Ο Εαυτός ως Εμεις. σε αντίθεση με το Άτομο

Marshall Sahlins

Η δυτική ψευδαίσθηση της ανθρώπινης φύσης

Στοχασμοί γύρω από τη μακραίωνη ιστορία της ιεραρχίας,

της ισότητας και της εξύψωσης από την αναρχία στη Δύση

και Συγκριτικές σημειώσεις πάνω σε άλλες αντιλήψεις περί της ανθρώπινης συνθήκης

Μετάφραση Νίκος Κούρκουλος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ. του ΕΙΚΟΣΤΟΥ ΠΡΩΤΟΥ

2010 

65

Μιλώντας γενικά για την αφρικανική έννοια «του ατόμου», ο Roger Bastide γράφει «Δεν υπάρχει παρά μόνο στο βαθμό που είναι “έξω” και διαφορετικό" από τον εαυτό του». 

Είναι ξεκάθαρο ότι σ' αυτές της κοινωνίες ο εαυτός δεν είναι συνώνυμος με το οριοθετημένα, ενιαίο και αυτόνομο άτομο όπως το ξέρουμε - ειδικότερα όπως τον ξέρουμε, στην κοινωνική μας θεωρία αν όχι στη συγγενική μας πρακτική.

 Απεναντίας, το ατομικό πρόσωπο είναι ο γεωμετρικός τόπος πολλαπλών άλλων εαυτών με τους οποίους αυτός ή αυτή συνδέεται με σχέσεις αμοιβαίας υπόστασης – έστω κι αν, για τον ίδιο λόγο, κάθε προσωπικός εαυτός είναι περισσότερο ή λιγότερο σκορπισμένος μεταξύ άλλων.

 Η παρατήρηση του McKim Marriott για την Ινδία ήταν η πρώτη που τράβηξε την προσοχή των ανθρω πολόγων στο φαινόμενο αυτό:

Στη Νότια Ασία, τα πρόσωπα – τα μεμονωμένα υποκείμενα- δεν θεωρούνται ότι είναι «ατομικά», δηλ. αδιαίρετες και οριοθετημένες μονάδες, όπως είναι συνήθως στη δυτική κοινωνική και ψυχολογική θεωρία αλλά και στον κοινό νου. Απεναντίας, φαίνεται ότι, στη Νότια Ασία, 

τα πρόσωπα νοούνται συνήθως «τομικά» ή διαιρετά. 

Για να υπάρχουν, τα τομικά πρόσωπα απορροφούν ετερογενείς υλικές επιρροές. 

Πρέπει επίσης να δίνουν κομμάτια από τις κωδικοποιημένες υποστάσεις τους –ουσίες, κατάλοιπα ή άλλη ενεργή επιρροή- τα οποίαμ

πορεί τότε να ανα- παράγουν σε άλλους κάτι από τη φύση των προσώπων από τα οποίαπ  ροέρχονται.

Με μια κουβέντα, στις συγγενικές σχέσεις, άλλοι γίνονται και τηγορήματα της ύπαρξης κάποιου, και αντίστροφα. Και δεν εννοώ την εναλλαγή οπτικής γωνίας, που είναι γνώρισμα όλων

66

των άμεσων κοινωνικών σχέσεων σύμφωνα με τους φαινομενολογους

 Εννοώ την ενσωμάτωση ορισμένων τους φαινομενο. εξού και σχέσεων, λόγους. Εννοώ την ενσωμάτωση στην υπόσταση κάποιου. Και αν «εγώ είμαι ένας άλλος», τότε ο άλλος είναι επίσης δική μου υπόθεση. 

Όντας ο ένας μέλος του άλλου, οι συγγενείς ζουν τις ζωές των  δε και πεθαίνουν τους θανάτους τους . Λειτουργούν και ενεργούν με όρους σχέσεων έχοντας άλλους στο νου ,άρα για λογαριασμό του παιδιού, του σταυρωτού εξαδέλφου, του του αδελφού της μητέρας συζύγου, κάποιου συγγενικού προσώπου. 

Από  αυτή την  άποψη, η Marilyn Στρατηγών παρατηρεί, για τους λαούς της Νέας Γουινέας ότι τι ούτε η δραστικότητα ούτε η προθετικότητα είναι απλή καθώς η υπόσταση του άλλου είναι έσωτερικη  συνθήκη της δραστηριότητας κάποιου.

 Κι όχι μόνο της ατομικότητας, η εργασία αλλά και η κατανάλωση δεν είναι «απλή υπόθεση αυτο-αναπλήρωσης», γράφει η Strathern, «αλλά αναγνώριση και επόπτευση σχέσεων». 

Αντίθετα με ό,τι ισχύει στον κλασικό αστικό ατομισμό, το σώμα δεν είναι ιδιωτική ιδιοκτησία του ατόμου. 

«Ένα σώμα βρίσκεται στην ευθύνη της μικροκοινότητας που το τρέφει και το φροντίζει», αναφέρει η Anne Becker για τους κατοίκους των Φίτζι, 

«επομένως, η κατεργασία της μορφής του είναι στη δικαιοδοσία της κοινότητας μάλλον παρά του εαυτού». 

