Οι τύχες του Edgar Allan Poe στην Ελλάδα /Χριστίνα Ντουνιά ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – 28/07/2006/ΑΝΑΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ ΑΠΟ ΤΟ Έγκλημα και Τιμωρία

Έγκλημα και Τιμωρία

 

Οι τύχες του Edgar Allan Poe στην Ελλάδα

 

Το άρθρο που ακολουθεί βρίσκει τη θέση του στην ενότητα “Αστυνομική Λογοτεχνία” του blog, τιμής ένεκεν. Ο Edgar Allan Poe ήταν ο πρώτος που έγραψε ιστορία με αστυνομική πλοκή. Πρόκειται για το διήγημά του “Τα εγκλήματα της Οδού Μοργκ”.

Ο ΄Εντγκαρ ΄Αλαν Πόε είχε την τύχη να διαβεί τα σύνορα της Ελλάδας χωρίς μεγάλη καθυστέρηση. Οι συστάσεις του Ροΐδη, που μεταφράζει το 1977 «Το πάθημα του κυρίου Βαλδεμάρου» και γράφει προλογικό σημείωμα για την περίπτωση του Αμερικανού λογοτέχνη, καθώς και το γαλλικό διαβατήριο με το οποίο τον είχε εφοδιάσει ο Μποντλέρ, συνέβαλαν όχι μόνο στη γνωριμία αλλά και στην ένθερμη υποδοχή του από το ελληνικό αναγνωστικό κοινό.

Πέρα από την εκτίμηση που τρέφει για την ποίησή του, το ενδιαφέρον του Ροΐδη φαίνεται να προκαλείται επιπρόσθετα από την κλασική παιδεία του Πόε, το ενδιαφέρον για τα επιστημονικά επιτεύγματα, την αναλυτική ικανότητα της σκέψης αλλά και το ιδιότυπο χιούμορ του. Νιώθοντας και ο ίδιος μια μεγάλη μοναξιά μέσα σ’ έναν πνευματικό χώρο που δύσκολα εκτιμά τις πραγματικές αξίες, σπεύδει να υπερασπιστεί τον μεγάλο παρεξηγημένο των αμερικανικών γραμμάτων. Στο εισαγωγικό σημείωμα με το οποίο συστήνει τον ΄Εντγκαρ ΄Αλαν Πόε στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό, ο Ροΐδης επιμένει ακριβώς στην αδυναμία των Αμερικανών να καταλάβουν μια τέχνη υψηλής ποιότητας. Γνωρίζει φυσικά και τονίζει ότι εκτός από την ποιητική και πεζογραφική δημιουργία του, διακρινόταν και για την κριτική και φιλοσοφική σκέψη του. Είναι αυτό ένα επιπλέον σημείο που τον φέρνει κοντά στον Αμερικανό λογοτέχνη, αφού και ο Ροΐδης, απογοητευμένος από την τύχη της «Πάπισσας Ιωάννας», καλλιεργεί αποκλειστικά την κριτική και το δοκίμιο πριν στραφεί, προς το τέλος της ζωής του, στη συγγραφή διηγημάτων, ακολουθώντας, ίσως, το παράδειγμα του Πόε. Ας δούμε όμως πώς παρουσιάζει ο Ροΐδης τα προβλήματα επικοινωνίας που αντιμετώπισε ο Αμερικανός λογοτέχνης με τους συμπολίτες του και ποιες λύσεις μηχανεύτηκε:

