Ιστορίες
για τον Χρόνο 4. Μνήμη και αναμνήσεις I
Πέτρος Θεοδωρίδης
Υπάρχει η Μνήμη: σαν το ατελείωτο πάντα
παζλ, θαμπή και απροσδιόριστη, άλλοτε φωτεινή και ολόασπρη, άλλοτε
μισοσκότεινη, άλλοτε διάτρητη από μαύρες τρύπες, από τις δίνες τραυμάτων
και απωθήσεων. Και υπάρχουν και οι Μνήμες -ή μάλλον οι ενθυμήσεις-
πάντα στον πληθυντικό: Μνήμες αφής, ερωτικών αγγιγμάτων, μνήμες
συνάντησης με άλλα σώματα, όπως το δείχνει το ποίημα Επέστρεφε του Καβάφη : «Επέστρεφε
συχνά και παίρνε με, / αγαπημένη αίσθησις/ επέστρεφε και παίρνε με —
όταν ξυπνά του σώματος η μνήμη,/ κι επιθυμία παλιά ξαναπερνά στο αίμα· /
όταν τα χείλη και το δέρμα ενθυμούνται, κι αισθάνονται τα χέρια σαν ν’
αγγίζουν πάλι./ Επέστρεφε συχνά και παίρνε με την νύχτα,/ όταν τα χείλη
και το δέρμα ενθυμούνται».
Μνήμες έντασης, μνήμες χαλάρωσης:
ενθυμήσεις γεύσεων -άλλοτε πικρών, άλλοτε στιφών, άλλοτε
γλυκύτατων- μνήμες που αναδύονται αίφνης σαν μέσα από Ρωσικές κούκλες,
ή σύμφωνα με την μεταφορά του Προυστ (στο Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο): «σαν
το παιχνίδι που διασκεδάζει τους Ιάπωνες, όταν μουσκεύουν σε μια κούπα
πορσελάνης γεμάτη νερά μικρά κομμάτια χαρτί, αξεχώριστα ως τότε, μα που
μόλις βραχούν τεντώνονται, στρίβουν, χρωματίζονται, διαφοροποιούνται,
γίνονται λουλούδια , σπίτια, πρόσωπα στέρεα και που αναγνωρίζεις». Μνήμες
συνοδευόμενες από ανεξιχνίαστα αισθήματα ευδαιμονίας, πλήρωσης σαν
κι αυτή που ο Προυστ περιγράφει να αναδύεται μέσα από τη γεύση της
Μαντλέν, ενός μπισκότου με γεύση λεμονιού και σχήμα αχιβάδας
:«Αλλά τη στιγμή που η γουλιά, ανακατεμένη με τα ψίχουλα του
γλυκού άγγιξε τον ουρανίσκο μου, σκίρτησα, προσέχοντας κάτι καταπληκτικό
που συνέβαινε μέσα μου. Μια γλυκιά απόλαυση με είχε κυριεύσει,
απομονωμένη, χωρίς να ξέρω την αιτία της. Μου είχε κάνει ξαφνικά τις
περιπέτειες της ζωής αδιάφορες, ακίνδυνες τις καταστροφές της,
ανύπαρκτη τη συντομία της,[….]: ή μάλλον η ουσία αυτή δεν ήταν μέσα
μου, ήμουν εγώ». Μνήμες όσφρησης, μνήμες γεύσης : «Όταν όμως
από ένα μακρινό παρελθόν τίποτα δεν επιζεί, αφού πεθάνουν οι άνθρωποι,
αφού καταστραφούν τα άψυχα, μόνες, πιο φθαρτές , αλλά πιο μακρόβιες ,
πιο άυλες, πιο επίμονες, πιο πιστές , η όσφρηση και η γεύση ζουν για
καιρό ακόμα σαν τις ψυχές , για να θυμούνται, να περιμένουν, να
ελπίζουν, πάνω σ’ όλα αυτά τα ερείπια, να βαστούν χωρίς να λυγίζουν,
πάνω στην μικρή σχεδόν άυλη σταγόνα τους , το τεράστιο οικοδόμημα της
ανάμνησης» (Προυστ).
Ενθυμήσεις σκέψεων που τις θυμόμαστε
πλέον αμυδρά, που όταν τις κάναμε, φάνταζαν ακλόνητες, ορθολογικές και
στέρεες. Αναμνήσεις πραγματικές ή αναμνήσεις-προκάλυμμα, δηλαδή
παιδικές αναμνήσεις που χαρακτηρίζονται ταυτόχρονα από την ιδιαίτερη
καθαρότητα τους και από την φαινομενική ασημαντότητα του περιεχομένου
τους – και που ο Φρόυντ ονομάζει προκαλύμματα με την έννοια ότι
επικαλούνται απωθημένες σεξουαλικές εμπειρίες ή φαντασιώσεις –
ασήμαντες λεπτομέρειες που θυμόμαστε για να κρύψουμε κάτι άλλο, κάτι
τραυματικό που απωθήσαμε, κάτι που ίσως ποθήσαμε και δεν αποκτήσαμε.