Το σχήμα του σώματος είναι θέμα σχολιασμού και μέριμνας του χωριού, αφού κωδικοποιεί την ικανότητα της κοινότητας να φροντίζει τα μέλη της και την ικανότητα του ατόμου να εξυπηρετεί άλλους. 

Σε τέτοιες συγγενικές κοινότητες, το σώμα εί

 κοινωνικό σώμα, αντικείμενο ταύτισης, φροντίδας και ευθύνης των άλλων, καθώς είναι, επίσης και αντίστροφα, αφιερωμένο στη δική τους ευημερία. 

Συνεπάγεται ότι ούτε η εμπειρία είναι αποκλειστικά ατομική λειτουργία. Με τον τρόπο και στο βαθμό που οι άνθρωποι είναι οι

67

μεν μέλη των δε, έτσι  κι οι εμπειρίες τους μπορεί να μοιράζονται μεταξύ τους. 

Όχι στο επίπεδο της αίσθησης, φυσικά, αλλά στο επίπεδο του νοήματος του τι είναι αυτό που συμβαίνει, το οποίο είναι η ανθρώπινη και επικοινωνίσιμη ποιότητα της εμπειρίας, 

«Η εμπειρία σκορπιζόταν μεταξύ προσώπων», έλεγε ο Maurice Leenhardt για τους κατοίκους της Νέας Καληδονίας, «δεν θεωρουνταν συγκεκριμένη στο άτομο». Κάποιοι αρρώσταιναν σαν αποτέλεσμα ηθικών ή θρησκευτικών παραβάσεων των συγγενών τους - ένα συνηθισμένο εθνογραφικό εύρημα. 

Πολλές είναι οι κοινωνίας όπου για τις ζημιές που έπαθε κάποιος, πρέπει να απο ζημιωθούν οι συγγενείς του, ακόμα περισσότερο για το θάνατό του αλλά πολύ λιγότερο αν απλώς του έκοψαν τα μαλλιά. Σε πολλές πάλι, οι εξ αγχιστείας συγγενείς του τραυματισμένου ή σκοτωμένου έχουν κάποιο ειδικό δικαίωμα αποζημίωσης επειδή αποτελούν την πηγή της ζωής εκείνου. Π.χ. στους Τλίνγκιτ της Βορειοδυτικής Ακτής:

Καθώς θεωρείται ότι συνδέονται στενά μεταξύ τους, όλα τα μέλη του κλαν επηρεάζονται αν κάποιος δικός τους δεχτεί προσβολή ή τραυματιστεί, πόσο μάλλον από το θάνατό του. Αν κάποιο μέλος του κλαν αυτο τραυματιστεί, πρέπει όχι μόνο να προσφέρει ένα συ μπόσιο και δώρα στην «άλλη πλευρά» (δηλ. στους εξ αγχιστείας συγγενείς του αντίθετου ημιφύλιου), αλλά επιπλέον να προσφέρει ένα μικρό συμπόσιο για το δικό του κλαν, για τη στενοχώρια που τους έδωσε με την παραμόρφωσή τοπ

Πολλές είναι όμως και οι κοινωνίες που 

 άνθρωποι πεθαίνουν συμβολικά μαζί με τους συγγενείς τους: όχι μόνο προξενώντας πληγές στον εαυτό τους αλλά και μέσα από την απόσυρσή τους από την κοινωνία με πρακτικές πένθους που αρνούνται το φυσιολογικό κοινωνικό τους πρόσωπο: απομόνωση, σκισμέ ρούχα, απαγόρευση λουτρού κοκ. Βέβαια τέτοιεςρακτικές δεν είναι

68 οικουμενικές, αρκετά συχνά πάντως οι άνθρωποι δεν πεθαίνουν μόνοι. Κι ο θάνατος είναι ένα μοιρασμένο γεγονός. Φυσική ιδιοτέλεια; Για το μεγαλύτερο μέρος της ανθρωπότητας, η ιδιοτέλεια όπως την ξέρουμε εμείς είναι αφύσικη με την κανονιστική έννοια: θεωρείται τρέλα, μαγγανεία, ή άλλος παρόμοιος λόγος για εξοστρακισμό, εκτέλεση ή τουλάχιστον θεραπεία.

 Αντί να εκφράζει μια προκοινωνική ανθρώπινη φύση, η πλεονεξία θεωρείται συνήθως απώλεια της ανθρώπινης υπό στασης. Αν όμως ο εαυτός, το σώμα, η εμπειρία, η απόλαυση, ο πόνος, η δραστικότητα, η προθετικότητα, ακόμα κι ο ίδιος ο θάνατος, είναι διαπροσωπικές σχέσεις σε τόσο πολλές κοινωνίες, και κατά πάσα πιθανότητα σε τόσο πολλές εποχές της ανθρώπινης ιστορίας, συνεπάγεται ότι η επιχώρια δυτική αντίληψη της εγωιστικής ζωικής φύσης του ανθρώπου είναι μια οφθαλμαπάτη σε παγκόσμιο-ανθρωπολογικό επίπεδο.