«Ο Πόου δια του κοσμογονικού αυτού ποιήματος “Εύρηκα” και πλείστων άλλων σπουδαίων κριτικών άρθρων επειράθη να αποταθή εις την διάνοιαν των ομοεθνών του, αλλ’ αύτη απορροφωμένη ολόκληρος υπό βιομηχανικών συνδυασμών δεν είχε καιρόν να προσέχη εις φιλοσοφικάς θεωρίας. Απελπισθείς εκ της διανοίας εδοκίμασεν έπειτα να αποταθή εις την καρδίαν αυτών διά του “Κόρακος” και της “Λιγείας” και άλλων απαραμίλλων διά την λεπτότητα του αισθήματος και την μαγείαν της γλώσσης αριστουργημάτων. Αλλ’ ούδ’ εις ταύτα έλαβον καιρόν να προσέξωσιν οι Αμερικανοί, παρ’ οις η καρδία ολίγον κατέχει τόπον υπό τον αριστερόν μαστόν. Βαρυνθείς τότε ο ποιητής να παραβαίνει το ζ’ εδάφιον του κατά Ματθαίον Ευαγγελίου παραθέτων φιλολογικούς μαργαρίτας εις τους ομοεθνείς του, απεφάσισεν να προσφέρει αρεστοτέραν εις την γεύσιν αυτών τροφήν, ήτοι παραμύθια ούτω πώς όμως διασκευασμένα, ώστε δημοσιευόμενα εν σοβαρά εφημερίδι εξελαμβάνοντο επί τινα καιρόν ως αληθή γεγονότα και ετάραττον και των πλέον παχυδέρμων τον ύπνον και τα νεύρα».
Ο Ροΐδης μεταφράζει κυρίως από την έκδοση του Μποντλέρ, αλλά ούτε και σε αυτήν μένει πιστός. Ακολουθώντας εν πολλοίς τα μεταφραστικά ήθη της εποχής κάποτε παραφράζει, παραλείπει ή και διασκευάζει ακόμα, όπου το κρίνει σκόπιμο. Στα σημεία όπου το ύφος του Ροΐδη μπορεί να βρει το φυσικό του ρυθμό, κυρίως στα διηγήματα της ανάλυσης και της παρουσίασης παράξενων φαινομένων, το κείμενο λειτουργεί ως πρωτότυπη δημιουργία. Οπως και αν έχουν τα πράγματα, η σημασία της παρέμβασης του Ροΐδη παραμένει καθοριστική. Ο πεζογράφος Πόε μπαίνει στην Ελλάδα από μια κεντρική είσοδο. Το έργο του αγαπήθηκε από το κοινό και προσέχτηκε από σημαντικούς Ελληνες λογοτέχνες.

Οι δαίμονες της διαστροφής και ο ελληνικός αισθητισμός
Η ατμόσφαιρα και η θεματική του Ε. Α. Πόε επηρέασαν τους εκπροσώπους του αισθητισμού στην Ευρώπη αλλά και την Ελλάδα. Ας σημειωθεί εδώ ότι ένας επιφανής εκπρόσωπος του ελληνικού αισθητισμού, ο Περικλής Γιαννόπουλος έχει μεταφράσει το 1896 το διάσημο «Κοράκι». Η φθορά και ο θάνατος, ο δαίμων της διαστροφής και η ακατανόητη ροπή προς το έγκλημα, οι σκοτεινοί ετοιμόρροποι πύργοι με τις υποβλητικές κάμαρες, τα κεριά και οι βελούδινες κουρτίνες, ο εξωτισμός και η εκζήτηση, ο ανεκπλήρωτος ή ο νοσηρός έρωτας, η αγάπη για το παράδοξο είναι σημεία συγγενείας ανάμεσα στον Πόε και σε συγγραφείς του ελληνικού αισθητισμού όπως ο Νικόλαος Επισκοπόπουλος και ο Πλάτων Ροδοκανάκης, αλλά και ο Παύλος Νιρβάνας ή ο πρώιμος Νίκος Καζαντζάκης.
Το ανανεωμένο ενδιαφέρον για τον Πόε, που προκάλεσε η μετάφραση των ποιημάτων του από τον Μαλαρμέ, η σύνδεσή του με το ρεύμα του συμβολισμού στη Γαλλία αλλά και η φιγούρα τού καταραμένου, που φιλοτέχνησε κυρίως ο Μποντλέρ, συνετέλεσε στη μάλλον όψιμη μεταφορά της ποίησής του στα ελληνικά διαμέσου των εκπροσώπων του νεοσυμβολιστικού και νεορομαντικού κλίματος στη χώρα μας. Από το 1910 περίπου ώς το τέλος του Μεσοπολέμου έχουμε μια πληθώρα μεταφράσεων ποιημάτων του που δημοσιεύονται σε κάθε λογής έντυπα, από τα πλέον έγκριτα έως τα πιο λαϊκά, και μάλιστα αρκετές φέρουν την υπογραφή γνωστών ποιητών.
Ηδη από το 1918, ο Παλαμάς, ο οποίος αναγνωρίζει μεν την ιδιοφυΐα του αλλά βρίσκεται μακριά από τον τρόπο του Πόε, στέκει κριτικά απέναντι στο φαινόμενο αυτό:
«Ταύτα, [τα ποιήματά του] παρέμειναν αποκλειστικότερον εις την δικαιοδοσίαν των νέων ποιητών. Ούτοι από καιρού εις καιρόν τον μεταφέρουν εις τα πλανόβια περιοδικά των, με την γλώσσαν των ή με την αγλωσσίαν των, διά παραγγελίας απ’ ευθείας ή διά της γαλλικής οδού και μάλιστα όσοι παρασυρμένοι από επικινδύνους ή ακινδύνους υπνωτιστάς πιστεύουν ότι η ποίησις δεν είναι τίποτε άλλο παρά εκστατικόν παραλήρημα υστερικών και υπνοβατών».

