Από την «πειθαρχική» κοινωνία και την «Κοινωνία του ελέγχου» και της «επίδοσης» στην "κοινωνία της καραντίνας." Πέτρος Θεοδωρίδης

Από την «πειθαρχική» κοινωνία και την «Κοινωνία του ελέγχου» και της «επίδοσης» στην "κοινωνία της καραντίνας."  

Πέτρος  Θεοδωρίδης

http://imerologiakarantinas.gr/

Πεθαίνουμε- σήμερα-όπως ερωτευόμαστε: βουτηγμένοι στον κομφορμισμό και στον φόβο Πεθαίνουμε σήμερα κι αναρωτιόμαστε ακόμα,- σπαρταρώντας- όπως ο Κ στη καφκική Δίκη; «Που ήταν ο δικαστής τον οποίο ποτέ του δεν είχε αντικρίσει; Που ήταν το Ανώτατο Δικαστήριο, όπου ποτέ δε είχε εισδύσει;»
(Φραντς Κάφκα , Η Δίκη, μτφ Α. Κοτζιάς , Γαλαξιας , Αθήνα 1964)

Οι Νεωτερικές κοινωνίες όπου ήταν μέχρι πρόσφατα ( 20ος αιώνας ) πειθαρχικές Κοινωνίες. Στον 21ο γίνονται κοινωνίες του Ελέγχου αλλά και Κοινωνίες της Επίδοσης. Ο Φουκώ τοποθέτησε τις πειθαρχικές κοινωνίες ανάμεσα στον 18ο και 19ο αιώνα· στο απόγειο τους έφτασαν στις αρχές του 20ου αιώνα. Στηρίζονταν σε μεγάλους χώρους: κατ’ αρχάς η οικογένεια, μετά το σχολείο («δεν είσαι πια στην οικογένεια»), μετά ο στρατώνας μετά στο εργοστάσιο, το νοσοκομείο, τελικά η φυλακή, ο κατ’ εξοχήν χώρος εγκλεισμού. Στο εργαστήρι στο σχολείο , στον στρατό ισχύει ένα ολόκληρο μικροσύστημα ποινών για τον χρόνο ((καθυστερήσεις, απουσίες διακοπές της εργασίας) τη συμπεριφορά (αγένεια, ανυπακοή) την δραστηριότητα (απροσεξία, αμέλεια, έλλειψη ζήλου, το λόγο (αυθάδεια), το σώμα (επιλήψιμη στάση, άτοπες χειρονομίες, ακαθαρσία) τη σεξουαλικότητα (απρέπεια, άσεμνη στάση). ¹

Για τον Φουκώ, η νεωτερική πειθαρχία εντάσσεται στο μικροεπίπεδο των καθημερινών ανθρωπίνων σχέσεων : κατά το δεύτερο ήμισυ του 18ου αιώνα άρχισε να εμφανίζεται η Βιοεξουσία². Η φυλακή για τον Φουκώ αποτελεί προνομιακό χώρο εφαρμογής μίας «πολιτικής τεχνολογίας» που εξαπλώνεται κατά τον 18ο-19ο αιώνα και σε στρατόπεδα, σχολεία, εργοστάσια, προκειμένου να διασφαλίσει την υποταγή της κοινωνίας στην εξουσία, τη συμμόρφωσή της με προκαθορισμένα πρότυπα και τον αποδοτικό πληθυσμιακό έλεγχο. Για να περιγράψει αυτή τη μέθοδο ο Φουκώ χρησιμοποιεί το «Πανοπτικο» του Jeremy Bentham: «Στην περιφέρεια, ένα δακτυλιοειδές οικοδόμημα· στο κέντρο, ένας πύργος·. Φτάνει έτσι να τοποθετηθεί ένας επιτηρητής στον κεντρικό πύργο, και σε κάθε κελί να κλειστεί ένας τρελός, ένας άρρωστος, ένας κατάδικος, ένας εργάτης ή ένας μαθητής. Το πανοπτικό αυτό σύστημα δημιουργεί μονάδες χώρων που επιτρέπουν την αδιάκοπη παρακολούθηση και την άμεση αναγνώριση». Για τον Φουκώ, μία «μικροφυσική της εξουσίας» διαπερνά το σύνολο των ανθρώπινων σχέσεων και κανονικοποιεί τα άτομα, εξοβελίζοντας τις αποκλίσεις. Η φυλακή στερεί από τον κατάδικο, ως αντάλλαγμα απέναντι στην κοινωνία, το «Χρόνο» της ποινής του.³. Ο «εγκληματίας εμφανίζεται σαν να εμπεριέχει κάτι από την αγριότητα της φύσης· ως ο κακούργος, το τέρας, ο τρελός, ο άρρωστος, ο «ανώμαλος». Σύμφωνα με τον Φουκώ «το άτομο εξαναγκάζεται στο κελί του να αντικρίσει τον εαυτό του με κατασιγασμένα τα πάθη του και, μακριά από τον κόσμο που τον περιτριγυρίζει, να ακούσει μόνο τη φωνή της συνείδησής του»⁴.

