Alain Badiou (προς Slavoj Zizek): Για τον Μάο Lenin Reloaded

Alain Badiou (προς Slavoj Zizek): Για τον Μάο

Επιστολή του Alain Badiou στον Slavoj Zizek: Για τον Μάο [1]

Μτφρ. Radical Desire

[…] Αυτό που θα ήθελα πάνω από όλα να σε κάνω να κατανοήσεις είναι ότι οι ορισμοί σου των σημείων που θα μπορούσαν να θέσουν το θέμα της οικουμενικότητας του Μάο δεν είναι επαρκώς στιβαροί. Αν δεν υπήρχε αυτή η οικουμενικότητα, η δημοσίευση αυτών των κειμένων και τα σχόλιά μας —τα δικά σου και τα δικά μου [2]— δεν θα είχαν το παραμικρό ενδιαφέρον.

Πράγματι, μια συνεπαγωγή της αρχής ριζικής επιφυλακτικότητας που πρέπει να σεβαστούμε δεδομένης της ατελείωτης πλημμύρας αντεπαναστατικής προπαγάνδας είναι ότι δεν θα πρέπει ποτέ να αφήνουμε το προβληματικό πεδίο της πολιτικής της χειραφέτησης (δηλαδή της κομμουνιστικής πολιτικής) μέσα στο οποίο διαβάζουμε, τιμούμε και κριτικάρουμε τα έργα του Μάο. Και όπως γίνεται πάντα όταν έχουμε να κάνουμε με αυτό που αποκαλώ “διαδικασίες αλήθειας”, το πεδίο αυτό δομείται στη βάση προβλημάτων. Είναι ζήτημα της αντιμετώπισης προβλημάτων, της πρότασης θεωρητικών και πρακτικών λύσεων, τού να κάνεις λάθη και να τα διορθώνεις και να κληροδοτείς τα αποτελέσματα σε αυτούς τους οποίους ο Μάο, ανησυχώντας πολύ για το ζήτημα τούτο, απεκάλεσε “διαδόχους του επαναστατικού αγώνα.” Μια σειρά αρχών, μια σειρά επιλυμένων προβλημάτων και κάποια νέα προβλήματα για τα οποία δεν γνωρίζουμε ως τώρα τη λύση: για αυτούς τους λόγους είναι τόσο μεγάλης σημασίας η εργασία των επαναστατικών ηγετών του παρελθόντος, και όταν μιλάμε μεταξύ μας, δεν θα έπρεπε να μιλάμε για τίποτε άλλο από αυτή.

Το πρώτο ερώτημα συνεπώς θα πρέπει να είναι: τι κοινά προβλήματα αντιμετωπίζουμε εμείς και ο Μάο; Με ποια έννοια είναι η ανάγνωση των κειμένων του κάτι περισσότερο από άσκηση στη νοσταλγία ή την κριτική; Σε ποιο βαθμό μπορούν τα κείμενα του Μάο να συνεχίσουν να είναι σημεία αναφοράς για μια πολιτική χειραφέτησης, με την έννοια που κάποια από τα απομνημονεύματα του Poincaré για την θεωρία δυναμικών συστημάτων συνεχίζουν να είναι πηγή έμπνευσης για τους μαθηματικούς;

Αν είναι να διερευνήσουμε αυτό το ζήτημα πραγματικά, θα πρέπει πρώτα να θεμελιώσουμε το σημείο εκκίνησής μας, δηλαδή την περίοδο μεταξύ του 1925 και του 1955, όταν το σταλινικό όραμα ήταν ηγεμονικό σε όλο το διεθνές κομμουνιστικό κίνημα. Θα πρέπει να θυμηθούμε ότι η ηγεμονία βασίστηκε σε ένα συμβάν χωρίς προηγούμενο: την πρώτη νικηφόρο λαϊκή επανάσταση στη Ρωσία τον Οκτώβρη του 1917. Και θα πρέπει διαρκώς να έχουμε στο νου ότι η νίκη αυτή —που ήταν εκδίκηση για τις εργατικές εξεγέρσεις που συνετρίβησαν κατά τον 19ο αιώνα, περιλαμβανομένης αυτής στη Γαλλία— αποδόθηκε οικουμενικά στην νέα πολιτική πειθαρχία που ενσωμάτωνε το Κόμμα λενινιστικού τύπου. Συνεπώς, οτιδήποτε ακολούθησε, περιλαμβανομένων των αντι-σταλινικών τροτσκιστών, καθορίστηκε και διαμορφώθηκε από το ζήτημα του ταξικού Κόμματος ή της εργατικής οργάνωσης αν θέλεις να το θέσουμε έτσι. Μπορούμε λοιπόν να το εκφράσουμε συνοπτικά: η οικουμενικότητα του Μάο, εάν υποθέσουμε ότι υπάρχει τέτοια, αφορά τις νέες λύσεις και την ταυτοποίηση νέων προβλημάτων στον λενινισμό, και συνεπώς τον σύνδεσμο ανάμεσα στην πολιτική διαδικασία και το Κόμμα.

