάγκης . Το κράτος
δεν κάνει τίποτα και νίπτει τας χείρας του για την τρωτότητα και αβεβαιότητα
που αναδύονται από την λογική (ή το παράλογο) της ελεύθερης αγοράς,
επαναπροσδιορίζοντάς τα ως ιδιωτικό ζήτημα, ένα ζήτημα, που τα άτομα πρέπει να
αντιμετωπίσουν μόνα τους, να αναζητούν
ατομικές λύσεις σε συστημικές αντιφάσεις. Μετά από δεκαετίες κράτους πρόνοιας, εισερχόμαστε
τώρα σε μια περίοδο, όπου ένα ορισμένο είδος οικονομικής κατάστασης εκτάκτου
ανάγκης γίνεται μόνιμο καθεστώς, μια σταθερά της ύπαρξης, τρόπος ζωής.
Περί
Λαού και Λαϊκισμού
Θα ήθελα να υπενθυμίσω τις πολλές
σημασίες του όρου Λαός, και ότι δεν
υπάρχει πουθενά μια μοναδική και στερεή σημασία του όρου. Από την μια έχουμε
την έννοια του λαού ως «λαουτζίκου», ως το σύνολο των φτωχών κατατρεγμένων,
αποκλεισμένων. Από την άλλη υπάρχει ο λαός,
ως κυρίαρχος, όπως τον περιγράφει το Σύνταγμα, ως το ανώτατο όργανο του
κράτους. Ο «λαός» είναι μια πολωτική έννοια, η οποία υποδηλώνει μια διπλή
κίνηση και μια σύνθετη σχέση μεταξύ δύο άκρων: «γυμνή ζωή» (λαός) και πολιτική
υπόσταση (Λαός), «αποκλεισμός και περίληψη», «ζωή και βίος». Έτσι θα λέγαμε, ότι ο Λαός δεν
υφίσταται ως μια ουσία αλλά ως κάτι εν δυνάμει, κάτι εύπλαστο, κάτι που μπορεί
να υποστεί στη διαδρομή της ιστορίας
πολλές μεταμορφώσεις.
Θα πρόσθετα εδώ μια διάκριση τριών
εννοιών:
την έννοια πλήθος, ως ένα ετερογενές
σύνολο ετερόκλητων επιθυμιών και προσδοκιών,
την έννοια όχλος, ως κατάλοιπο όλων των τάξεων (κατά την Χανα Αρρεντ), ως
λούμπεν προλεταριάτο (κατά Μαρξ), ως κάτι επιρρεπές σε τυφλές πράξεις
βίας, ως κάτι που συχνά υποκινείται και χειραγωγείται από την αντίδραση, ως την
κοινωνική βάση του Φασισμού, και τρίτον
την έννοια του λαού, ως πολιτικό υποκείμενο,
οργανωμένο συνταγματικά, ως αυτό που στη νεωτερικότητα συνοδεύεται συνήθως από
το επίθετο κυρίαρχος.
Ο όρος Λαϊκισμός, είναι βέβαια
κάτι διαφορετικό από τον όρο Λαός. Ο λαϊκισμός ως ιδεολογία ενέχει ως κεντρικό
σημείο αναφοράς τον λαό, όχι με τη νομική, την ιστορική ή την ταξική του έννοια
αλλά μάλλον ως μια συναισθηματική έννοια, που αφορά όσους αισθάνονται τον εαυτό
τους, ως μη προνομιούχο και αδικημένο. Το χαρακτηριστικό του λαϊκισμού είναι,
ότι αναφέρεται στην λεγόμενη «πλέμπα», την κατώτερη κοινωνική ομάδα, την οποία
παρουσιάζει ως την ενσάρκωση της ολότητας της κοινωνίας. Θα ήθελα να
υπενθυμίσω, ότι πυρηνικό στοιχείο όλων των λαϊκισμών είναι μια συγκεκριμένη
έγκληση του λαού ως υποκείμενου, ένα «ρητορικό στυλ», το οποίο εξαρτάται από
εγκλήσεις στο λαό. Εντούτοις, κάθε έγκληση προς τον λαό δεν συνιστά αυτομάτως
λαϊκισμό. Εκείνο που μετασχηματίζει μια λαϊκή έγκληση σε λαϊκίστικη είναι η
πολεμική ρητορική της δομή.