Αναμνήσεις ονείρων. Αναμνήσεις
πραγματικές και αναμνήσεις φανταστικές, μνήμες πραγμάτων που ζήσαμε και
πραγμάτων που επινοήσαμε, αναμνήσεις τραυμάτων επίσης, ουλών που μόλις
που τολμάμε να αγγίζουμε κι όμως και πάλι ψαχουλεύουμε· ο νους
μας γυρνά και γέρνει εκεί, όπως η γλώσσα στη ουλή ενός βγαλμένου
δοντιού– μνήμες απώλειας· αυτές, ίσως, είναι οι πιο οδυνηρά ηδονικές
μνήμες. Και τι άλλο είναι οι μνήμες (ως αναμνήσεις/ ξανα-κοιτάγματα)
παρά προσπάθεια να δώσουμε μορφή και σχήμα στα εκάστοτε σπαράγματα του
χρόνου, στα ίχνη από το πέρασμα του πραγματικού, στο αδιάκοπο
διάβα του παρόντος που γίνεται παρελθόν και παρέρχεται μόλις το
ακουμπάμε και που μπορεί να γίνει υποφερτό μόνο μέσα από επεξεργασίες
νοήματος; Όπως τα όνειρα υφίστανται πάντα μια πρωτογενή και δευτερογενή
επεξεργασία -τις στιγμές που ξυπνάμε -έτσι και τα αδιάκοπα παρόντα
αποκτούν νόημα μέσα από την ακατάπαυστη, αξεδιάλυτη συγχώνευση τους
με τις δικές μας προβολές και εκλογικεύσεις.
Μνήμη και αναμνήσεις: Είναι διαφορετική η μνήμη από την ανάμνηση, μας λέει ο Αριστοτέλης: «όχι
μόνο σχετικά με το χρόνο αλλά και γιατί, ενώ μνήμη έχουν πολλά κι από
τα αλλά ζώα, ανάμνηση δεν έχουν κανένα ας πούμε από τα γνωστά ζώα,
εκτός από τον άνθρωπο. Αιτία δε είναι ότι η ανάμνηση είναι σαν
συλλογισμός· γιατί αυτός που αναθυμάται, συλλογίζεται ό,τι
προηγουμένως είδε ή άκουσε ή έπαθε κάτι τέτοιο και είναι σαν
κάποια αναζήτηση. Και αυτό είναι φυσικό να συμβαίνει μόνο στα όντα
που σκέπτονται για ν’ αποφασίσουν · γιατί η διάσκεψη αυτή είναι ένα
είδος συλλογισμού».
Και είναι οι Μνήμες μας πάντα
επιλεκτικές και πάντα συνυφαίνονται με την λησμονιά ,την Λήθη , όπως η
Μέρα με την νύχτα ή, όπως ο θάνατος υποβαστάζει και (περι)ορίζει τη ζωή
μας, αλλιώς θα χανόμασταν στην απειρία των πραγμάτων, καταστάσεων και
συναισθημάτων που νιώσαμε, αντιληφθήκαμε, είδαμε, πονέσαμε,
φανταστήκαμε, σαν τον Ιρενέο Φούνες (ήρωα ιστορίας του Χ. Λ. Μπόρχες)
που όταν ήταν παιδί, έπεσε από το άλογο και έμεινε ανάπηρος και
«σχεδόν ανίκανος να συλλάβει καθολικές, πλατωνικές ιδέες»,
δηλαδή τη διαδικασία της αφαίρεσης: να εστιάζει σε συγκεκριμένες όψεις
των όσων έβλεπε με το να παραβλέπει τα υπόλοιπα. Αντίθετα μπορούσε να
βλέπει
«το κάθε σταφύλι που είχε πατηθεί για να γίνει το κρασί και όλους τους μίσχους και τα ακροβλάσταρα του αμπελιού», εκεί που εσείς κι εγώ
«με μια γρήγορη ματιά θα βλέπαμε τρία ποτήρια με κρασί πάνω στο τραπέζι». Δυο – τρεις φορές ο Φούνες, «
ανασυγκρότησε στη μνήμη του μια μέρα ολόκληρη» χωρίς κανένα δισταγμό και κανένα λάθος, «
αλλά η ίδια η ανασυγκρότηση του είχε πάρει μια ολόκληρη μέρα».
Στην πραγματικότητα, ο Φούνες όχι μόνο θυμόταν κάθε φύλλο κάθε δέντρου,
κάθε δάσους αλλά και καθεμιά από τις φορές που το είχε δει ή το είχε
φανταστεί. Έχοντας ανακαλύψει πως όχι μόνο το έργο που είχε αναθέσει
στον εαυτό του δεν είχε τελειωμό, αλλά και πως η όλη ιδέα ενός τέτοιου
έργου ήταν άσκοπη, ο Φουνες παραπονιόταν :
«η μνήμη μου κύριε είναι ένας σωρός από σκουπίδια».
Έτσι οι μνήμες δεν μπορούν αν επιβιώσουν
χωρίς την εναλλαγή τους με την λήθη: η Λήθη είναι αναπόσπαστο κομμάτι
της Μνήμης. Έτσι οι αναμνήσεις είναι πάντα επιλεκτικές: άλλοτε σκόπιμα
επιλεκτικές αλλά τις περισσότερες φορές αθέλητα. Φανερώνουμε πράγματα
σκεπάζοντας, αλλά και σε κάθε ηλικία, ξεσκεπάζουμε καλά φυλαγμένα
ακόμη κι από μας μυστικά που κρύβει η κουβέρτα της Λήθης. Γιατί δεν
μπορούμε να αντιμετωπίσουμε το παρόν χωρίς το προστατευτικό κέλυφος του
παρελθόντος μας: χωρίς το παρελθόν μας που να ερμηνεύει το παρόν, το
τελευταίο θα έμοιαζε με βύθισμα στη κόλαση που το μαρτύριο της θα
στάλαζε μέσα μας σαν ένα επαναλαμβανόμενο αγωνιώδες ερώτημα :
Τι έγινε πριν;
ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΧΡΟΝΟ . 3 Η στιγμή ως αιωνιότητα του Πέτρου Θεοδωρίδη
Ιστορίες για τον Χρόνο 2. Παρελθόν και Παρόν . του Πέτρου Θεοδωρίδη