Πολλές όψεις της σκέψης του Μάο είναι βέβαια καινοτόμες, και εσύ τις αναφέρεις σχεδόν όλες: Η σημασία των αγροτών, που τόσο συχνά παρακάμπτεται στο όνομα του εργατιστικού φετιχισμού· ο παρατεταμένος λαϊκός πόλεμος, που είναι ουσιώδους σημασίας όταν είναι ανέφικτη η βραχυπρόθεσμη αστική εξέγερση· η εξαιρετική σημασία που δίνεται στην ιδεολογία και την πολιτική υποκειμενικότητα· η θεωρία ότι υπάρχει μια “νέα αστική τάξη” μέσα στο Κομμουνιστικό Κόμμα και ότι ο καλύτερος τρόπος να την πολεμήσεις είναι να βασιστείς στο μαζικό κίνημα, και ακόμα και στον αυθορμητισμό των μαζών, και όχι στην πολιτική αστυνομία ή τις θεσμοποιημένες εκκαθαρίσεις· η διαφοροποίηση ανάμεσα σε διαφορετικά είδη αντίφασης και στην εγγενή τους ρευστότητα, και ούτω κάθε εξής. Αλλά τίποτε από όλα αυτά δεν θα συνιστούσε αυτό καθαυτό πολιτική αλήθεια, αν όλα αυτά τα ζητήματα δεν συναρθρωνόντουσαν τελικά με το κεντρικό πρόβλημα του Κόμματος, το οποίο ο Στάλιν όρισε ως μοναδική πηγή και μοναδικό δράστη στη διαδικασία που είναι γνωστή ως “το χτίσιμο του σοσιαλισμού.” Αν αποτύχουμε να συνδέσουμε τα επιμέρους χαρακτηριστικά του Μαοϊσμού με το πρόβλημα αυτό, το οποίο κατά μία έννοια είναι το επαναστατικό πρόβλημα της περιόδου, τότε πέφτουμε σε έναν αμυντικογενή εμπειρισιμό που κάνει υπερβολικά πολλές παραχωρήσεις στους εχθρούς κάθε εξισωτικής επανάστασης.

Μπορούμε πράγματι να βρούμε στα πιο πρώιμα γραπτά του Μάο, τα οποία μοιάζουν κατ’ ουσίαν σταλινικά (“χωρίς το κομμουνιστικό του κόμμα, ο λαός δεν έχει τίποτα”), κάποιες παράξενες επιφυλάξεις για οτιδήποτε θα μπορούσε να δώσει στο Κόμμα το μονοπώλιο της ηγεσίας της λαϊκής πολιτικής διαδικασίας. Στο Λογικές των κόσμων, αναλύω πολύ διεξοδικά αυτό το σημείο σε ό,τι αφορά την δουλειά του νεαρού Μάο, η οποία γράφτηκε στην αρχή του λαϊκού πολέμου στα βουνά Τσιν-κανγκ το 1927 [3]. Σύμφωνα με τον Μάο, η “κόκκινη πολιτική δύναμη” συναπαρτίζεται από διαφορετικά στοιχεία, και τα λαϊκά συμβούλια είναι το ίδιο σημαντικά με το Κόμμα. Επίσης, το ζήτημα του στρατού είναι καθοριστικής σημασίας στο στάδιο αυτό. Τώρα, αν και είναι αλήθεια ότι “το κόμμα προστάζει το τουφέκι”, είναι επίσης αλήθεια ότι “χωρίς λαϊκό στρατό, ο λαός δεν έχει τίποτε”, και η διατύπωση αυτή εξισορροπεί αυτή του Στάλιν. Πράγματι “ο κινεζικός Ερυθρός Στρατός είναι ένα ένοπλο σώμα που εκτελεί τα πολιτικά καθήκοντα της επανάστασης”, κάτι που υπονοεί ότι το Κόμμα δεν έχει το μονοπώλιο σε αυτά τα καθήκοντα. Σαράντα χρόνια μετά, κατά τη διάρκεια της Πολιτισμικής Επανάστασης, θα δούμε πάλι “επαναστατικές επιτροπές” και θα δούμε τον Ερυθρό Στρατό να προσπαθεί να αντισταθμίσει την μονολιθική λαβή με την οποία το πανίσχυρο Κόμμα ελέγχει τις σχέσεις ανάμεσα στο μαζικό κίνημα και στο κράτος.

