H.MARCUSE - Έρως και πολιτισμός/∞ Α π ε ι ρ 8

H.MARCUSE - Έρως και πολιτισμός

Έρως και Θάνατος ( Ι )

κεφάλαιο ενδέκατο

Κάτω από μη απωθητικές συνθήκες,ο σεξουαλισμός τείνει να "μεγαλώνει προς" τον Έρωτα -δηλαδή ,προς αυτό-εξύψωση μέσα σε διαρκείς και επεκτεινόμενες σχέσεις (συμπεριλαμβανομένων των σχέσεων έργου) που συντελούν στο να εντείνουν και να αυξάνουν την ικανοποίηση των ενστίκτων. Ο Έρως επιζητά να "αιωνιοποιήσει" τον εαυτό του μέσα σε μια μόνιμη τ ά ξ η. Αυτή η επιζήτηση βρίσκει την πρώτη της αντίσταση στην περιοχή της ανάγκης. Βέβαια,η σπάνη κι η φτώχια που επικρατούν στον κόσμο θα μπορούσαν να ελεγθούν αρκετά,ώστε να επιτρέψουν την άνοδο της παγκόσμιας ελευθερίας,αλλά αυτός ο έλεγχος φαίνεται να είναι αυτπροωθούμενος -- διαιωνιζόμενη εργσία.Όλη ,που η τεχνολογική πρόοδος , η κατάκτηση της φύσης,η ορθολογιστική οργάνωση του ανθρώπου και της κοινωνίας δεν έχουν εξαλείψει και δεν μπορούν να εξαλείψουν την ανάγκη της αποξενωμένης εργασίας,την ανάγκη του έργου με τρόπο μηχανικό,όχι ευχάριστο,που δεν αντιπροσωπεύει ατομική αυτο-πραγμάτωση.