Μερικά από τα χαρακτηριστικά στοιχεία του λαϊκισμού είναι :
α) η προσωπική έγκληση, στο λαό. β) η
επιδεικτική υπεράσπιση της «εθνικής ταυτότητας», (η οποία θεωρείται ότι
απειλείται), γ) η συστηματική εργαλειακή εκμετάλλευση συλλογικών
μορφών μνησικακίας, δ) η καταγγελία της παρακμής, ε) η ανάδειξη ενός λαϊκού
δημαγωγού ηγέτη και ε) η συστηματική προσφυγή σε δημαγωγικά κλισέ.
Ο
τηλελαϊκισμός
Επιπλέον οι Μεταδημοκρατίες μας
απειλούνται από τον τηλελαϊκισμό της
λεγόμενης Trash TV. Στο έργο «1984»
του ’Οργουελ το Minitrue (Ministry of
true) διέθετε ειδικό τμήμα στο οποίο παράγονταν σκουπιδοεφημερίδες, που δεν
περιείχαν τίποτε άλλο εκτός από αθλητικές ειδήσεις, εγκλήματα κι αστρολογία,
αισθηματικές νουβέλες των πέντε λεπτών, ταινίες σεξ και αισθηματικά τραγούδια,
που έχουν συντεθεί αποκλειστικά με μηχανικά μέσα, σ' ένα ειδικό καλειδοσκόπιο.
Τα διάφορα ρεάλιτυ-σώους σε στυλ Big Brother δημιουργούν την εντύπωση του
νατουραλισμού, δηλαδή κάτι που συμβαίνει «φυσιολογικά». Παρατηρούμε άλλους σαν
τους εαυτούς μας, να πράττουν αναγνωρίσιμα πράγματα. Το κοινότυπο φαίνεται
«αυθεντικό».
Ο
εθνολαϊκισμός
Μια ακόμα διάκριση αφορά στην έννοια του εθνολαϊκισμού, ένα πρωτότυπο φαινόμενο που συνθέτει νέου τύπου
ταυτότητες. Συνθέτει την ιδέα της αγάπης του έθνους με τα λαϊκά στρώματα, ως
αναπλήρωσης αυτού που νομίζουν, ότι τους έχουν στερήσει. Συνθέτει μια νέα
ηθική, όπου η επίδειξη μικροαστικής κακομοιριάς και παράπονου συνέπλεε με την
επίδειξη ενός καταναλωτικού νεοπλουτισμού. Στον εθνολαϊκισμό το κυρίαρχο
συναίσθημα είναι μια ειδική στάση, όχι απλά ο φθόνος ούτε η οργή αλλά αυτό που
ο Μαξ Σέλλερ ορίζει ως μνησικακία, ένα [συναίσθημα που] μηρυκάζει και
ανασυνθέτει άλλα πικρά συναισθήματα: την κακεντρέχεια, τον φθόνο, το μίσος»
Φυσικά η κρίση μετέτρεψε κάποιες φορές
τον υπόκωφο εθνολαϊκισμό σε ανοιχτό και ξεκάθαρο εθνικισμό και φασισμό ή ακόμη
και εθνικοσοσιαλισμό. Όμως τα διάφορα ναζιστικά και φασιστικά μορφώματα δεν
θα μπορούσαν να «ανθίσουν» ως άνθη του
κακού, παρά μόνο στην διάχυτη και πανταχού παρούσα σήμερα στην Ελλάδα και στα
Βαλκάνια ατμόσφαιρα του εθνολαϊκισμού.
Ιδιαίτερα στην Ελλάδα, μια κρίσιμη
καμπή στην διαμόρφωση αυτού του κλίματος
αποτέλεσε και η ιντερνετική διαμάχη για το περιβόητο βιβλίο της Ιστορίας
της Έκτης Δημοτικού κατά τα χρόνια 2006
-2007. Κρίσιμη, γιατί ανέδειξε πόσο ευεπίφορος είναι ο χώρος του ιντερνέτ και
των μπλόγκς σε εθνολαϊκίστικα ιδεολογήματα, αλλά και γιατί εμπέδωσε την
αντίληψη, ότι η Ιστορία δεν είναι υπόθεση των ιστορικών αλλά του εντελώς
αόριστα προσδιοριζόμενου «λαού», ο οποίος έχει «δικαίωμα στη μνήμη», δηλαδή στη
μνήμη, που του παραδόθηκε μέσα από ήδη επεξεργασμένα ιδεολογικά σχήματα. Βέβαια
η επίκληση του λαού χρησίμευε και στους διαφόρους χειραγωγούς εναντίον αυτού,
που οι ίδιοι ονόμασαν «αναθεωρητισμό της
Ιστορίας».