Ακόμα και η διαλεκτική σκέψη του Μάο βοηθά να σχετικοποιηθούν οι εξουσίες του Κόμματος. Διότι η αρχή του δεν είναι “δεν υπάρχει κομμουνισμός χωρίς το Κομμουνιστικό Κόμμα”, αλλά “για να έχουμε κομμουνισμό πρέπει να υπάρχει Κομμουνιστικό Κόμμα.” Αυτό σημαίνει ότι το Κόμμα, που είναι το κυρίαρχο όργανο του κράτους και ο βασικός μοχλός για την κατασκευή του σοσιαλισμού, αντλεί την νομιμότητά του μόνο μέσω της κατά το δυνατόν πληρέστερης έκθεσης των τρόπων με τους οποίους γίνεται αντικείμενο της άρνησης μέσω της δράσης των μαζών που εξεγείρονται εναντίον του. Η διάσημη διατύπωση: “Είναι δίκαιο να εξεγείρεσαι ενάντια στους αντιδραστικούς” σημαίνει προφανώς : “είναι δίκαιο να εξεγείρεσαι ενάντια στην απολιθωμένη έκφραση άρνησης που ενσωματώνει η γραφειοκρατία του κομματικού κράτους.”

Σ΄αυτά λοιπόν τα συμφραζόμενα είναι που θα πρέπει να δεχτούμε ότι υπήρχε ένα στοιχείο οικουμενικότητας στην τρομερή αποτυχία της Πολιτισμικής Επανάστασης. Και ας θυμηθούμε σε αυτό το πλαίσιο ότι η κατάληξη ενός πράγματος σε αιματηρή αποτυχία δεν είναι το μόνο που μπορούμε να πούμε για αυτό. Και πάλι, χρησιμοποιείς την αποτυχία της Πολιτισμικής Επανάστασης ως φτηνό επιχείρημα για να απαρνηθείς τη σημασία και την σημερινή της συνάφεια (και ας θυμηθούμε ότι ο Μάο ισχυρίστηκε ότι θα χρειαζόταν άλλες 10 ή 20 επαναστάσεις για να σπρωχθεί η κοινωνία στην κατεύθυνση του κομμουνισμού). Όλοι γνωρίζουν ότι η σκέψη του Λένιν βασίζεται στην άποψή του για την παρισινή Κομμούνα, αν και η εξέγερση των εργατών έληξε με μια χωρίς προηγούμενο σφαγή. Ο Μαρξ είχε ήδη διατυπώσει το πολιτικό πρόβλημα που έθετε η Κομμούνα: με δεδομένο ότι η εργατική τάξη είχει την πολιτική δυνατότητα να αρπάξει την κρατική εξουσία (και οι Κομμουνάροι κράτησαν την εξουσία στο Παρίσι για πάνω από δύο μήνες), πώς μπορούμε να βεβαιωθούμε ότι η κατάληψη της εξουσίας μπορεί, πρώτον, να επεκταθεί χωρικά και, δεύτερον, να διατηρηθεί στον χρόνο; Η δοκιμαστική απάντηση του Λένιν, η οποία παραμένει υπερβολικά γενική, είναι ότι δεν πρέπει να αρκεστούμε στην κατάληψη της κρατικής εξουσίας ως τέτοιας αλλά πρέπει να καταστρέψουμε τον μηχανισμό του αστικού κράτους. Ο Λένιν σφυρηλάτησε την πραγματική ιστορική απάντηση στο πρόβλημα που μας κληροδότησε η Κομμούνα, με τη μορφή ενός συγκεντρωτικού Κόμματος με “σιδηρά πειθαρχία.” Δημιούργησε το όργανο —και παρά το γεγονός ότι είναι πολιτικό όργανο, το μοντέλο του Λένιν είναι μια στρατιωτική μηχανή— το οποίο θα μπορούσε να επιφέρει την “καταστροφή” που ήθελε ο Μαρξ, και να αντικαταστήσει το αστικό κράτος με ένα νέο είδους κράτους, που θα ασκούσε έναν λαϊκό δεσποτισμό χωρίς ιστορικό προηγούμενο: το κράτος της δικτατορίας του προλεταριάτου, που στην πραγματικότητα είναι κράτος που συγχωνεύεται με το εξεγερσιακό Κόμμα και το οποίο, σε μεγάλο βαθμό, στρατιωτικοποιεί ολόκληρη την κοινωνία. Η σταλινική τρομοκρατία ήταν ένας μετεξεγερσιακός τρόπος χρήσης ενός εργαλείου που στόχο είχε να εξασφαλίσει τη νίκη της εξέγερσης: ένα εσωτερικό πολιτικό πρόβλημα αντιμετωπίστηκε ως πρόβλημα στρατιωτικού τύπου, και αυτό συνεπαγόταν την φυσική εξάλειψη του εχθρού, ή του υποτιθέμενου εχθρού.