Παρ' όλα αυτά,η προοδευτική αποξένωση καθαυτή αυξάνει το δυναμικό της ελευθερίας: Όσο πιο εξωτερική για το άτομο γίνεται η αναγκαία εργασία,τόσο λιγώτερο το εμπλέκει μέσα στην περιοχή της ανάγκης.Ανακουφισμένη από τις απαιτήσεις της κυριαρχίας,η ποσοτική μείωση του χρόνου και ενέργειας της εργασίας οδηγεί σε μια ποιοτική αλλάγ μέσα στην ανθρώπινη ύπαρξη: Ο ελεύθερος χρόνος μάλλον παρά ο χρόνος της εργασίας καθορίζει το περιεχόμενο της τελευταίας.Η επεκτεινόμενη περιοχή της ελευθερίας γίνεται αληθινά μια περιοχή παιχνιδιού - του ελεύθερου παιχνιδιού των ατομικών λειτουργιών.Έτσι ελευθερωμένες,θα μπορέσουν αυτές να δημιουργήσουν νέες μορφές πραγμάτωσης και ανακάλυψης του κόσμου,που,με τη σειρά τους,θα δώσουν νέο σχήμα στην περιοχή ανάγκης,στον αγώνα για τη διαβίωση.Η αλλοιωμένη σχέση μεταξύ των δυο περιοχών της ανθρώπινης πραγματικότητας αλλοιώνει τη σχέση μεταξύ αυτού που είναι επιθυμητό και αυτού που είναι λογικό,μεταξύ ένστικτου και λόγου.Με το μετασχηματισμό από σεξουαλισμό σε Έρωτα,τα ένστικτα της ζωής εξελίσσουν την τάξη αισθητικότητάς τους,ενώ ο λόγος περιβάλλετ  αισθητικότητα μέχρι το βαθμό στον οποίο αντιλαμβάνεται και οργανώνει την ανάγκη,με την έννοια της προστασίας και του εμπλουτισμού των ενστίκτων της ζωής.Οι ρίζες της αισθητικής εμπειρίας εμφανίζονται ξανά -- όχι απλώς μέσα σε έναν καλλιτεχνικό πολιτισμό αλλά στον ίδιο τον αγώνα για την διαβίωση.Ο λόγος παίρνει μια καινούργια λιγικότητα.Η απωθητικότητα του λόγου που χαρακτηρίζει την εξουσία της αρχής της απόδοσης δεν ανήκει στην περιοχή της ανάγκης per se.Κάτω από την αρχή της απόδοσης,η ικανοποίηση του σεξουαλικού ενστίκτου εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την "αναστολή" του λόγου και ακόμα και της συνείδησης : Από τη σύντομη (νόμιμη ή κρυφή) λήθη της ιδιωτικής και της παγκόσμιας δυστυχίας,από τη διακοπή της λογικής συστηματικότητας της ζωής,από το καθήκον και την αξιοπρέπεια της θέσης και του αξιώματος.Σχεδόν από τον ορισμό της,είναι παράλογη, αν δεν είναι απωθημένη και ελεγμένη.Σ' αντίθεση,πέρα από την αρχή της αποδοσης , η ικανοποίηση του ενστίκτου απαιτεί συνειδητή προσπάθεια της ελεύθερης λογικότητας,τόσο περισσότερο,όσο λιγώτερο η ικανοποίηση αυτη είναι το υποπροϊόν της επιβεβλημένης λογικότητας της καταπίεσης.Όσο πιο ελεύθερα αναπτυσσεται το ένστικτο,τόσο πιο ελεύθερα κάνει αισθητή την παρουσία της "συντηρητική φύση" του.Η επιζήτηση ικανοποίησης δ ι ά ρ κ ε ι α ς παρέχει όχο μόνο μεγενθυμένη τάξη λιμπιντικών σχέσεων (κοινωνικότητα) αλλά επίσης τη διαιώνιση αυτής της τάξης σε μια μεγαλύτερη κλίμακα.Η αρχή της ηδονής προεκτείνεται στην συνείδηση.Ο Έρως ξαναορίζει το λόγο με τους δικούς του όρους.Λογικό είναι αυτό που διατηρεί τη τάξη της ικανοποίησης.