Ποιά είναι τα κύρια χαρακτηριστικά της
ανάπτυξης του εθνολαϊκισμού στη χώρα
μας;
α) το ιδεολογικό ζήτημα της ιστορίας
(για παράδειγμα στο παραπάνω σχολικό βιβλίο ιστορίας)
β) η διάδοση μέσω του ιντερνέτ και των
μπλογκς, μιας δομής λόγου που θυμίζει παράλληλους μονόλογους
γ) τα εδώ και χρόνια κυρίαρχα εθνολαϊκιστικά
κηρύγματα και εκδηλώσεις που καλλιεργούνται από εκπροσώπους της Εκκλησίας
δ) τα συναισθήματα (βλέπε
αγανακτισμένοι, και την επακόλουθη βία της κρίσης)
Σε ότι αφορά τους αγανακτισμένους και
τον συναισθηματικό λόγο τους, έχω να πω τα εξής: Η αυτοπροβολή του
εθνολαϊκισμου συνδέεται και με την οικειοποίηση από μέρους του ενός
συναισθηματικού πολιτικού λόγου. Γιατί στις μέρες μας το συναίσθημα φαίνεται να
έχει πάρει διαζύγιο από την ορθολογικότητα. Το να σκέφτεσαι σήμερα ορθά,
σημαίνει να σκέφτεσαι με ισομέρεια και ταχύτητα, να αφαιρείς το βάθος των
πραγμάτων, να μη βουλιάζεις στην υποκειμενικότητα του πάθους. Έτσι το
συναίσθημα, ως φαντασιακή επίκληση της αγάπης, η εργαλειακή χρήση του
συναισθήματος ως τηλεοπτικού μελό, συνοδεύει τον σύγχρονο εθνολαϊκιστικό λόγο.
Ο σύγχρονος εθνολαϊκιστής, που εμφανίζεται ως Homo sentimentalis, πρέπει να προσδιοριστεί, όχι ως πρόσωπο που
δοκιμάζει συναισθήματα (γιατί όλοι είμαστε ικανοί να τα δοκιμάσουμε) αλλά ως
πρόσωπο που τα έχει αναγάγει σε αξίες.
Στους «αγανακτισμένους» είχαμε την
κυριαρχία του ρόλου του συναισθήματος και του βιώματος στην πολιτική έκφραση και
συγκεκριμένων στόχων. Είχαμε δηλαδή μία καταναλωτική αντίληψη της πολιτικής: η
πολιτική ως λίγο-πολύ ένα ακόμη προϊόν που καταναλώνεται, με σκοπό την πρόκληση
όσο δυνατόν μεγαλύτερης απόλαυσης, μια λογική εμφανώς επηρεασμένη από την
ιδεολογία του ηδονιστικού ατομικισμού και τη λατρεία του ατόμου–καταναλωτή. Τι
άλλο από την διάψευση της ιδεολογίας αυτοπραγμάτωσης, όπου όλοι δικαιούνταν να
«φτάσουν στα όνειρα τους», όνειρα καταναλωτικά εν τέλει.
Θέλω εδώ να αναφέρω δυο ακόμα
μεταβλητές οι οποίες υποδαυλίζουν τον σύγχρονο ελληνικό ακροδεξιό εθνολαϊκισμό:
α) Η οικονομική κρίση, η οποία
δημιουργεί συνθήκες πολέμου «όλων εναντίον όλων».
β) Τα μεταναστευτικά ρεύματα που
εισρέουν στην χώρα αφυπνίζοντας τον (πάντα υπάρχοντα) ρατσισμό των Ελλήνων.