Βέβαια, το κείμενο του Παλαμά αναφέρεται στις πρώτες μεταφραστικές απόπειρες ποιημάτων τού Πόε. Οι απόπειρες αυτές θα γίνουν σοβαρότερες στη διάρκεια του Μεσοπολέμου και μάλιστα αρκετές φέρουν την υπογραφή γνωστών ποιητών όπως είναι οι Απόστολος Μελαχρινός, Ναπολέων Λαπαθιώτης, Κώστας Ουράνης, Μήτσος Παπανικολάου, Καίσαρ Εμμανουήλ. Σπάνια όμως καταφέρνουν να αποδώσουν τη μουσικότητα και την υποβλητικότητα της ποίησής του.
Η συνάντηση με τον Καρυωτάκη
Ο Κώστας Καρυωτάκης αν και δεν μεταφράζει Πόε συνδέεται υπόγεια με το ψυχολογικό κλίμα του έργου του και, κυρίως, με την αίσθηση του παράξενου που δημιουργούν οι ιστορίες του. Το θέμα του χρόνου, της φθοράς και του θανάτου, η θλίψη από την παραδοχή του ανέφικτου στο κυνήγι της ιδανικής ομορφιάς, η ειρωνική διάσταση και το μαύρο χιούμορ, αλλά και η αυτοαναφορικότητα της ποίησης είναι τα βασικά σημεία συνάντησης του Καρυωτάκη με τον Πόε. Το 1920 γράφει το πρώτο του πεζό με τίτλο «Το καύκαλο», που είναι και καρπός της συστηματικής του ενασχόλησης με το πεζογραφικό έργο του Πόε. Είναι η χρονιά που, κατά τον βιογράφο του, Χ. Σακελλαριάδη, «λογάριαζε, σύμφωνα με τις “Αλλόκοτες Ιστορίες”, να κάνει κι αυτός μια σειρά από διηγήματα». Το εγχείρημα αυτό δεν πραγματοποιείται, αλλά η στροφή που κάνει ο ποιητής στους τελευταίους μήνες της ζωής του προς την πεζογραφία, ανανεώνει με διαφορετικό τρόπο την παλιά του πρόθεση. Στα περισσότερα από τα τελευταία σύντομα πεζά του Καρυωτάκη διακρίνεται μια δημιουργικά μετουσιωμένη, συχνά κρυμμένη αλλά και κάποτε ευανάγνωστη, επίδραση του Πόε. Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της σχέσης είναι η ομάδα των κειμένων που συναποτελούν την ενότητα «Ονειροπόλος». Εκεί οι αντανακλάσεις από το ποίημα «Το κυρίαρχο σκουλήκι» αλλά και τα διηγήματα «Η πτώση του πύργου των Οσερ» και «Η μάσκα του κόκκινου θανάτου» του Πόε συνδυάζονται αριστοτεχνικά με την καρυωτακική οπτική και ποιητική, δημιουργώντας μια συναρπαστική σύνθεση πάνω στην έννοια του χρόνου και της φθοράς.