Μέχρι το βαθμό που ο αγώνας για τη διαβίωση γίνεται συνεργασία για την ελεύθερη ανάπτυξη και πλήρωση ατομικών αναγκών,ο απωθητικός λόγος υποχωρεί σε μια νέα λ ο γ ι κ ό τ η τ α  τ η ς  ι κ α ν ο π ο ί η σ η ς, μέσα στην οποία ο λόγος και η ευτυχία συγκλίνουν. Αυτή δημιουργεί τη δικιά της εκτροπή της εργασίας,τις δικές της προτεραιότητες,τη δικιά της ιεραρχία.Η ιστορική κληρονομιά της αρχής της απόδοσης είναι η διαχείριση,όχι ανθρώπων αλλά πραγμάτων : Ο ώριμος πολιτισμός εξαρτάται,για τη λειτουργία του,από μια πληθώρα συντονισμένων διακανονισμών.Οι διακανονισμοί αυτοί,με τη σειρά τους,πρέπει να έχουν αναγνωρισμένο και αναγνωριστό κύρος. Οι ιεραρχικές σχέσεις δεν είναι ανελεύθερες per se' o πολιτισμός εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από το έλλογο κύρος,βασισμένο σε γνώση και ανάγκη,που αποσκοπεί στην προστασία και διατήρηση της ζωής.Τέτοιο είναι το κύρος του μηχανικού,του τροχονόμου,του πιλότου κατά την πτήση.Ακόμα μια φορά,πρέπει να φέρομε στο νου τη διάκριση μεταξύ απώθησης και πλεονάζουσας απώθησης.Αν ένα παιδί νιώθει την "ανάγκη" να διασχίζει το δρόμο οποιαδήποτε στιγμή κατά τη θελησή του, η απώθηση αυτής της "ανάγκης" δεν είναι απωθητική των ανθρώπινων δυνατοτήτων.Μπορεί να είναι το αντίθετο.Η ανάγκη της "ανάπαυσης" μέσα στις διασκεδάσεις που παρέχονται από τη βιομηχανία πολιτισμού είναι καθαυτή "απωθητική" και η απώθησή της είναι ένα βήμα προς την ελευθερία.Όπου η απώθηση έχει γίνει τόσο αποτελεσματική ώστε,γι'αυτούς που πάνω τους  εξασκείται,να παίρνει την (ψεύτικη) μορφή της ελευθερίας,η κατάργηση τέτοιας ελευθερίας εύκολα φαίνεται σαν πράξη απολυταρχική.Εδώ,η παλιά σύγκρουση ξαναρχίζει: Η ανθρώπινη ελευθερία δεν είναι μόνο ένα ιδιωτικό ζήτημα -- αλλά δεν είναι τίποτα απολύτως,αν δεν είναι  κ α ι  ιδιωτικό ζήτημα.Όταν η ιδιωτική σφαίρα δεν πρέπει πια να υποστηρίζεται ξέχωρα από τη δημόσια ύπαρξη και ενάντια σ' αυτήν,η ελευθερία του ατόμου και εκείνη του συνόλου ίσως μπορούν να συμφιλιωθούν από μια "γενική θέληση" που θα παίρνει τη μορφή θεσμών οι οποίοι θα κατευθύνονται προς τις ατομικές ανάγκες.Οι απαρνήσεις και καθυστερήσεις, που θα απαιτούνται από τη γενική θέληση,δεν πρέπει να είναι σκοτεινές και απάνθρωπες' ούτε ο λόγος τους πρέπει να είναι αυταρχικός.Εντούτοις,η ερώτηση παραμένει : Πως μπορεί ο πολιτισμός ελεύθερα να δημιουργήσει ελευθερία,όταν η αναελευθερία έχει γίνει μέρος του διανοητικού μηχανισμού ; Κι αν δεν μπορεί,ποιος έχει το δικαίωμα να καθορίσει και να εφαρμόσει τα αντικειμενικά κριτήρια;
Από τον Πλάτωνα μέχρι τον Rousseau η μόνη ειλικρινής απάντηση είναι η ιδέα μιας εκπαιδευτικής δικτατορίας,εξασκούμενης από εκείνους που θεωρούνται πως έχουν αποκτήσει γνώση του πραγματικού Καλού.Από τότε η απάντηση αυτή κατάντησε ξεπερασμένη : Η γνώση των διαθέσιμων μέσων για τη δημιουργία μιας ανθρώπινης ύπαρξης για όλους δεν περιορίζεται πια σε μια προνομιούχα αριστοκρατία.Τα γεγονότα είναι ξεκάθαρα και η ατομική συνείδηση θα τα έβρισκε με σιγουριά αν δεν εμποδιζόταν και εκτρεπόταν μεθοδικά.Η διάκριση μεταξύ έλλογης και άλλογης εξουσίας,μεταξύ απώθησης και πλεονάζουσας απώθησης,μπορεί να γίνει και να επαληθευθεί από τα ίδια τα άτομα.Το ότι δεν μπορούν να κάνουν αυτή τη διάκριση τώρα δεν σημαίνει πως δεν μπορούν να την κάνουν,όταν τους δοθεί η ευκαιρία.Τότε η πορεία της δοκιμής και του λάθους γίνεται μια έλλογη πορεία μέσα στην ελευθερία.Οι ουτοπίες είναι τρωτές από άποψη μη ρεαλιστικών προσχεδίων' οι συνθήκες για μιαν ελεύθερη κοινωνία δεν είναι.Αυτές  είναι ζήτημα του λόγου.