Αναφέρομαι στους πρόσφυγες, τους
μετανάστες, που θεωρούνται όλο και περισσότερο, πως αποτελούν σήμερα «περιττές
υπάρξεις». Ο ακροδεξιός εθνολαϊκισμός στις μεταδημοκρατίες μας διαστρέφει μια
διάχυτη υπαρκτή αίσθηση δυσφορίας. Ο ακροδεξιός εθνολαϊκιστικός λόγος αποκτά
εξαρχής ένα σχεδόν σαρκικό πλεονέκτημα. Ο εχθρός για αυτόν δεν είναι απρόσωπος,
οι δυσνόητες λειτουργίες του καπιταλισμού ή η απορύθμιση που προκαλεί ο νεοφιλελευθερισμός.
Ο εχθρός, ο αποδιοπομπαίος τράγος είναι ο μετανάστης. «Εξαθλιωμένος,
κακοντυμένος, μυρίζει άσχημα, μας κλέβει τις δουλειές», «αυτή είναι η αλήθεια
που σας την κρύβουν» λέει η σύγχρονη ακροδεξιά. Η εργαλειακή χρήση του
συναισθήματος βρίσκεται στον πυρήνα του σύγχρονου ακροδεξιού λαϊκισμού.
Ο
εθνολαϊκισμός του υπεδάφους
Τα ζητήματα των φυσικών πόρων, κυρίως
δε του πετρελαίου, ασκούν μια μεγάλη γοητεία και σε ένα ρεύμα που μπορούμε να
ονομάσουμε «ο εθνολαϊκισμός του υπεδάφους». Το βασικό
ιδεολόγημα του ρεύματος αυτού είναι, ότι υπάρχει ένας ανεκμετάλλευτος ορυκτός
πλούτος, ο οποίος θα μπορούσε να σώσει την ελληνική οικονομία, και λόγω της
προδοτικής διαπλοκής των ελληνικών ελίτ δεν αξιοποιείται. Στην πρόσφατη αυτή
παραλλαγή του εθνολαϊκισμού το υπέδαφός
μας είναι αντάξιο της αναμφισβήτητης
υπεροχής μας, και με μια έννοια δεν είναι δυνατόν να είναι υποδεέστερο των
υπεδαφών άλλων λαών.
Έτσι αναδεικνύεται ο μυστικισμός του
εδάφους, στο οποίο ξαναγυρνάμε πέφτοντας, για να ανακτήσουμε δυνάμεις σαν τον
μυθικό Αίαντα. Τα άκρως ενδιαφέροντα στοιχεία αυτού του ιδεολογήματος είναι,
ότι εμπεριέχει την κατάσταση του επείγοντος
(μια άμεση δηλαδή οικονομική πρόταση για την επίλυση της κρίσης), το στοιχείο της Γης (ιερό σε όλες της
παραλλαγές του εθνικισμού) καθώς και μια υποψία προδοσίας, ότι δηλαδή κάποιοι μας εμποδίζουν να εκμεταλλευτούμε τον
πλούτο, που δικαιωματικά μας ανήκει
Ο
λαϊκισμός της οικολογικής τοπικότητας
Στον αντίποδα, είδαμε γύρω από τις
Σκουριές να αναπτύσσεται ένα γνήσιο λαϊκό κίνημα με δεκάδες
χιλιάδες διαδηλωτές – το μαζικότερο των τελευταίων ίσως ετών, αλλά και
το πρώτο που συσπειρώνεται γύρω από αιτήματα οικολογικού τύπου. Δεν είναι ένα
κίνημα που αφορά μόνον την ποιότητα ζωής, είναι κίνημα που αγκαλιάζει και
επαγγέλματα που απειλούνται από την πλήρη καταστροφή, όπως γεωργούς,
μελισσοκόμους, τουριστικές επιχειρήσεις, ψαράδες κ.ά. Πάντως το κίνημα αυτό δεν
μπορεί να ονομαστεί ταξικό, καθώς υπερέβαινε ταξικούς προσδιορισμούς, ούτε
βέβαια εθνολαϊκιστικό - συνδέει πολύ γρήγορα το τοπικό με το
διεθνιστικό – καθώς απλούστατα συναντάται με ανάλογα κινήματα που έχουν
αναδυθεί στα Βαλκάνια. Σε αυτά τα κινήματα οικολογικού τύπου – που συνδέουν το
λαϊκό με το τοπικό, την αγάπη για τον τόπο με το παγκόσμιο, την αειφορία με την
κινητοποίηση, μπορούμε να διακρίνουμε τους ελπιδοφόρους λαϊκισμούς – populism – με την παλιά κινηματική τους
έννοια.
