Η πανδημία ως μεταφορά: Πόλεμος, εισβολή και «ασύμμετρη απειλή»

Author Details

Petros Theodoridis

«Έτσι τελειώνει ο κόσμος

έτσι τελειώνει ο κόσμος

έτσι τελειώνει ο κόσμος

όχι με έναν κρότο, μα με έναν λυγμό»

 T.S. Eliot The hollow men

Από τον Πέτρο Θεοδωρίδη, πολιτικό επιστήμονα

Η Νόσος-όπως το πρόσωπο της Μέδουσας δεν αντιμετωπίζεται  κατάματα. Την  αντικρίζουμε μέσα από μεταφορές. Στην περίπτωση των μολυσματικών νόσων, όπως της πανδημίας του Κορονοϊου, μέσα από μεταφορές πολέμου και εισβολής. «Προς το τέλος του μυθιστορήματος Έγκλημα και Τιμωρία ο Ρασκολνικοφ:«ονειρεύτηκε πως ο κόσμος ολόκληρος είχε καταδικαστεί σε μια νέα τρομερή ,νέα, παράξενη πανούκλα που είχε έλθει στην Ευρώπη από τα βάθη της Ασίας»[1]

Θυμίζω ότι μέσα από ένα  ιδεολογικό παιχνίδι με τις λέξεις η θεωρία της εισβολής είχε χρησιμοποιηθεί από την παρούσα κυβέρνηση και πριν λίγους μήνες  για να χαρακτηρίσει  και την απόπειρα εισόδου  στη χωρά μας ομάδων προσφύγων στον Έβρο και στα νησιά. Φυσικά εισβολή. σημαίνει ένοπλη παραβίαση συνόρων από στρατό. Όταν όμως μια κυβέρνηση χαρακτηρίζει “εισβολή” την ροή στα σύνορα του κράτους εξαθλιωμένων ανθρώπων τότε στρέφει την κοινωνία στο να αντιμετωπίσει τους ” Αθλίους” με αγριότητα και απανθρωπιά.

 Η Βιοεξουσία άρχισε να εμφανίζεται- σύμφωνα με τον Φουκώ- κατά το δεύτερο ήμισυ του 18ου αιώνα :αφορά στη ζωή των ανθρώπων, ασχολείται  με την γονιμότητα όσο και με τη νοσηρότητα, τη μορφή δηλαδή, τη φύση την έκταση , τη διάρκεια ,την ένταση των κυρίαρχων σε ένα πληθυσμό ασθενειών που αντιμετωπίζονται ως μόνιμοι παράγοντες αφαίμαξης δυνάμεων, μείωσης εργάσιμου χρόνου, εξασθένισης του δυναμικού Η «Βιοεξουσία ,(ή  βιοπολιτική) δεν εξατομικεύει αλλά μαζικοποιεί , δεν κινείται στην κατεύθυνση του ανθρώπου-σώματος αλλά του ανθρώπου –είδους» [2]

Στα πλαίσια της Βιοεξουσίας συχνά χρησιμοποιείται η μεταφορά του πολέμου «Έχουμε πόλεμο» επαναλάμβανε μονότονα ο Κυριάκος Μητσοτάκης πριν λίγες εβδομάδες καλώντας τους πολίτες -αντί να πάρουν τα όπλα- να κάνουν «cocooning».Αντιλαμβανόμαστε τη ασθένεια ως πόλεμο και « το σώμα μας ως πεδίο μάχης». Η νόσος δεν καταγράφεται (στο συλλογικό μας ασυνείδητο) ως σωματική κατάσταση ^.αντιμετωπίζεται ως εμπόλεμη κατάσταση. Οι ασθενείς εμφανίζονται άλλοτε ως συνένοχοι της σύρραξης, της κατάστασης πολέμου έκτακτης ανάγκης και άλλοτε ως παράπλευρες απώλειες (θυμάστε τις ανακοινώσεις του ΝΑΤΟ κατά τον βομβαρδισμό της Γιουγκοσλαβίας;),ενός πολέμου που έχει κηρύξει η κοινωνία και έχει για τον σκοπό αυτό επιστρατεύσει την ιατρική: «Η στρατιωτική μεταφορά αναπαράγει την ιδεολογία που επιμένει να βλέπει τιμωρούς και αμαρτωλούς(όπως η χριστιανική ιδεολογία και ηθική), να βλέπει την ιστορία ως μία σειρά καταστροφολογικών γεγονότων, να καταλαβαίνει τη σχέση μεταξύ ανθρώπων και πολιτισμών με μοναδικό εργαλείο την τρομολαγνεία.[…] Ο μετασχηματισμός της  διεξαγωγής του πόλεμου σε μία ευκαιρία μαζικής ιδεολογικής κινητοποίησης έκανε την ιδέα του πολέμου χρήσιμη ως μεταφορά για κάθε είδος  ενημερωτικής καμπάνιας που ως στόχος της εμφανίζεται  η ήττα  κάποιου εχθρού»[3].