Εκείνο που παρέχει το ισχυρότερο επιχείρημα ενάντια στην ιδέα ενός ελεύθερου πολιτισμού δεν είναι η σύγκρουση μεταξύ ένστικτου και λόγου αλλά μάλλον η σύγκρουση που το ένστικτο δημιουργεί μέσα στον εαυτό του.Ακόμα και αν οι καταστροφικές μορφές της πολύμορφης διαστροφής και ελευθεριότητάς του οφείλονται σε πλεονάζουσα απώθηση και γίνονται δεκτικές της λιμπιντικής τάξης, όταν η πλεονάζουσα απώθηση εξαλειφθεί,το ένστικτο καθαυτό είναι πέρα από το καλό και το κακό και κανένας ελέυθερος πολιτισμός δεν μπορεί να καταργήσει αυτή τη διάκριση.Και μόνο το γεγονός πως,στην εκλογή των αντικειμένων του,το σεξουαλικό ένστικτο δεν οδηγείται από αμοιβαιότητα αποτελεί μια πηγή αναπόφευκτης σύγκρουσης μεταξύ των ατόμων -- και ένα ισχυρό επιχείρημα ενάντια στη δυνατότητα της αυτο-εξύψωσής του. Υπάρχει όμως ίσως μέσα στο ένστικτο καθαυό ένα εσώτερ εμπόδιο που "συγκρατεί" την ισχύ της ορμής του; Υπάρχει ίσως μια "φυσική" εγκράτεια μέσα στον Έρωτα,ώστε η γνήσια ικανοποίησή του θα απαιτούσε καθυστέρηση,εμμεσότητα και αναχαίτιση; Τότε θα υπήρχαν παρεμποδίσεις και περιορισμοί επιβλημένοι όχι από έξω,από μια απωθητική αρχή της πραγματικότητας,αλλά καθοριζόμενες και δεκτές από το ένστικτο καθαυτό,επειδή έχουν σύμφυτη λιμπιντική αξία.Και πραγματικά ο Φρόυντ διατύπωσε αυτή την ιδέα.Είχε τη γνώμη πως " η χωρίς περιορισμούς σεξουαλική ελευθερία από την αρχή " κατάλήγει σε έλλειψη πλήρους ικανοποίησης;

Είναι εύκολο να δείξουμε ότι η αξία που ο νους αποδίδει στις ερωτικές ανάγκες βουλιάζει αμέσως μόλις η ικανοποίηση γίνει εύκολα αποκτητή.Κάποιος φραγμός είναι αναγκαίος για να φουσκώσει τη πλημμυρίδα της λίμπιντο στο ύψος του.1

Επιπλέον,εξέτασε την "παράξενη" δυνατότητα πως " κάτι μέσα στη φύση του σεξουαλικού ένστικτου είναι δυσμενές για την απόλυτη ικανοποίηση."2 Η ιδέα είναι αμφίλογη και προσφέρεται εύκολα σε ιδεολογικές δικαιολογίες.Οι δυσμενείς συνέπειες της ηδονής που αποκτάται εύκολα,ήταν πάντα ένα από τα ισχυρότερα ίσως στηρίγματα της απωθητκής ηθικής.Παρ' όλ' αυτά,μέσα στα πλαίσια της θεωρίας του Φρόυντ,θα συμπέραινε κανένας πως τα "φυσικά εμπόδια" μέσα στο ένστικτο,μακρυά του να αρνούνται την ηδονή,μπορούν να χρησιμεύσουν σαν ανταμοιβή της ηδονής,αν χωρισθούν από τις αρχαϊκές απαγορεύσεις και τους εξωγενείς περιορισμούς.Η ηδονή περιέχει ένα στοιχείο αυτοκαθορισμού που είναι η ένδειξη του ανθρώπινου θριάμβου πάνω στην τυφλή ανάγκη:
Η φύση δεν ξέρει την πραγματική ηδονή αλλά μόνο την ικανοποίηση της έλλειψης.Κάθε ηδονή είναι κοινωνική -- στις μη εξυψωμένες ορμές όσο και στις εξυψωμένες. Η ηδονή έχει την προέλευσή της μέσα στην αποξένωση.3