Επιμύθιο
Δυο χρόνια μετά την ομιλία, από την
οποία προέκυψε το παραπάνω άρθρο,[7]
δυο μεγάλες εκπλήξεις περίμεναν, μεταξύ
πολλών άλλων, το ελληνικό εκλογικό σώμα. Η πρώτη αφορούσε την άνοδο ενός ναζιστικού κόμματος, της
Χρυσής Αυγής, που εισήλθε στο ελληνικό κοινοβούλιο ακολουθώντας τα λόγια του
Γκαίμπελς από το 1928: «Θα μπούμε στο
Ράιχσταγκ για να εφοδιαστούμε από το οπλοστάσιο της δημοκρατίας με τα όπλα της.
Θα γίνουμε βουλευτές για να εξουδετερώσουμε το πνεύμα της Βαϊμάρης,
χρησιμοποιώντας το ίδιο. Εάν η δημοκρατία είναι τόσο ηλίθια ώστε να μας δώσει
το ελεύθερο, και μάλιστα και βουλευτική αποζημίωση για αυτό, είναι θέμα δικό
της.[ ...] Ερχόμαστε ως εχθροί! Όπως ο λύκος που πέφτει σε κοπάδι προβάτων,
έτσι ερχόμαστε. Τώρα δεν είστε πλέον μεταξύ σας! Και δε θα έχετε μεγάλη χαρά με
εμάς!»[8]
Η δεύτερη έκπληξη αφορούσε την κυβέρνηση
συμμαχίας ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ: ο ΣΥΡΙΖΑ, ένα αριστερής καταγωγής κόμμα, έγινε κυβέρνηση
μαζί με το δεξιό, εθνολαϊκιστικό κόμμα, ΑΝΕΛ
δυο φορές, τον Ιανουάριο αλλά και τον Σεπτέμβριο του 2015. Πρόδρομος της παράδοξης συνύπαρξης
Αριστεράς-Δεξιάς ήταν οι «πλατείες» και οι «αγανακτισμένοι» του 2011. Κι εδώ επισημαίνουμε μια σιωπηλή
παράλειψη: ενώ ο ΣΥΡΙΖΑ, επί ηγεσίας Αλαβάνου, υποστήριξε την εξέγερση του «Δεκέμβρη
του 2008», αποφεύγει πλέον κάθε αναφορά
σ' αυτήν. Αντίθετα, αναφέρεται συστηματικά στις «πλατείες» και στο «κίνημα των αγανακτισμένων».
Ο Δεκέμβρης του 2008 έδειχνε το βάραθρο της εξέγερσης, την σχάση του πολιτικού,
το χάος του πραγματικού πίσω από την φαντασίωση. Αντίθετα, οι πλατείες των αγανακτισμένων θεμελίωσαν την φαντασίωση, μιας εύκολης
λύσης: της «Πολιτικής χωρίς το Πολιτικό», της «άμεσης» Δημοκρατίας, της απολιτικής
«εθνικής ενότητας».