 Η νόσος αντιμετωπίζεται ως το κακό και – σύμφωνα με την  Σουζάν Σοντάγκ και το  βιβλίο της  Η Νόσος ως Μεταφορά-«η κοινωνία –-σε κάθε δεδομένη στιγμή «είναι δύσκολο να έχει περισσότερες από μία νόσους που να ταυτίζεται με το κακό και να ρίχνει το φταίξιμο στα θύματα». Για να ταυτίζεται με το κακό. η νόσος πρέπει να είναι επιστημονικά «ανεξήγητη», πράγμα που της επιτρέπει να γίνεται αντιληπτή από τον άνθρωπο ως «μυστηριώδης» και «αδίστακτη» .Η αδυναμία κατανόησης, γνώσης, άρα και ελέγχου, ωθεί τις κοινωνίες να αντιμετωπίζουν αυτές τις νόσους με δέος. Αυτό το δέος εκτονώνεται πάνω στους ίδιους τους ασθενείς. Τα σώματα των ασθενών γίνονται οι «μιαρές» περιοχές του συνολικού κοινωνικού σώματος μέσω ενός μηχανισμού ελέγχου. που ταυτίζει ασθένεια με ασθενείς και αποδίδει στους νοσούντες την ευθύνη της ίδιας της ύπαρξης της νόσου επιβάλλοντας ντροπή, αποσιώπηση και κρύψιμο.

Αναφερόμενη κυρίως σε δυο ασθένειες την φυματίωση και τον καρκίνο η Σοντάγκ μας θυμίζει πως η φυματίωση ,ήδη από τα τέλη του 18ου αιώνα θεωρούνταν «αρρώστια των ευγενών τμημάτων της ανθρώπινης ύπαρξης». Πολλές από τις λογοτεχνικές και ερωτικές συμπεριφορές που είναι γνωστές ως «ρομαντική αγωνία» πηγάζουν από τη φυματίωση. Κατά τη ρομαντική αντίληψη η νόσος παροξύνει τη συνείδηση κάτι που «κάνει τον άρρωστο ελκυστικό», «περισσότερο σύνθετο ψυχολογικά», «ένδειξη ευγένειας, λεπτότητας, ευαισθησίας»^. η φυματίωση συνδέθηκε με τη μελαγχολία, τη λυρικότητα, την ευαισθησία, το πάθος.

Η Σόνταγκ επισημαίνει ότι η ανακάλυψη του βακίλου και της αντιβίωσης είχε ως αποτέλεσμα να πάψει η φυματίωση να είναι ανεξήγητη και μυστηριώδης. Τότε έρχεται να πάρει τη θέση της ο καρκίνος .που δεν συνδέθηκε  εξαρχής με ανήσυχα πνεύματα, αλλά με οδυνηρά συναισθήματα : «καταπίεση, ανικανότητα ικανοποίησης, απόγνωση, αλλοτρίωση, τραύμα». Ο καρκίνος επίσης συνδέθηκε πολύ γρηγορά με τον πόλεμο. .Η Σονταγκ θυμίζει την ναζιστική εικονογραφία: «Όπως λεγόταν σε ομιλίες σχετικά με το εβραϊκό πρόβλημα σε όλη τη διάρκεια της δεκαετίας του 1930, για να θεραπεύσει κάνεις τον καρκίνο πρέπει να περικόψει ένα μεγάλο μέρος  από τον υγιή ιστό που τον περιβάλλει[ …]Πρόκειται για την διαφορά ανάμεσα στα σανατόρια (δηλαδή την εξορία) και την χειρουργική (δηλαδή τα κρεματόρια).[4] Το να περιγράφει κάνεις ένα φαινόμενο όπως ο καρκίνος – ισχυρίζεται η Σονταγκ -ισοδυναμεί με προτροπή στη βία Ανάμεσα στη μεταφορά του καρκίνου και σε εκείνη της γάγγραινας υπάρχουν διάφορες: Στη γάγγραινα τα αίτια είναι ξεκάθαρα: είναι εξωτερική μπορεί να ξεκινήσει με έναν γρατσούνισμα.Όμως ο καρκίνος είναι μυστηριώδης, μια νόσος με πολλαπλά αίτια, εσωτερικά και εξωτερικά. Δεύτερον η γάγγραινα  .καταλήγει συχνά σε ακρωτηριασμό και λιγότερο συχνά σε θάνατο., ο καρκίνος θεωρείται δεδομένο ότι καταλήγει στις περισσότερες περιπτώσεις  σε θάνατο. Σύμφωνα με την Σοντάγκ «όχι η γάγγραινα ούτε η πανούκλα αλλά ο καρκίνος παραμένει η πιο ακραία από τις μεταφορές που αντλούνται για τη νόσο» [5]