Αυτό που διακρίνει την ηδονή από τυφλή ικανοποίηση της έλλειψης είναι η άρνηση του ένστικτου να εξαντληθεί μέσα σε άμεση ικανοποίηση, η ικανότητα του να κτίζει και  να χρησιμοποιεί εμπόδια για να αυξάνει την ένταση της πλήρωσης.Παρ' όλο που αυτή η ενστικτώδης άρνηση έχει εξυπηρετήσει την κυριαρχία,μπορεί επίσης να παίζει τον αντίθετο ρόλο : Να φορτίζει ερωτικά τις μη λιμπιντικές σχέσεις,να μετσχηματίζει τη βιολογική ένταση σε ανακούφιση και ελεύθερη ευτυχία.Χωρίς να χρησιμοποιούνται πια σαν όργανα για τη συγκράτηση ανθρώπων σε αποξενωμένες αποδόσεις,τα εμπόδια ενάντια στην απόλυτη ικανοποίηση θα γινόντουσαν στοιχεία της ανθρώπινης ελευθερίας' θα προστάτευαν την άλλη εκείνη αποξένωση μέσα στην οποία έχει την προέλευσή της η ηδονή -- την αποξένωση του ανθρώπου όχι από τον εαυτό του αλλά μόνο ιαπό τη φύση: Την ελεύθερη αυτο-πραγμάτωση.Οι άνθρωποι θα υπήρχαν ςσαν άτομα,σχηματίζοντας ο καθένας την ίδια του τη ζωή' θα αντιμετώπιζαν ο ένας τον άλλο με αληθινά διαφορετικές ανάγκες και ειλικρινά διαφορετικούς τρόπους ικανοποίησης -- με τις δικές του αρνήσεις και τις δικές του επιλογές. Η άνοδος  της αρχής της ηδονής θα γεννούσε έτσι ανταγωνισμούς,πόνους και απογοητεύσεις -- ατομικές συγκρούσεις μέσα στην επιζήτηση της ικανοποίησης.Αλλά αυτές οι συγκρούσεις καθαυτές θα είχαν λιμπιντική αξία : Θα διέπόντουσαν από τη λογικότητα της ικανοποίησης.Αυτή η λογικότητα της αισθητικότητας περιέχει τους δικούς της ηθικούς νόμους.

Η ιδέα μιας λιμπιντικής ηθικής προτείνεται όχι μόνο από την αντίληψη του Φρόυντ για την ύπαρξη ενστικτωδών εμποδίων της απόλυτης ικανοποίησης αλλά και από ψυχαναλυτικές ερμηνείες του υπερεγώ.Έχει υποδειχθεί ότι το υπερεγώ,σαν ο διανοητικός αντιπρόσωπος της ηθικής,δεν είναι αναμφίβολα ο αντιπρόσωπος της αρχής της πραγματικότητας ,ιδιαίτερα του απαγορευτικού και τιμωρητικού Πατέρα.Σε πολλές περιπτώσεις, το υπερεγώ  σε φαίνεται να βρίσκεται σε κρυφή συμμαχία με το αυτός,υπερασπίζοντας τις διεκδικήσεις του αυτός ενάντια στο εγώ και το εξωτερικό κόσμο.Γι' αυτό , ο Charies Odier εξέφρασε τη γνώμη πως το υπερεγώ είναι " σε τελευταία ανάλυση ο αντιπρόσωπος μιας πρωτόγονης φύσης,κατά την οποία η ηθική δεν είχε ακόμα ελευθερωθεί από την αρχή της ηδονής"4 Μιλάει για μια προγενετήσια,προϊστορική,προ-οιδιπόδεια "ψευδοηθική" πριν από τη παραδοχή της αρχής της πραγματικότητας και ονομάζει τον διανοητικό αντιπρόσωπο αυτής της "ψευδοηθικής" το  υ π ε ρ - π ρ ο ε γ ώ.Το ψυχικό φαινόμενο που,μέσα στο άτομο,υποδηλώνει μια τέτοια προγενετήσια ηδονή είναι μια ταυτοποίηση με τη μητέρα,που εκφράζεται μέσα σε μια επιθυμία ευνουχισμού μάλλον παρά απειλή ευνουχισμού.Μπορεί να είναι η επιβίωση μιας αναδρομικής τάσης: Ανάμνηση του πρωτογενούς Μητρικού Δικαίου και,ταυτόχρονα ένα "συμβολικό μέσο ενάντια στην απώλεια των προνομίων της γυναίκας που επικρατούσαν τότε".Σύμφωνα με τον Odier η προγενετήσια και προϊστορική ηθική του υπερ-προεγώ είναι ασυμβίβαστη με την αρχή της πραγματικότητας και ,κατά συνέπεια,ένας νευρωτικός παράγοντας.