Κεντρικό σημαίνον των κυβερνήσεων ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ
γίνεται ο λαός: στον προγραμματικό του
λόγο ως Κυβέρνηση, τον Ιανουάριο του 2015, ο πρωθυπουργός Τσίπρας δήλωνε
ταπεινά: „Η σημερινή κυβέρνηση μπορεί
απλά να είναι η φωνή αυτού του λαού, στην τιμή και την ιστορία, που κουβαλά
αυτός ο λαός, εμείς μόνο η θέλησή του μπορούμε να είμαστε." "Είμαστε σάρκα από τη σάρκα αυτού του
λαού“ δήλωνε επίσης περήφανος ο ηγέτης του κυβερνώντος αριστερού κόμματος,
ενσαρκώνοντας μεταφυσικά τον λαό. ’’Είμαστε
κάθε λέξη από το Σύνταγμα αυτής της χώρας και αυτό θα υπηρετήσουμε μέχρι τέλους“’[9]
ξεχνώντας ότι το Σύνταγμα είναι κυρίως
ένα νομικό και όχι ιερό κείμενο, και πως το να ισχυρίζεται κάποιος - κόμμα ή
πρόσωπο - ότι το ενσαρκώνει, τότε είναι σα να λέει l'état, c'est moi. Διότι η έννοια του Συντάγματος έγκειται ακριβώς
στο ότι περιλαμβάνει όλους: δεν είναι προσωποποιημένο το Σύνταγμα, είναι «δικό
τους και δικό μας» και η λέξη
«Λαός» όταν την χρησιμοποιούμε για να
νομιμοποιήσουμε την δική μας πολιτική πράξη, θυμίζει την επίκληση του Θεού από
τους λογής-λογής φονταμενταλιστές: «Θεού θέλοντος» - «ο Λαός το θέλει».
„Πιστεύω
στις επόμενες ημέρες θα έχουμε συμφωνία“, δήλωνε το καλοκαίρι του 2015
ο πρωθυπουργός Τσίπρας, για να
προσθέσει: „Σε περίπτωση, όμως, που δεν
έχουμε λύση εντός του πλαισίου τότε θα τεθεί στην κρίση του ελληνικού λαού“.[10]
Όμως το δημοψήφισμα του καλοκαιριού πραγματοποιήθηκε ως μια μάλλον παγκόσμια πρωτοτυπία:
ένα δημοψήφισμα, όπου ο λαός δεν αποτελούσε τον τελικό κριτή μιας νομικής-πολιτειακής
διαδικασίας, όπως π.χ. το δημοψήφισμα του 1974 για το είδος του πολιτεύματος
της χώρας (προεδρευομένη ή βασιλευομένη Δημοκρατία) αλλά χρησιμοποιήθηκε απλώς
ως εργαλείο στήριξης στις διαπραγματεύσεις της κυβέρνησης. Εν τέλει, ο ηγέτης
μετάτρεψε το «Όχι» σε «Ναι» στη συμφωνία με την Ευρωπαϊκή Ένωση, που
σφραγίστηκε με το λεγόμενο «τρίτο Μνημόνιο».
Συνήθως οι λαϊκισμοί χρησιμοποιούν
εργαλειακά τα συναισθήματα που διεγείρουν. Το
2011 μαζί με τα πρώτα Μνημόνια ξέσπασε η «οργή του Λαού» και η «αγανάκτηση»
των πλατειών η οποία αξιοποιήθηκε πολλαπλώς και από πολλούς στα επόμενα χρόνια.
Το κεντρικό σύνθημα του ΣΥΡΙΖΑ στις εκλογές του Ιανουαρίου 2015 ήταν η «Ελπίδα», ένα ζεστό και θετικό συναίσθημα.
Όμως, κάτω από τα ρητά, προγραμματικά συναισθήματα κείτονται τα υπόκωφα και,
κάτω από την τελευταία αναλαμπή ελπίδας, η απόγνωση. Στις εκλογές του
Σεπτεμβρίου το τρίτο Μνημόνιο, η αποδοχή της πραγματικότητας - ως
καλυμμένος κυνισμός - αντικατέστησε εν μέρει την πολιτική του Λαϊκισμού και της
Ελπίδας. Μένει να δούμε την συνέχεια ή το τέλος (αυτής) της ιστορίας.
Πέτρος Θεοδωρίδης, Θεσσαλονίκη
[1] Κόλιν Κράουτς: Μεταδημοκρατία, μτφ Αλέξανδρος
Κιουπκιολής, εκδ. Εκκρεμές, 2006.
[2] Βλ. σχετικά τις πολύ ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις
του Giorgio Agamben Homo Sacer: Κυρίαρχη
εξουσία και γυμνή ζωή, μτφρ. Παναγιώτης Τσιαμούρας, επίμετρο Γιάννης
Σταυρακάκης, Scripta, Αθήνα 2005, σ. 270-275.
Βλ μ. α , Νίκος
Δεμερτζής: Λαϊκισμός και Μνησικακία , Επιστήμη και Κοινωνία ,
Άνοιξη 2004 τεύχη 12 σ 83 κ.ε
