Η Πανδημία, η σχολική ταξη και το Πανοπτικόν
Petros Theodoridis
ΠΑΝΟΠΤΙΚΟΝ“Στην περιφέρεια, ένα δακτυλιοειδές οικοδόμημα· στο κέντρο, ένας πύργος· ο πύργος αυτός έχει μεγάλα παράθυρα που βλέπουν προς το εσωτερικό του δακτυλίου·[..]. Φτάνει έτσι να τοποθετηθεί ένας επιτηρητής στον κεντρικό πύργο, και σε κάθε κελί να κλειστεί ένας τρελός, ένας άρρωστος, ένας κατάδικος, ένας εργάτης ή ένας μαθητής.[…]. Κοντολογίς, αντιστρέφεται η μέθοδος του «μπουντρουμιού»· ή μάλλον, από τις τρεις λειτουργίες του – εγκλεισμός, στέρηση του φωτός και απόκρυψη – παραμένει μονάχα η πρώτη και καταργούνται οι δύο άλλες. Το άπλετο φως και το βλέμμα του επιτηρητή συλλαμβάνουν περισσότερα απ’ ό,τι το σκοτάδι που, στο κάτω-κάτω προστάτευε. Η ορατότητα είναι μια παγίδα.»
Μισέλ Φουκώ Επιτήρηση και Τιμωρία Η γέννηση της Φυλακής, εκδόσεις Ράππα 1989
Το Δόγμα του Σοκ
Η Πανδημία του κορονοϊού επιτάχυνε βίαια δρομολογημένες από πριν εξελίξεις. Οι κυβερνήσεις ακολουθούν το “Δόγμα του Σοκ”, όπως το περιέγραψε η Ναόμι Κλάιν: «την πολιτική στρατηγική που χρησιμοποιεί κρίσεις μεγάλης εμβέλειας ώστε να προωθήσει πολιτικές που συστηματικά διευρύνουν την ανισότητα και πλουτίζουν τις ελίτ» καθώς «σε στιγμές κρίσεων οι άνθρωποι τείνουν να εστιάζουν στις καθημερινές ανάγκες για να επιβιώσουν μέσα στην κρίση, και επίσης εμπιστεύονται περισσότερο εκείνους που κατέχουν την εξουσία.»[1].
Τηλεόραση, Σχολείο και Τηλέ σχολείο
Σήμερα η Ελλάδα – όπως και όλος ο κόσμος – ψηφιοποιείται και αποστειρώνεται. .Ζούμε σε έναν οπτικό πολιτισμό, έναν πολιτισμό της κάμερας: ακούμε με ακουστικά, βλέπουμε μέσα από οθόνες. Η κάμερα σε εμποδίζει από το να δεις (πραγματικά και αδιαμεσολάβητα ) κι αυτό που βλέπεις δεν το θυμάσαι εσύ: το αποθηκεύεις, το κινητό σου θυμάται για σένα :οι αναμνήσεις μας δεν είναι πια δικές μας ,τις εκχωρήσαμε σε μηχανήματα . Σήμερα δεν μπορεί να ισχύσει πια η ρήση του Μπέκετ: «Μη περιμένατε να σας κυνηγήσουν για να κρυφτείτε» :στην παγκόσμια κατάσταση εξαίρεσης που ζούμε παρατηρείται μια τερατώδης αύξηση και γενίκευση της επιτήρησης μέσω καμερών: Η Κίνα π.χ-μας πληροφορεί ο Κορεατικής καταγωγής φιλόσοφος Μπιούγκ Τσουλ Χαν -«έχει εγκαταστήσει 200 εκατομμύρια κάμερες στην επικράτειά της, εφοδιασμένες με ένα εξαιρετικά εξελιγμένο σύστημα αναγνώρισης προσώπου το οποίο μπορεί να ανιχνεύσει ακόμη και ένα μικρό σπυράκι στο πρόσωπο κάποιου. Κανείς δεν μπορεί να κρυφτεί. Παντού, στα καταστήματα, στους δρόμους, στους σταθμούς και στα αεροδρόμια, αυτές οι έξυπνες κάμερες σαρώνουν και “αξιολογούν” κάθε πολίτη.