Ένα ακόμα βήμα στην ερμηνεία -- και τα πράξενα ίχνη του υπερ-προεγώ εμφανίζονται σαν ίχνη μιας διαφορετικής ή χαμένης σχέσης μεταξύ του εγώ και της πραγματικότητας.Η ιδέα της πραγματικότητας που επικρατεί στο Φρόυντ και που συμπυκνώνεται στην αρχή της πραγματικότητας είναι " δεμένη με τον Πατέρα".Αντιμετωπίζει το προεγώ και το εγώ σαν μια εχθρική,εξωτερική δύναμη και,σύμφωνα μ' αυτό,ο Πατέρας είναι κατά κύριο λόγο μια εχθρική μορφή,που η δύναμή της συμβολίζεται μέσα στην απειλή ευνουχισμού την "κατευθυνόμενη ενάντια στην ικανοποίηση λιμπιντικών επιθυμιών προς τη μητέρα".Μεγαλώνοντας,το εγώ φθάνει στην ωριμότητα συμμορφωνόμενο με την εχθρική αυτή δύναμη: "Υπόκυψη στην απειλή ευνουχισμού" είναι το "αποφασιστικό βήμα προς την καθιέρωση του εγώ όπως αυτό βασίζεται στην αρχή της πραγματικότητας, που το εγώ την αντιμετωπίζει σαν μια εξωτερική ανταγωνιστική δύναμη,δεν είναι ούτε η μοναδική,ούτε η πρωτογενής πραγαμτικότητα.Η ανάπτυξη του εγώ είναι ανάπτυξη " μακρυά από τον πρωτογενή ναρκισσισμό" στο πρώιμο αυτό στάδιο, η πραγματικότητα " δεν βρίσκεται έξω από το προ-εγώ του πρωτογενούς,ναρκισσισμού αλλά περιέχεται μέσα σ'αυτό".Δεν είναι εχθρική και ξένη προς το εγώ αλλά "συνδέεται στενά μ' αυτό ,αρχικά μάλιστα χωρίς ούτε να διακρίνετια απ΄' αυτό".6Για πρώτη(και τελευταία;) φορά, η πραγματικότητα αυτή ίνεται εμπειρία μέσα στη λιμπιντική σχέση του παιδιού προς τη μητέρα -- μια σχέση που στην αρχή βρίσκεται μέσα στο "προ-εγώ" και μόνο στη συνέχεια χωρίζεται από αυτό.Και με τη διαίρεση αυτή της αρχικής ενότητας,αναπτύσσεται μια "επιθυμία για την αποκατάσταση της αρχικής ενότητας" : Μια "ροή λίμπιντο μεταξύ νήπιου και μητέρας".7 Στο πρωτογενές αυτό στάδιο της σχέσης μεταξύ "προ-εγώ" και πραγματικότητας,ο Ναρκισσιστικός και ο μητρικός Έρωτας φαίνονται να είναι ένα και η πρωτογενής εμπειρία της πραγματικότητας είναι εκείνη μιας λιμπιντικής ένωσης.Η Ναρκισσιστική φάση της ατομικής προγενετησιότητας "υπενθυμίζει" τη μητρική φάση της ιστορίας της ανθρώπινης φυλής.Και οι δυο αποτελούν μια πραγματικότητα στην οποία το εγώ ανταποκρίνετια με μια στάση,όχι άμυνας και υποταγής αλλά,ακέραιης ταυτοποίησης με το "περιβάλλον".Αλλά στο φως της πατρικής αρχής της πραγματικότητας, η "μητρική έννοια" της πραγματικότητας που παρουσιάζεται εδώ μετατρέπεται άμεσα σε κάτι αρνητικό,τρομακτικό.Η ορμή για την αποκατάσταση της χαμένης Ναρκισσιστικής - μητρικής ενότητας ερμηνεύεται σαν μια "απειλή", δηλαδή,η απειλή της "μητρικής κατάποσης" από την υπερισχύουσα μήτρα.8 Ο εχθρικός Πατέρας αθωώνεται και ξαναεμφανίζεται σαν σωτήρας που, τιμωρώντας την επιθυμία της αιμομυξίας,προστατεύει το εγώ από τον εκμηδενισμό του μέσα στη μητέρα.Δεν ρωτιέται αν η Ναρκισσιστική - μητρική στάση απέναντι στη πραγματικότητα δεν μπορεί να " επιστρέψει" μέσα σε λιγώτερο αρχέγονες,λιγώτερο καταβροχθιστικές μορφές κάτω από την ισχύ του, η ώριμου εγώ και μέσα σε έναν ώριμο πολιτισμό.Αντί γι' αυτό η ανάγκη της εξάλλειψης αυτής της στάσης μια για πάντα παίρνεται για δεδομένη.Η πατιαρχική αρχή της πραγαμτικότητας εξουσιάζει την ψυχαναλυτική ερμηνεία.Μόνο πέρα από αυτή την αρχή της πραγματικότητας είναι που οι "μητρικές παραστάσεις " του υπερεγώ μεταδίδουν υποσχέσεις μάλλον παρά μνημονικά ίχνη - εικόνες ενός ελεύθερου μέλλοντος μάλλον παρά ενός σκοτεινού παρελθόντος.