Μπορούμε τώρα να περιγράψουμε το πρόβλημα που προσπάθησαν να λύσουν ο Μάο και τα εκατομμύρια μαχητών που έδρασαν στο όνομά του, τόσο στην Κίνα όσο και στον υπόλοιπο κόσμο ανάμεσα στο 1966 και το 1976. Ο Μάο περιέγραψε την Πολιτισμική Επανάσταση ως τελική υλοποίηση των αρχών της παρισινής Κομμούνας. Τι σημαίνει τούτο; Για τον Μάο σήμαινε ότι αν και η επίσημη θέση των κινέζων κομμουνιστών, που εναντιώθηκαν στον Κρούστσεφ και τους διαδόχους του έδειχνε να λέει το αντίθετο, θα πρέπει να συμπεράνουμε ότι συνολικά, ο ισολογισμός του Στάλιν ήταν αρνητικός. Γιατί; Επειδή, μας λέει ο Μάο, ο Στάλιν ενδιαφερόταν για τους γραφειοκράτες και ποτέ για τις μάζες. Όπως γνωρίζουμε, ο Στάλιν υποστήριζε ότι “όταν θεμελιωθεί η γραμμή, τα υψηλά κλιμάκια αποφασίζουν για τα πάντα.” Σύμφωνα με τον Μάο, “ο λαός, και μόνον ο λαός, είναι η ενεργός δύναμη στην κατασκευή της παγκόσμιας ιστορίας…Ενώ εμείς [οι κομμουνιστές] είμαστε συχνά παιδαριώδεις και γεμάτοι άγνοια.”[4] Θα πρέπει λοιπόν να βεβαιωθούμε επειγόντως ότι η πολιτική διαδικασία που οδηγεί στον κομμουνισμό —και άρα η “δικτατορία του προλεταριάτου”— ξανα-ανακαλύπτει τις πηγές της και τους βασικούς της δράστες στις λαϊκές μαζικές εξεγέρσεις, όπως έκανε το 1927, και όχι στους κομμισάριους του Κόμματος. Οι δυνάμεις που ήταν διαθέσιμες για αυτή τη δοκιμασία δύναμης ήταν, πρώτα, τα μορφωμένα νιάτα (που κινητοποιήθηκαν σ’ όλο τον κόσμο την δεκαετία του 1960), το νεότερο και πιο πολιτικοποιημένο τμήμα των εργατών, και κάποια αποσπάσματα του Ερυθρού Στρατού. Αυτές ήταν οι δυνάμεις στις οποίες απευθύνθηκαν ο Μάο και οι κοντινοί του άνθρωποι από το 1966 και μετά. Βύθισαν την Κίνα στο χάος για δέκα χρόνια, αλλά θεμελίωσαν ιδέες, σλόγκαν, οργανωτικές μορφές και θεωρητικά σχήματα των οποίων η δύναμη δεν έχει ακόμα εξαντληθεί.