Η αποκαλυπτική διάσταση της θαλασσινής περιπέτειας και το κλίμα του εξωτισμού χαρακτηρίζουν την πρώτη εμφάνιση του Φώτη Κόντογλου στα ελληνικά γράμματα. Το αφήγημά του «Πέδρο Καζάς» (1919) δεν συγγενεύει μόνο με τον «Ροβινσώνα Κρούσο» του Ντιφόου, αλλά και με τους θαλασσοδαρμένους ήρωες του Πόε. Στον Κόντογλου χρωστάμε άλλωστε και μία από τις καλύτερες μεταφράσεις τού διηγήματος «Ενα χειρόγραφο που βρέθηκε μέσα σε μια μποτίλια».
Ο Σκαρίμπας και οι ρομαντικές γυναικείες μορφές
Ο Γιάννης Σκαρίμπας τιτλοφορεί την πρώτη του ποιητική συλλογή «Ουλαλούμ», από το ομώνυμο ποίημα του Πόε. Ο Σκαρίμπας γοητεύεται σε τέτοιο βαθμό από την υποβλητική σκηνογραφία, την ατμόσφαιρα του παράδοξου αλλά και τις αιθέριες ρομαντικογενείς γυναικείες μορφές του Πόε ώστε συλλαμβάνει και ενσωματώνει στο ποιητικό και πεζογραφικό του έργο όχι μόνο εξωτερικά στοιχεία, όπως είναι π.χ. τα γυναικεία ονόματα των διάσημων ομώνυμων ποιημάτων του Πόε, ή τη θεματική τού θανάτου και τις φασματικές γυναικείες μορφές, αλλά και τρόπους αφηγηματικής τεχνικής όπως είναι ο πρωτοπρόσωπος αφηγητής, που εξομολογείται την απίστευτη ιστορία του, θεματικά μοτίβα όπως αυτό του διπλού, και κυρίως το στοιχείο της αμφιβολίας ή του μεταιχμίου, που δημιουργεί στον αναγνώστη.

Αν πολλοί από τους ποιητές του Μεσοπολέμου οδηγούνται στον Πόε κυρίως μέσα από τον τύπο του καταραμένου καλλιτέχνη που πρόβαλε ο Μποντλέρ, ο Γιώργος Σεφέρης τον προσεγγίζει αισθητικά περισσότερο μέσα από τον Μαλαρμέ, τον Βαλερί και το ενδιαφέρον του για την καθαρή ποίηση. Θα πρέπει ωστόσο να παρατηρήσουμε ότι, όπως προκύπτει και από τις «Εξι νύχτες στην Ακρόπολη» και αρκετά ποιήματα της πρώτης του περιόδου, ο Σεφέρης έλκεται και από ένα βαθύ υπαρξιακό κοινό στοιχείο που πιθανόν αναγνωρίζει στο συνολικό έργο του Πόε. Τη σχέση του Σεφέρη με τον Πόε διακρίνει ήδη ο Παλαμάς με την έκδοση της «Στροφής» το 1931, ενώ σε αυτήν επανέρχεται ο Δ. Νικολαρεΐζης, όταν γράφει:
«Βέβαιο είναι ωστόσο πως η εσωτερική ζωή του Σεφέρη μάς δίνει κάποτε την εντύπωση μιας μολυβένιας ακινησίας. Θυμάται κανείς τη φράση αυτή του Ενγκαρ Πόου, που δεν είναι ξένος προς το πνευματικό γενεαλογικό δέντρο του Σεφέρη: Εκείνο που είναι παράξενο είναι αυτή η αποτελμάτωση που έπεσε πάνω στις πηγές της ζωής μου».