`Η Σονταγκ αναφερθηκε και σε άλλες ασθένειες .οι πιο τρομακτικές είναι εκείνες που δεν είναι απλώς θανάσιμες αλλά μεταμορφώνουν  το σώμα σε κάτι αποκρουστικό όπως η λέπρα , η σύφιλη , η χολέρα. Η σύφιλη, μια νόσος αποκρουστική ήταν ακριβώς αυτή πού, στις αρχικές περιγραφές των γιατρών στα τέλη του  δέκατου πέμπτου αιώνα, παρήγαγε μεταφορές εισβολής. Η Sontag επισημαίνει πως ,το να θεωρείται η σύφιλη ως τιμωρία δεν ήταν για μεγάλο χρονικό διάστημα κάτι ξεχωριστό από την τιμωρία για ακολασία μιας κοινότητας ,όπως συμβαίνει σήμερα με το Aids: Σε αντίθεση με τον  καρκίνο που η σύγχρονη αντίληψη τον θεωρεί ότι προσβάλλει ( ή αποκαλύπτεται  μέσα από )άτομα , το Aids θεωρείται ως μια νόσος στην οποία  είναι εκτεθειμένοι οι άνθρωποι τόσο ως άτομα όσο και ως μέλη μιας « ομάδας κίνδυνου»[6]

Ένα χαρακτηριστικό του συνήθους σεναρίου  για την πανούκλα και μεγάλες μολυσματικές ασθένειες:-σύμφωνα με την Σονταγκ –είναι πως έρχεται  από αλλού ,από Εξω .από τους ξένους. «Η  σύφιλη, όταν άρχιζε το επιδημικό της σάρωμα σε όλη  την Ευρώπη κατά την τελευταία  δεκαετία  του δέκατου πέμπτου αιώνα,[..]ήταν η«γαλλική ευλογιά για τους Άγγλους, η morbus germanicus για τους Παρισινούς, η αρρώστια της Νάπολης για τους Φλωρεντινούς, η κινεζική αρρώστια για τους Γιαπωνέζους ( όπως περίπου εμφανίζεται σήμερα ο Κορονοϊός ως «εισβολή» από την Κίνα ).Αλλά αυτό αποκαλύπτει -σύμφωνα με την Σοντάγκ-μια αλήθεια: Ότι υπάρχει  ένας δεσμός ανάμεσα στο να φαντασιώνεται κανείς την νόσο και στο να φαντασιώνεται την (κοινωνική) ενότητα. Αυτό έγκειται ίσως στην έννοια ακριβώς του κακού: ταυτίζεται αρχαϊκά με τους εκτός ημών, τους ξένους.Η νόσος είναι ένα είδος εισβολής, και πραγματικά πολλές φορές την φέρνουν στρατιώτες. Έτσι η περιγραφή της Πανούκλας του 1630 από τον Μαντσόνι αρχίζει  ως  εξής:

« Η πανούκλα που η Υγειονομική Επιτροπή είχε φοβηθεί πως θα μπορούσε να εισβάλλει στις επαρχίες του Μιλάνου με τα  γερμανικά στρατεύματα είχε πράγματι εισβάλλει, όπως είναι γνωστό και είναι επίσης γνωστό ότι δεν σταμάτησε εκεί, αλλά προχώρησε και ξεκλήρισε ένα μεγάλο μέρος  της Ιταλίας [7].