[….]». [2]
Η παγκόσμια κοινωνία στην εποχή μας έχει από καιρό γίνει μια κοινωνία του Διαδικτύου. Σήμερα το διαδίκτυο μας κομματιάζει και μας επανενώνει , αποσυνθέτει και ανασυνθέτει, σε χιλιάδες μικρές στιγμές – ψηφίδεςσε ένα καινούριο άυλο σύμπαν μας ανα-συνδυάζει: Οφείλουμε να γίνουμε συμβατοί, να εγκαταλείψουμε το -όποιο- βάθος και να απλωθούμε σε πλάτος. Σήμερα βουλιάζουμε σε έναν πληροφοριακό υπερκορεσμό ,και όσο πιο γρήγορα κινούμαστε, στο υλικό διάστημα ή στον κυβερνοχώρο τόσο πιο ορμητικό γίνεται το ρεύμα .Ο Jean Baudrillard ,αποκάλεσε την αγαλλίαση του διαδικτύου «έκσταση της επικοινωνίας» .Υποστηρίζει ότι « το σκληρό και αμείλικτο φως των πληροφοριών και της επικοινωνίας έχει τωρα κυριεύσει όλες τις σφαίρες της ύπαρξης ,παράγοντας ένα πανταχού παρόν σύστημα επικοινωνιακής ροής το οποίο έχει αποικίσει τον εσώτερο εαυτό μας.Το πάθος, η οικειότητα και το ψυχολογικό βάθος εξατμίζονται και καταλήγουμε να είμαστε «μόνο μια καθαρή οθόνη, ένα κέντρο ελέγχου όλων των δικτυών επιρροής». «Μη όντας πλέον τα υποκείμενα των εμπειριών μας παραδινόμαστε στη ψυχρή και σχιζοφρενική γοητεία του πληροφοριακού κορεσμού που ο Baudrillard ,τον παρομοιάζει με μια «μικροσκοπική πορνογραφία του σύμπαντος» [3]
Κοινωνία της Διαφάνειας
Η Πανδημία επιταχύνει τις εξελίξεις προς την κοινωνία της διαφάνειας όπως την ονομάζει στο ομώνυμο βιβλίο του ο Μπιουγκ Τσουλ Χαν: «Τα πράγματα γίνονται διαφανή όταν […]λειαίνονται και εναρμονίζονται με την ομαλή ροή του κεφαλαίου της επικοινωνίας και της πληροφορίας, όταν υποτάσσονται σε μια μετρήσιμη και ελέγξιμη διαδικασία.[…]Οι εικόνες γίνονται διαφανείς όταν απελευθερωμένες από κάθε δραματουργία, χορογραφία και σκηνογραφία, από κάθε ερμηνευτικό βάθος, αν όχι από κάθε νόημα αποκτούν πορνογραφική διάσταση. Τα πράγματα γίνονται διαφανή όταν απεκδύονται από τη μοναδικότητα τους και εκφράζονται αποκλειστικά σε τιμές. Η κοινωνία της διαφάνειας είναι μια κόλαση του όμοιου»[4]
«Γύρω στις εννέα το βράδυ»,-διηγείται περιγράφοντας ένα όνειρο του ένας γιατρός στην περίοδο του Ναζιστικού καθεστώτος στην Γερμανία-«μόλις έχω τελειώσει το ιατρείο μου και ενώ ετοιμάζομαι να ξαπλώσω στον καναπέ και να χαλαρώσω συντροφιά με ένα βιβλίο, βλέπω ξάφνου τούς τοίχους στο δωμάτιο, στο διαμέρισμά μου, να καταρρέουν. Κοιτάζω γύρω μου ,για να ανακαλύψω με φρίκη ότι όλα τα διαμερίσματα, ως εκεί πού φτάνει το μάτι, δεν έχουν πια τοίχους. Από κάποιο μεγάφωνο ακούω μια απαίσια φωνή να λέει: «Σύμφωνα με το διάταγμα της 17ης του τρέχοντος μηνός, περί κατάργησης των τοίχων»».[5]
Στις μέρες μας βλέπουμε αίφνης τους τοίχους του σπιτιού μας να γίνονται διάφανοι ή και να εξαφανίζονται: Όλα στο Φως ! «Το μάθημα να γίνεται μπροστά στη κάμερα !εκπαιδευτικοί τι έχετε τι κρύψετε ,ποιες ανεπάρκειες να καλύψετε;»
H διαφορά σχολικού λόγου και τηλεοπτικού λογού είναι δομική: Από την μία το σχολείο είναι έντυπο και ιεραρχημένο: Οι σχολικές τάξεις χωρίζονται ανάλογα με την ηλικία και τη δυσκολία μάθησης, με τις εξετάσεις, την σταδιακή πρόοδο, την αντίληψη του χρόνου που ξετυλίγεται προοδευτικά ανοδικά, από το παρόν στο μέλλον. Από την άλλη έχουμε τον τηλεοπτικό λόγο που συνδέεται με από-ιεραρχημένες γνώσεις -ως διασκέδαση- που διαμορφώνεται διάμεσου της τηλεόρασης και του ιντερνέτ, ως λόγος απόλαυσης και όχι προσπάθειας, λόγος του τωρα και όχι της προσήλωσης στο μέλλον .