Όμως ο Deleuze θεωρεί ότι περάσαμε πια,από την πειθαρχική κοινωνία που περιέγραψε ο Φουκώ( με παράδειγμα το “εργοστάσιο”) στην κοινωνία του ελέγχου με παράδειγμα την επιχείρηση. «Το εργοστάσιο συγκροτούσε τα άτομα σε σώμα, · αλλά η επιχείρηση [τωρα][..],αντιπαραθέτει τα άτομα μεταξύ τους και διαπερνά το καθένα χωριστά, κατακερματίζοντάς τα».Οι πειθαρχικές κοινωνίες είχαν – σύμφωνα με τον Ντελέζ-δύο πόλους: την υπογραφή που υποδηλώνει το άτομο και τον αριθμό μητρώου που υποδηλώνει τη θέση τους σε μια μάζα. Στις κοινωνίες του ελέγχου, αντιθέτως, το ουσιώδες δεν είναι πια ούτε μια υπογραφή ούτε ένας αριθμός, αλλά ένα ψηφίο: το ψηφίο είναι ένας mot de passe με την έννοια του pass-word, του κωδικού πρόσβασης ενώ οι πειθαρχικές κοινωνίες είναι ρυθμισμένες βάσει ενός motd’ ordre ( με την έννοια του slogan, του συνθήματος.) Η ψηφιακή γλώσσα του ελέγχου είναι φτιαγμένη από ψηφία που σηματοδοτούν ή την πρόσβαση στην πληροφόρηση, ή την απόρριψη ⁵.

Για τον Γερμανό, Κορεάτικης καταγωγής, φιλόσοφο Μπιουγκ –Τσουλ Χαν ⁶ ζούμε σήμερα σε μια κοινωνία της επίδοσης όπου κυριαρχεί η φαντασίωση ότι ο καθένας από εμάς είναι ο ‘δημιουργός» του εαυτού του.Το ρήμα που χαρακτηρίζει αυτήν την κοινωνίαδεν είναι το φροϋδικό «πρέπει» αλλά το «μπορώ»⁷ . Τα άτομα της σύγχρονης κοινωνίας δεν λέγονται πια « υπάκουα υποκείμενα» αλλά «επιδοσιακά υποκείμενα» ⁸ , κάτι περιγράφεται και στην ταινία του Κεν Λόουτς «Δυστυχώς Απουσιάζατε »: η εταιρία κούριερ που έχει ως σύνθημα «Γίνε αφεντικό του εαυτού σου, δεν είσαι πια εργάτης »: θα τον καλωσορίσει τον Ρικι στις τάξεις της ως αυτοαπασχολούμενο συνεργάτη. «Θα συνάψουν μια σύμβαση franchise, δεν θα του δίνει μισθό, δεν θα τον ασφαλίζει, δεν θα τον απασχολεί σε ωράριο εργασίας και δεν θα έχει υποχρέωση πληρωμής υπερωριών και υπερεργασίας»⁹.

Για τον Χαν , αυτό που διασφαλίζει σήμερα τον έλεγχο έγκειται στο ότι , το υποκείμενο της κοινωνίας της επίδοσης παραδίδεται στον έλεγχο οικειοθελώς και «ο φόβος του υποκειμένου να παραιτηθεί από την μύχια σφαίρα του υποχωρεί προς τη ανάγκης του να επιδειχτεί αδιάντροπα»¹⁰.

Ο Γιουβάλ Νώε Χαράρι, Ισραηλινός ιστορικός θεωρεί ότι, σε λίγο, θα ζούμε σε έναν αλλιώτικο κόσμο καθώς, για πρώτα φορά στην ανθρώπινη ιστορία, η τεχνολογία καθιστά εφικτή τη διαρκή παρακολούθηση όλων. Οι κυβερνήσεις μπορούν πια να γνωρίζουν τη θερμοκρασία του δακτύλου και την αρτηριακή πίεση κάτω από την επιδερμίδα μας. Εάν οι εταιρίες και οι κυβερνήσεις αρχίσουν να συλλέγουν κατά μαζικό τρόπο βιομετρικά δεδομένα μπορούν να φθάσουν στο σημείο να μας γνωρίζουν πολύ καλύτερα από ό,τι γνωρίζουμε εμείς οι ίδιοι τον εαυτό μας και τότε, όχι μόνον θα μπορούν να προβλέψουν τα αισθήματά μας, αλλά και να τα χειραγωγήσουν και να μας πουλήσουν από προϊόντα μέχρι πολιτικούς. ¹¹

Παράλληλα, ο Μπιουγκ Τσουλ Χαν μας θυμίζει πως, στην Ασία, ο έλεγχος των δεδομένων έχει σχεδόν ξεχαστεί και κανείς δεν επαναστατεί ενάντια στη ξέφρενη συλλογή πληροφοριών από τις αρχές. Η Κίνα έχει προχωρήσει στην καθιέρωση μιας «κατηγοριοποίησης» των πολιτών της, βάση της οποίας η κοινωνική συμπεριφορά κάθε ατόμου αξιολογείται συστηματικά.