εδώ το μέρος (ΙΙ)>>>>>>>>

Σημειώσεις

1. "Η πιο Συνηθισμένη Μορφή Εξευτελισμού στην Ερωτική Ζωή", 213

2. Idid., σ.214

3. "Natur kennt nicht eigentlich Gemiss: sie bringt es nicht weiter als zur 8tillung des Bedurfnisses.Alle Lust ist gesellschaftlich in der umsulblinierten Apfekten nicht eniger als in den sublimierten".Max Horkheimer και Theodor W.Adorn,Kialektik der aufkiarung,(Διαλεκτική τη - Διαφώτιση) (Άμστερνταμ ,Querido Verlag,1947) σ. 127

4. "Vom Ueber-ich " ("Για το Υπερ-εγώ") στο Internationale Zeitschrift tur Psychoanalyse XII (1926), 280-281.

5. Hans W.Loewald,"Ego and Reality" (" Εγώ και Πραγματικότητα) στο International Journal of Psychoanalysis , Τόμοι XXXII(1951), Μέρος Ι,σ.12.

6. Idid

7. Idid..,σελ.11

8. Idid..,σελ.15
_____________________________

HERBERT MARCUSE
έρως και πολιτισμός

Μετάφραση Ιορδάνη Αρζόγλου
σελ.224

κάλβος 1981

επιμέλεια - δημοσίευση από CaRiNa