To σχολείο όπως το γνωρίσαμε διαμορφώθηκε, με την διασταύρωση δυο εποχών. Της, προ του εντύπου λόγου, προφορικής κοινωνίας και της έντυπης νεωτερικής κοινωνίας Στην προνεωτερική κοινωνία η επικοινωνία γινόταν κυρίως προφορικά. Όταν επικοινωνώ προφορικά βλέπω τον συν-ομιλητή μου στον ίδιο χώρο. Βρίσκομαι μαζί του στον ίδιο χρόνο. Στην παραδοσιακή -προφορική κοινωνία χώρος και χρόνος ταυτιζόταν. Στη νεωτερικότητα κυριαρχεί ο έντυπος γραπτός λόγος: το βιβλίο, η εφημερίδα. Γίνεται δυνατή η επικοινωνία με ανθρώπους που βρίσκονται σε άλλο τόπο και σε άλλο χρόνο, διασπάται δηλαδή η προηγούμενη -“παραδοσιακή”- ενότητα χώρου και χρόνου.
Έτσι ένα εκπαιδευτικό σύστημα εμπεριέχει, σαν μέσα σε ρωσικές κούκλες που η μια περιέχει την άλλη , και την παράδοση της προφορικής κοινωνίας και εκείνη του εντύπου λόγου «Οι κοινωνικές σχέσεις των νεωτερικών κοινωνιών –σύμφωνα με τον Gellner -γεννούν μια απαίτηση για γενική καθολική εκπαίδευση πού να χρησιμοποιεί και ένα τυποποιημένο γλωσσικό όργανο» ως: «ένα κοινό εννοιολογικό νόμισμα πού απαιτείται να διαθέτουν τα μέλη της κοινωνίας αυτής,». _[6].
Η Τηλεόραση ενέχει και επιβάλλει μια δομή σκέψης πολύ διαφορετική από αυτήν του εντύπου–προφορικού νεωτερικού σχολείου
Όπως μας δείχνει ο Νηλ Πόστμαν «ενώ το σχολείο επικεντρώνεται στην ανάπτυξη της γλώσσας η τηλεθέαση απαιτεί προσήλωση στην εικόνα. «Ενώ το να έχεις κανείς σωστή συμπεριφορά στο σχολείο σημαίνει σεβασμό των κανόνων δημοσίας ευπρέπειας ,η παρακολούθηση της τηλεόρασης δεν απαιτεί κάτι ανάλογο .Ενώ σε μια ταξη η διασκέδαση δεν είναι κάτι περισσότερο από ένα μέσο για την επίτευξη κάποιου στόχου στην τηλεόραση είναι αυτοσκοπός» . [7]
Στις τηλεδημοκρατίες των ημερών μας η διαφήμιση μεταμορφώνει τις εκπομπές σε υπηρέτες της: οι απόψεις πρέπει να αναπτύσσονται γρήγορα, τα πλάνα να είναι σύντομα και τα ηχητικά σήματα συντομότερα. Οι αφηγήσεις περικόπτονται. Κι έτσι προκύπτει και η αλλαγή του τρόπου σκέψης. Το να σκέφτεσαι, σήμερα ορθά σημαίνει να σκέφτεσαι με ισομέρεια και ταχύτητα, να αφαιρείς το βάθος των πραγμάτων.