Εκείνοι που περνούν το κόκκινο φως, που κάνουν π.χ κριτικά  σχόλια στα κοινωνικά δίκτυα γίνονται αποδέκτες αρνητικών πόντων. Αντίστροφα, όσοι αγοράζουν υγιεινά τρόφιμα στο διαδίκτυο ή διαβάζουν εφημερίδες προσκείμενες  στο καθεστώς πριμοδοτούνται με θετικούς πόντους. Όποιος έχει κερδίσει αρκετούς θετικούς πόντους θα είναι σε θέση να αποκτήσει θεώρηση εξόδου από τη χώρα ή δάνεια με ελκυστικά επιτόκια. Αυτός αντίθετα που θα συγκεντρώσει ένα ορισμένο αριθμό αρνητικών  θα μπορούσε ακόμα και να χάσει τη δουλειά του .

Η Κίνα – μας λεει ο Χαν -έχει εγκαταστήσει 200 εκατομμύρια κάμερες στην επικράτειά της Κανείς δεν μπορεί να κρυφτεί. Σε ένα κοντινό μέλλον η θερμοκρασία του σώματος, το βάρος και το επίπεδο σακχάρου στο αίμα, μεταξύ άλλων δεδομένων, μπορεί να ελέγχονται από το κράτος. 

Εδώ και δυο δεκαετίες τουλάχιστον όλο και περισσότερο γλιστράμε σε ένα καθεστώς έκτακτης ανάγκης . Το κράτος δεν κάνει τίποτα και νίπτει τας χείρας του για την τρωτότητα και αβεβαιότητα που αναδύονται από την λογική (ή το παράλογο) της ελεύθερης αγοράς, επαναπροσδιορίζοντάς τα ως ιδιωτικό ζήτημα, ένα ζήτημα που τα άτομα πρέπει να αντιμετωπίσουν μόνα τους, να αναζητούν ατομικές λύσεις σε συστημικές αντιφάσεις. Εισερχόμαστε σε μια περίοδο, όπου ένα ορισμένο είδος οικονομικής κατάστασης εκτάκτου ανάγκης γίνεται μόνιμο καθεστώς, μια σταθερά της ύπαρξης, τρόπος ζωής. Η Πανδημία θα μας βυθίσει περισσότερο στη δίνη της έκτακτης ανάγκης . Στην «κοινωνία της επιβίωσης» -σύμφωνα με τον Μπιουγκ Τσουλ Χαν- η υγεία θεωρείται ως ο απόλυτος βασιλιάς. Ανησυχώντας για την απειλούμενη επιβίωσή μας, θυσιάζουμε οικειοθελώς όλα όσα αξίζουν στη ζωή.  Παραδομένη πια  στην πανδημία, η κοινωνία μας δείχνει το  απάνθρωπο πρόσωπο της. «Η επαφή ισοδυναμεί με μόλυνση, ο ιός βαθαίνει τη μοναξιά. Το «“Corona blues” ,είναι ο όρος που οι Κορεάτες έχουν βρει για να περιγράψουν την κατάθλιψη που προκαλείται από την σημερινή κοινωνία της καραντίνας»¹².

1 Μισέλ Φουκώ Επιτήρηση και Τιμωρία Η γέννηση της Φυλακής, εκδόσεις Ράππα 1989 σ 237

2 Michel Foucault Για την υπεράσπιση της κοινωνίας Μτφ Τιτίκα Δημητρούλια ,Πρόλος Στέφανος Ροζάνης . Εκδόσεις Ψυχογιός (Παραδόσεις 1976)(1997) Αθήνα 2002 σς 294- 298

3 Μισέλ Φουκώ ο.π :305
4 Μισέλ Φουκώ ο.π σ.309
5 Deleuze Gilles Οι Κοινωνίες του ελέγχου, μετάφραση Παναγιώτη Καλαμαάρα εκδόσεις Ελευθεριακή Κουλτούρα 2001, σσ9-16
6 Μπιουγκ –Τσουλ Χαν η κοινωνία της κόπωσης , εκδόσεις Όπερα , cogıto μετάφραση Ανδρέας Κραουζε Αθήνα 2015
7 Μπιουγκ –Τσουλ Χαν η κοινωνία της κοπωσηςσ84
8 Μπιουγκ –Τσουλ Χαν η κοινωνία της κόπωσης , σ 53
9 https://www.elculture.gr/blog/article/distixws-apousiazate/
10 Μπιουγκ Τσουλ Χαν η Κοινωνία της διαφάνειας , opera Μετάφραση Αντρέας Κράουζε Αθήνα 2015 σ .94
11 Πηγή: iefimerida.gr – https://www.iefimerida.gr/stories/leonarnt-rint-astynomikos-epiase-adelfoys-krei
12 https://www.liberation.fr/debats/2020/04/05/la-revolution-virale-n-aura-pas-lieu_1784260
https://elpais.com/ideas/2020-03-21/la-emergencia-viral-y-el-mundo-de-manana-byung-chul-han-el-filosofo-surcoreano-que-piensa-desde-berlin.html(μτφ. Χρήστος Κανδηλώρος)