Η αποτυχία αυτής της εξαιρετικής εξέγερσης, της οποίας η ελευθερία —αποτυπωμένη στις εκατοντάδες νέων οργανώσεων, στις χιλιάδες εφημερίδων, τα γιγαντιαία πόστερ, τις διαρκείς συναντήσεις και τις αμέτρητες συγκρούσεις— παραμένει εκπληκτική, δεν οφειλόταν στη φύση του προβλήματος που προσπάθησε να επιλύσει περισσότερο από ό,τι οφειλόταν η αποτυχία της παρισινής Κομμούνας στο γεγονός ότι οι εργάτες εξεγέρθηκαν, πράγμα μάλλον φυσικό και απαραίτητο δεδομένων των συνθηκών που τους είχαν επιβληθεί. Οφειλόταν στο γεγονός ότι το κίνημα δεν μπορούσε να έρθει διαλεκτικά σε διαδραστική σχέση στο εθνικό επίπεδο με μορφές οργάνωσης που θα μπορούσαν να μετασχηματίσουν πραγματικά το σχήμα του κομματικού κράτους. Όπως και σε όλη την παρισινή Κομμούνα, η απουσία κάθε αποτελεσματικής κεντρικής ηγεσίας (ενός αληθινού Κόμματος) οδήγησε σε αναρχικές διαιρέσεις και στην αδυναμία. Στην Κίνα, μυριάδες από φράξιες υπέσκαψαν τη δυνατότητα για μια μορφή συλλογικής δράσης. Η πιο προχωρημένη μορφή τοπικής οργάνωσης, που, είναι σημαντικό, υιοθέτησε το όνομα “Κομμούνα της Σαγκάης” στις αρχές του 1967, δεν κατάφερε να γίνει εθνικό μοντέλο και τελικά κατέρρευσε, αφήνοντας το πεδίο ανοιχτό για τους κομματικούς ρεβανσιστές.

Βασικά, το πρόβλημα ήταν πολύ αληθινό (πώς να σπρώξεις την πολιτική διαδικασία του Κομμουνισμού πέρα από την κρατική δράση και μέσα στη ζωή του λαού). Η απόπειρα να γίνει αυτό μας δίδαξε ότι κάποια οικουμενικά μαθήματα (πρέπει να υπάρχει άμεση συμμαχία μεταξύ μορφωμένης νεολαίας και εργατών· πρέπει να πειραματιζόμαστε με μη κομματικά βασισμένες μορφές οργάνωσης· η εκπαίδευση πρέπει να μετασχηματιστεί· η διαίρεση της εργασίας πρέπει να καταστραφεί· η δύναμη στα εργοστάσια πρέπει να ξανα-οργανωθεί σε δημοκρατικές κατευθύνσεις· πρέπει να δημιουργηθούν νέα δεσμά μεταξύ πόλης και επαρχίας· πρέπει να δημιουργήσουμε μια νέα και λαϊκή μορφή διανόησης, κλπ). Η αποτυχία να γίνουν αυτά σημαίνει ότι πρέπει να εγκαταλείψουμε μια για πάντα το στρατιωτικοποιημένο παράδειγμα του Κόμματος, και να κινηθούμε προς αυτό που το Organisation Politique στη Γαλλία ονομάζει “πολιτική χωρίς κόμματα.” Έχουμε πλέον φτάσει στο σημείο αυτό, και το έχουμε κάνει επειδή μας έφερε ως εδώ η Πολιτισμική Επανάσταση.

Μπορούμε λοιπόν άφοβα να πούμε ότι, στην τωρινή φάση επαναστατικής πολιτικής, η Πολιτισμική Επανάσταση παίζει το ρόλο που έπαιξε η παρισινή Κομμούνα στην λενινιστική της αλληλουχία. Η Πολιτισμική Επανάσταση είναι η Κομμούνα της εποχής των Κομμουνιστικών Κομμάτων και των Σοσιαλιστικών Κρατών: μια τρομακτική αποτυχία που μας διδάσκει κάποια βασικά μαθήματα.