ΟΙ μετανεωτερικές κοινωνίες μας έχουν από καιρό μετατραπεί σε τηλεοπτικές κοινωνίες.. Εμβληματική των τηλεοπτικών ειδήσεων είναι η φράση «και τώρα ας περάσουμε σε άλλο θέμα», «ένας τρόπος γνωστοποίησης του γεγονότος ότι, ο κόσμος όπως καταγράφεται ,δεν έχει αλληλουχία ‘η νόημα και δεν πρέπει να λαμβάνεται σοβαρά»[8]
Η διαφάνεια είναι μια ωραία και αποδεκτή έννοια όταν πρόκειται για την εξουσία και η έννοια του κράτους δίκαιου στη νεωτερικότητα περιέχει την αρχή της δημοσιότητας-, στα δημοτικά συμβούλια στη βουλή στα δικαστήρια οι συνεδριάσεις γίνονται δημόσια ακριβώς για να ελέγχεται η εξουσία-όμως μέσα από μια αντιστροφή της έννοιας ,σήμερα, η αδιαφάνεια καλύπτει τις κάθε λογής εξουσίες ενώ παράλληλα διακρίνεται και μια απαίτηση για απόλυτη διαφάνεια της καθημερινής ζωής των από κάτω, των απλών ανθρώπων, των παιδιών.
Πρότυπο της -κατά Φουκώ ερμηνείας της νεωτερικότητας, ήταν το ‘’Πανοπτικόν” του Μπενθαμ, το σχέδιό του για τη νέα φυλακή, που θα καθιστούσε θεατό τον κρατούμενο ανά πάσα στιγμή .
Σήμερα όμως ,μάλλον ισχύει το-κατά Zygmunt Bauman – «Συνοπτικον», που αφορά τις σύγχρονες κοινωνίες της «οικειότητας» όπου ολοι αισθανόμαστε μια αβάσταχτη πίεση -έσωθεν- να αποκαλύψουμε τα μυστικά μας, και που αλλάζει τον τρόπο πολιτικής κυριαρχίας: είναι το ιδιωτικό (με την έννοια του ατομικού)που εισβάλλει πλέον στον δημόσιο χώρο[9] Επιπλέον παρατηρείται σήμερα και ένα ταχύτατα διαμορφούμενο «Υπερπανοπτικον» σύστημα επιτήρησης: «με την βοήθεια των νέων ψηφιακών τεχνολογιών ιδιωτικοί και δημόσιοι φορείς είναι σε θέση να συλλέγουν πολύ μεγάλο όγκο πληροφοριών για κάθε πολίτη ξεχωριστά:» [10].
Με τις κάμερες στην ταξη, το Υπερπανοπτικον ,ως νέος Μολώχ ,θα τραφεί από μια απειρία ‘’μεταδεδομένων ‘’για τη νέα γενιά καθώς μια «ψηφιακή βιοπολιτική θα έρθει να ενισχύσει την ψηφιακή ψυχο-πολιτική που ήδη εφαρμόζεται, με στόχο να επηρεάσει άμεσα τις σκέψεις και τα συναισθήματα των πολιτών.[11]
Κάμερες στην Ταξη
Η εικόνα ενός ανθρώπου που κάθεται και χαζεύει, μια μέρα απεργίας, την κενή οθόνη της τηλεόρασης του θα θεωρείται κάποτε μια από τις ωραιότερες εικόνες της ανθρωπολογίας του 20ου αιώνα
Ζαν Μπροντιγιαρ : Η Διαφάνεια του κακού(1990) , Εξάντας Νήματα , μτφ Ζ Σαρίκας 1996(σ 21)
Στην Ελλάδα η πανδημία πέρα από τον σιωπηλό παραμερισμό του Συντάγματος και των νόμων επιτάχυνε και την χρήση του Ιντερνέτ και της κάμερας προς πάσαν κατεύθυνση, ακόμα και προς την ζωντανή μετάδοση του μαθήματος live streaming .