Η σχέση Σεφέρη – Πόε εντοπίζεται κυρίως στα ποιήματα της μεσοπολεμικής περιόδου: στοιχεία ενδοκειμενικά αλλά και εξωλογοτεχνικά το αποδεικνύουν. Ο ίδιος ο Σεφέρης, με τη φράση που χρησιμοποιεί ως υπότιτλο στο ποίημα «Το ύφος μιας μέρας», μαρτυρά με τον τρόπο του σχετικά με τη θητεία του στο φοβερό καράβι που στοιχειώνει τις σελίδες του μυθιστορήματος «Αρθουρ Γκόρντον Πιμ». Και ανανεώνει την κατάθεσή του στο «Τετράδιο Γυμνασμάτων» με το ποίημα «Raven», το οποίο φέρει την αφιέρωση: «In memoriam Ε. Α. Ρ.».
Κοντά στον Σεφέρη, ο Ζήσιμος Λορεντζάτος καταπιάνεται το 1936 με τη μετάφραση των θεωρητικών κειμένων του Πόε, που παρουσιάζονται στα ελληνικά με μεγάλη καθυστέρηση: είναι τα κείμενα που τιτλοφορούνται «Φιλοσοφία της συνθέσεως» και «Ποιητική αρχή» και τα οποία επηρέασαν στη δημιουργία της νέας κριτικής. Τον επόμενο χρόνο ο Λορεντζάτος θα πειραματιστεί με τη μετάφραση του κοσμολογικού ποιήματος «Εύρηκα». Από τη γενιά του ’30 θα πρέπει να μνημονεύσουμε εδώ και τον Κοσμά Πολίτη, ο οποίος μετέφρασε μεταπολεμικά αρκετά διηγήματά του Ε. Α. Πόε, ενώ σε ορισμένες από τις αινιγματικές και αιθέριες γυναικείες μορφές της πρώτης του δημιουργικής περιόδου υπάρχουν ίχνη των ηρωίδων του Πόε.
Ο Τάκης Παπατσώνης αφιερώθηκε στη μελέτη του Πόε και αφού μετέφρασε δύο από τα πολύστιχα νεανικά ποιήματά του, τον «Ταμερλάνο» και το «Αλ Ααραάφ», μας έδωσε ένα πολυσέλιδο βιβλίο αφιερωμένο στο σχολιασμό τους (Λήρος και λόγος. Εξωλογικό σχόλιο πάνω σε δύο ποιήματα juvenilia του Ε. Α. Πόε). Σε αυτόν ανήκει και η πιο ενθουσιώδης αλλά όχι υπερβολική αναφορά στη σημασία που έχει το έργο του Πόε. Την παραθέτω, γιατί, παρά τον υπερθετικό της τόνο, χαρτογραφεί τους δρόμους μέσα από τους οποίους ο Ε. Α. Πόε επηρεάζει την ευρωπαϊκή αισθητική και ποιητική:
Αυτό που έγινε στην Αμερική με δισταγμούς και απορία, βρήκε στη γηραιά Ευρώπη όχι μόνο την ανεπιφύλακτη αναγνώριση, από τους μεγαλύτερους ποιητές της, αλλά και αποτέλεσε πηγή ολόκληρης επανάστασης στην ποίηση και τη λογοτεχνία. Ο Μπωντελαίρ, ο σχεδόν σύγχρονός μας Μαλαρμέ και μια αδιάκοπη σειρά δημιουργών ίσαμε σήμερα, από τις ποκιλόμορφες διαστάσεις του Πόε αντλούν τις εμπνεύσεις τους. Η ψυχανάλυση, ο υπερρεαλισμός, όπως προηγούμενα ο συμβολισμός, ο πριν του Σαρτρ υπαρξισμός, οι προραφαηλίτες, ακόμα προτύτερα, βρίσκονται παράλληλοι με το δαιμόνιο του μεγάλου Αμερικανού. Απειρα νέα είδη του πεζού λόγου και της ποίησης δημιουργήθηκαν και εξελίχθηκαν, εμπνευσμένα από τις πολυποίκιλες φαντασιώσεις του Πόε. Το αστυνομικό μυθιστόρημα, που βρήκε τέτοια διάδοση, τον έχει πατέρα του, αλλά και οι ταξιδιωτικές περιπέτειες και τα έργα τρόμου, τα έργα άγχους, όπως του Κάφκα, τα ονειρικά και παραδεισιακά οράματα, η μεταφυσικότητα του ερωτικού πάθους τού ενωμένου με την ιδέα του θανάτου, το ίδιο. Ακόμη και η γραφολογία κι η αποκρυπτογράφηση γρίφων κι οι περίπλοκοι, μέχρι παραφροσύνης, λογικοί και μαθηματικοί συνειρμοί.
Οι υπερρεαλιστές δεν μένουν ασυγκίνητοι
Η περίπτωση Πόε δεν άφησε ασυγκίνητους τους Ελληνες υπερρεαλιστές Ανδρέα Εμπειρίκο και Νίκο Εγγονόπουλο. Ο Πόε, που συγκαταλέγεται ανάμεσα στους προδρόμους του υπερρεαλισμού στο «Μανιφέστο» του 1924, και ανάμεσα στους εκπροσώπους του Μαύρου Χιούμορ στην «Ανθολογία» του Αντρέ Μπρετόν, προσφέρεται επίσης ως το ιδεώδες αντικείμενο της ψυχαναλυτικής μεθόδου στην περιοχή της λογοτεχνίας. Η σχετική μελέτη της πριγκήπισσας Μαρίας Βοναπάρτη, μαθήτριας του Φρόιντ, που κυκλοφορεί στα γαλλικά το 1933 με πρόλογο του δασκάλου της, αποτελεί, παρά τις ερμηνευτικές της ακρότητές του, έργο-σταθμό στη βιβλιογραφία του Πόε.