Θα κλείσω λέγοντας ότι η άμεση σύνδεση που νομίζεις ότι μπορείς να θεμελιώσεις ανάμεσα στην Πολιτισμική Επανάσταση και την θυελλώδη καπιταλιστική συσσώρευση που μαστίζει τώρα την Κίνα είναι απλώς μια ανέγερση βιτρίνας. Μπορεί κανείς εξίσου εύκολα να πει ότι η αποτυχία της παρισινής Κομμούνας στη Γαλλία οδήγησε άμεσα, στα τέλη του 19ου αιώνα, σε μια μακρά περίοδο ιμπεριαλιστικής επέκτασης και σε πολιτικά αλισβερίσια χωρίς όρια, που έφεραν τελικά τη σφαγή του 1914-1918. Προφανές, δεν είναι; Όταν μια μεγαλεπήβολη προσπάθεια να επιλυθεί ένα πολιτικό πρόβλημα της ημέρας γίνεται από επαναστάτες και καταλήγει σε αποτυχία, ο εχθρός θα παραμείνει σταθερά καβάλα στο άλογο για αρκετό καιρό! Αλλά οι Delescluze, Vallès, Louise Michel, Varlin και Blanqui δεν έφταιγαν περισσότερο για την αποικιοκρατία και την διαφθορά της μπελ επόκ από ό,τι ο Μάο και οι σύντροφοί του φταίνε για την Κίνα των δισεκατομμυριούχων της Σαγκάη ή για την παγκοσμιοποιημένη διαφθορά. Οι πραγματικοί απόγονοι των κομμουνάρων είναι ο Λένιν, η Ρόζα Λούξεμπουργκ και όλοι οι άλλοι επαναστάτες που ξεπέρασαν τις απορίες της Κομμούνας, αλλά εξακολούθησαν να την παίρνουν ως σημείο εκκίνησης. Και οι απόγονοί τους προσπαθούν να βρουν τον δρόμο τους και να πειραματιστούν με τρόπους με τους οποίους να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα που τους κληροδότησε η Πολιτισμική Επανάσταση: αυτό μιας πολιτικής διαδικασίας “χωρίς κόμμα”, το οποίο όμως θα εξακολουθεί να παίρνει ως σημείο εκκίνησης τις οικουμενικές όψεις της προσπάθειας εκείνης να επιλυθεί. Νομίζω ότι είμαστε και οι δύο απόγονοι του προβλήματος. Για αυτό και κάποιος Yves-Charles Zarka, που γράφει στη Φιγκαρό, δεν κάνει λάθος όταν με έναν υπερβολικό έπαινο μας αποκαλεί αμφότερους “φιλοσόφους της Τρομοκρατίας.”[5]

Φιλικά δικός σου, αγαπητέ μου Σλαβόι.

Σημειώσεις

[1] Από την αγγλική έκδοση του L’ hypothèse communiste: The Communist Hypothesis, μτφρ. David Macey και Steve Corcoran, Λονδίνο και Νέα Υόρκη, Verso, 2010.

[2] O Badiou αναφέρεται στην δική του μακροχρόνια ενασχόληση με τον Μαοϊσμό αφενός, και αφετέρου στα συναφή κείμενα του Zizek, κυρίως στο Slavoj Zizek presents Mao: On Practice and Contradiction, σειρά Revolutions, Λονδίνο και Νέα Υόρκη, Verso, 2007. Τμήμα των σχολίων του Zizek μπορεί να διαβαστεί στο ξεχωριστά δημοσιευμένο “Mao Zedong: The Marxist Lord of Misrule”, http://www.lacan.com/zizmaozedong.htm

[3] Ο Badiou αναφέρεται στο τμήμα “Σχόλιο: Μια πολιτική εκδοχή της φυσικής του υποκειμένου αλήθειας” στο Λογικές των κόσμων (σ. 493-503 στην αγγλική έκδοση του βιβλίου).

[4] Αποφθέγματα του Γενικού Γραμματέα Μάο Τσε Τουγκ, Foreign Languages Press, σ. 118.

[5] Yves-Charles Zarka, “Badiou, Zizek, η επιστροφή της Τρομοκρατίας”, Le Figaro, 27 Μάρτη 2008.

Αρχική δημοσίευση: Radical Desire