Το μάθημα γίνεται θέαμα, τηλε θέαμα. Μάταια εκπαιδευτικοί με μακρόχρονη πείρα θυμίζουν ότι «Το σχολικό μάθημα δεν είναι ακαδημαϊκή διάλεξη ,δεν παράγεται από μια επιστημονική αυθεντία, αλλά από όλη την τάξη. […]Ο/η εκπαιδευτικός δεν απευθύνεται σε ένα απρόσωπο και ανώνυμο ακροατήριο, κάνει το μάθημα μαζί με όλα τα παιδιά, αλλά και με το καθένα χωριστά.».[12]
Σήμερα ο διαδικτυακός έμμεσος έλεγχος – αύριο μέσα από τη κάμερα– της εκπαιδευτικής πράξης- ξεκινά ήδη από το νηπιαγωγείο όπου «οι γονείς συγκροτούν ομάδες στο διαδίκτυο όπου ανταλλάσσουν γνώμες για την ποιότητα της διδασκαλίας και για τις συμπεριφορές των παιδιών τους.. Κάποιες φορές, η κατάσταση εκτραχύνεται και οι γονείς ανταλλάσσουν βαριές κουβέντες. …ή μετατρέπονται σε μικρά δικαστήρια που κρίνουν και καταδικάζουν με συνοπτικές διαδικασίες τη στάση ενός νηπιαγωγού σε μια δεδομένη στιγμή ή διακινούν προσβλητικά σχόλια και υπαινιγμούς για παιδιά που εμφανίζουν μη αποδεκτές κοινωνικά συμπεριφορές!»[13]
Μάταια η κοινωνιολογία της εκπαίδευσης δείχνει ότι το σχολείο δεν είναι μόνο φορέας γνώσεων αλλά κυρίως κοινωνικοποίησης δηλαδή διαδικασία εκμάθησης και αφομοίωσης της κουλτούρας της κοινωνίας μέσα στην οποία ζούμε. Και ότι η κοινωνικοποίηση είναι πολυσύνθετη διαδικασία με τους μηχανισμούς της ,την μίμηση, την ταύτιση με πρότυπα, την εσωτερίκευση αξιών και κανόνων. Ότι η κοινωνικοποίηση στο σχολείο είναι δευτερογενής κοινωνικοποίηση – ενώ στην οικογένεια πρωτογενής:Στην οικογένεια σε αγαπούν –συνήθως- για αυτό που είσαι ενώ στο σχολείο μετρά κυρίως αυτό που κάνεις. Μάταια η κοινωνική ψυχολογία μας δείχνει ότι οι σημασίες των πράγματων και του κόσμου πρωτοεμφανίζονται με τα κατώφλια, τα περάσματα, τις αντιστάσεις και πως η «πρώτη εμπειρία του χώρου στη παιδική ηλικία είναι μια εμπειρία περάσματος. Τα κατώφλια και τα περάσματα είναι ζώνες μυστήριου ,αβεβαιότητας, μεταμόρφωσης , φόβου , αλλά και νοσταλγίας, ελπίδας και προσδοκίας»[14] Μάταια η Ψυχολογία ΄και η Παιδαγωγική επιστήμη ανέδειξαν την έννοια της θεμελιακής εμπιστοσύνης[15] αναγκαίας για την ανάπτυξη μιας αίσθησης ταυτότητας που – για την ανάπτυξη της -είναι απαραίτητος- σύμφωνα με τον Winnicott και τον Eric Eriksson -ένας «ενδιάμεσος οικείος χώρος», πού περιβάλλει τον εαυτό με εμπιστοσύνη και οικειότητα, όπου το παιδί θα μπορεί να επεξεργάζεται τη σχέση ανάμεσα στον εσωτερικό του κόσμο και στην εξωτερική πραγματικότητα.[16]. Το σχολείο από το νηπιαγωγείο ως το δημοτικό αλλά και Γυμνάσιο -είναι και ο χώρος- όπου αναπτύσσονται τα απαραίτητα για την ανάπτυξη του παιδιού στάδια του παιχνιδιού του Μηντ: το ατομικό και ομαδικό παιχνίδι όπου στο πρώτο το παιδί παίζοντας ρόλους εσωτερικεύει τα πρότυπα των σημαντικών άλλων ενώ στο δεύτερο έρχεται αντιμέτωπος με τον γενικευμένο άλλο. Ας θυμίσουμε πως τα παιδιά και οι έφηβοι βρίσκονται στην σχολικές φάσεις της ζωής τους σε μια εναγώνια κατάσταση αναζήτησης της ταυτότητας:.[17] και αν η αναζήτηση γίνει τηλεοπτικά τότε πιθανότατα θα σηματοδοτήσει την εισβολή του απρόσωπου στο προσωπικό .του ανοίκειου στο Μύχιο.