Μια μικρή επιτομή αυτού του βιβλίου, με τίτλο «Η λανθάνουσα νεκροφιλία στο έργο του Ενγκαρ Αλαν Πόε», κυκλοφορεί στα ελληνικά το 1944 με πρόλογο του Ανδρέα Εμπειρίκου. Περίπου τότε χρονολογείται και η συγγραφή του αφηγήματος του Εμπειρίκου «Η κόρη της Πενσυλβανίας» (από τη συλλογή «Γραπτά») στη συγγραφή του οποίου ο Ελληνας υπερρεαλιστής χρησιμοποιεί στοιχεία από την ποιητική και την βιογραφία του Πόε. Η αναγνώριση της σημασίας του Πόε επικυρώνεται από τον Εμπειρίκο με την καταχώρισή του στον κατάλογο των «Αγίων της μη συμμορφώσεως» που περιλαμβάνεται στην «Οκτάνα».

Νομίζω ότι έχει γίνει ήδη αντιληπτό ότι η περίπτωση Πόε ενδιαφέρει και ίσως ακόμα επηρεάζει καλλιτεχνικές προσωπικότητες πολύ διαφορετικές και λογοτεχνικά κείμενα ποικίλων αισθητικών αναζητήσεων. Και αυτό συμβαίνει όχι μόνο γιατί το έργο του είναι πολύμορφο αλλά επειδή και ο ίδιος, όπως και αρκετοί από τους ήρωές του, παρουσιάζεται μέσα από ένα πλέγμα αντιθέσεων. Κατά συνέπεια και η περιπέτεια της πρόσληψής του αποδεικνύεται εξαιρετικά σύνθετη και ενδιαφέρουσα.
Κλείνοντας τη συνοπτική -και ίσως επιλεκτική- αυτή πρώτη χαρτογράφηση του πεδίου της υποδοχής του Ε. Α. Πόε στην Ελλάδα, θα ήθελα να μνημονεύσω τον πρόωρα χαμένο ποιητή, δοκιμιογράφο και μεταφραστή Στέφανο Μπεκατώρο. Η συμβολή του υπήρξε από πολλές πλευρές σημαντική για τη γνωριμία του ελληνικού αναγνωστικού κοινού με το λογοτεχνικό και θεωρητικό έργο του Αμερικανού συγγραφέα στη διάρκεια της τελευταίας εικοσαετίας. Ο θάνατός του μας στέρησε έναν από τους καλύτερους μελετητές του Ε. Α. Πόε στην Ελλάδα.

Χριστίνα Ντουνιά

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – 28/07/2006