Μάταια θυμίζουν οι εκπαιδευτικοί ότι η ταξη ενέχει και μια διάσταση δοκιμής και πλάνης για το παιδί και «κυρίως η σχολική αίθουσα είναι κατεξοχήν ο χώρος όπου γίνονται λάθη, πολλά λάθη, γιατί τα παιδιά μαθαίνουν κυρίως από τα λάθη τους»[18],ότι η τάξη έχει βάθος ,προοπτική που δεν χωράει στη δυσδιάστατη λεία οθόνη του κινητού,. ότι το σχολείο είναι ένας πολυδιάστατος χώρος όπου η μετάδοση γνώσεων με την μορφή της διάλεξης είναι το τριτεύον και ότι, μέσα στη ταξη ο δάσκαλος οφείλει να είναι συγκεντρωμένος στους μαθητές δεν κάνει μόνο μάθημα- γνώση ,γίνεται πρότυπο – σώμα, υποκείμενο μίμησης – εσωτερίκευσης, ότι η ταξη είναι μια «αγκαλιά» το προστατευτικό κουκούλι της σχολικής συλλογικότητας: Η κάμερα στα σχολεία φέρνει τον δικό της νόμο ,« «για τον καθένα η δική του γυάλινη σφαίρα»[19]
Πως θα είναι η μελλοντική σχολική ταξη με ταυτόχρονη τήλε μετάδοση; Με ολίγη κοινωνιολογική φαντασία θα μπορούσαμε να φανταστούμε ότι ένας δάσκαλος ,σε μια ταξη που την παρακολουθεί η κάμερα, δε θα μιλάει στους μαθητές του αλλά σε ένα -συχνά εκφοβιστικό για τον ίδιο αλλά και τα αλλά παιδιά -Πανοπτικό κοινό. γονείς, παππούδες και γιαγιάδες θείους, θείες , το μάτι στη κλειδαρότρυπα θα κρίνει συμπεριφορές λάθη ,τραυλίσματα, αμηχανία ,δισταγμούς. Ο δάσκαλος θα προσπαθούσε να βρει διαρκώς τον μέσο όρο που θα έκανε το μάθημα του ακίνδυνο, θα βρίσκεται σε διαρκή επιφυλακή: προσοχή προς τα παιδιά σύμφωνα την εκπαιδευτική πράξη αλλά προσοχή και στο φαίνεσθαι της κάμερας. Η συνέπεια θα είναι μια προσοχή αποσπασματική και διασκορπισμένη, .το live streaming τηλεμάθημα του θα αφυδατωνόταν, θα μαράζωνε ,θα βούλιαζε στον κομφορμισμό και τον φόβο.
Ενώ μεταξύ η εκπαίδευση πεθαίνει ,λίγο λίγο, αβοήθητη: Με καθηγητές (της δευτεροβάθμιας) που τρέχουν σε τρία η τέσσερα σχολεία, με πρόγραμμα ασυνάρτητο, με μια απίστευτη γραφειοκρατία που διογκώνεται , με σχολεία να κλείνουν,με τον φασισμό, την παραπαιδεία, τις ελλείψεις, την πικρία, την έλλειψη σεξουαλικής αγωγής αλλά και αγάπης, τους χίλιους και έναν φόβους που παραμονεύουν τα παιδιά μας, τα ναρκωτικά και την ανεργία να καραδοκούν μαζί με την έλλειψη νοήματος, αναμεσά στους τοίχους – φυλακές, χωρίς χαραμάδα έμπνευσης ,χωρίς θάρρος, στην ίδια ακριβώς διάταξη θρανίων, η έδρα και ο μαυροπίνακας ,παπάδες και αγιασμοί και δήθεν γνώση , πληροφορίες, απαγορεύονται τα κινητά, φωνές και τσιρίδες, αποθήκες ψυχών και παρελάσεις, οι ψηλοί μπροστά και οι κοντοί πίσω, να μη γίνονται σημαιοφόροι ξένοι, ένα δυο ενα στ’ αριστερό, ρυθμικά και κάθε τόσο η επανάληψη , τηλεοράσεις για τους επιτυχόντες οι πρώτοι των πρώτων, η Αριστεία. «Κυλήστε δάκρυα μου» λεν από μέσα τους τα παιδιά, η εφηβεία, εγώ ο καθηγητής τους, παρατηρώντας όλον αυτόν τον βουβό πόνο, τον ανείπωτο πόνο της τάξης ,χρόνια τωρα, αιώνες τωρα, μιας παιδικής ηλικίας και εφηβείας που δε λέει να τελειώσει .Αυλαία.
σχεδιο : ο ανθρωπος τηλεοραση (Πέτρος Θεοδωρίδης )