Το χρονικό της πανούκλας του 1665 του Ντεφόε αρχίζει κατά παρόμοιο τρόπο:

«Ήταν γύρω στις αρχές του Σεπτέμβρη του 1664, που εγώ και πολλοί από τους γείτονες μου ακούσαμε σε μια συνηθισμένη κουβέντα πως ξαναγύρισε η πανούκλα στη Ολλανδία γιατί είχε σταθεί πολύ ολέθρια εκεί, και ιδιαίτερα στο Άμστερνταμ το Ρότερνταμ τη χρονιά του 1663 , όταν λένε ,ήρθε από την Ιταλία είπαν κάποιοι ,από το Λεβάντε είπαν άλλοι, μαζί με κάποια εμπορεύματα που μπήκαν στη χώρα με τα τουρκικά  καράβια ^. άλλοι είπαν  πως ήρθε από την Κρήτη άλλοι από την Κύπρο. Δεν ενδιέφερε από πού ήρθε, όλοι όμως συμφωνούσαν πως ήρθε ξανά στην Ολλανδία [8]

 Στην εποχή μας δεν υπάρχει πλέον Έξω. Στην εποχή της παγκοσμιοποίησης ο κόσμος μας έχει  γίνει απελπιστικά όμοιος^. σήμερα  ζούμε στον εφιάλτη του όμοιου. «Ο προηγούμενος αιώνας- γράφει ο Μπιούγκ τσουλ χαν – ήταν μια εποχή  ανοσολογική. Την χαρακτήριζε μια σαφής διάκριση μεταξύ εντός και εκτός ,φίλου και εχθρού ,οικείου και ξένου. Το ίδιο σχήμα ακολούθησε ο Ψυχρός Πόλεμος.Μάλιστα το ανοσολογικό πρότυπο του προηγουμένου αιώνα διεπόταν απολύτως από την ορολογία του Ψυχρού Πολέμου, από ένα αμιγώς στρατιωτικό  απόθεμα:Η επίθεση και η άμυνα ,καθόριζαν τη ανοσολογική  δράση [….] Ο,τι είναι ξένο απωθείται. Αντικείμενο της ανοσοάμυνας ήταν το ξένο ως ξένο. Ακόμα και αν δεν έχει εχθρικές διαθέσεις ακόμα και αν δεν είναι  πηγή κανενός κίνδυνου, εξουδετερώνεται εξαιτίας  και μόνον της ετερότητας  του [9]

Ποια είναι η κυρίαρχη μεταφορά για την μεταδοτική ασθένεια στην εποχή του Κορονοιού; Όπως και για τους προσφυγές είναι πια η « ασύμμετρη απειλή».

Σύμφωνα με την κατά Μπροντιγιαρ γενεαλογία  της εχθρότητας, στο πρώτο στάδιο ο εχθρός  εμφανίζεται ως λύκος. Είναι ένας «εξωτερικός» εχθρός ο οποίος επιτίθεται και κατά του οποίου αμύνεσαι κτίζοντας οχυρώσεις και ορθώνοντας  τείχη. Στο επόμενο στάδιο , ο εχθρός παίρνει τη  μορφή αρουραίου. Είναι ένας εχθρός ο οποίος δρα υποχθόνια και καταπολεμάται με μέσα  υγιεινής ( παράβαλε τη μορφή του ‘’εβραίου ‘’ στα στερεότυπα της Ναζιστικής προπαγάνδας’’) Μετά  το επόμενο στάδιο ,αυτό της κατσαρίδας, ο εχθρός παίρνει εν τέλει μορφή ιού: « Το τέταρτο  στάδιο  είναι αυτό των ιών , οι οποίοι μπορούμε να  πούμε , κινούνται στη τέταρτη διάσταση .Η άμυνα  κατά των ιών είναι πολύ πιο δύσκολη, γιατί βρίσκονται στη καρδιά του συστήματος «Προκύπτει, λοιπόν ένας « εχθρός φάντασμα , που απλώνεται σε όλο τον πλανήτη, διεισδύει παντού και αναδύεται απ’ όλες τις σχισμές της εξουσίας[…]Η ιική βία εκπηγάζει από εκείνες τις  μοναδες που εγκαθίστανται σ’ ένα σύστημα ως λανθάνοντες τρομοκρατικοί πυρήνες και επιχειρούν να το υποσκάψουν εκ των έσω »[10]

Σε ένα κείμενο του, δημοσιευμένο στη Libération ο Ζαν Μποντριγιάρ ισχυρίσθηκε ήδη από το 1987 η τρομοκρατία οι ηλεκτρονικοί ιοί, οι βιολογικές λοιμώξεις είναι επιδημικές παθολογίες που βάλλουν ένα υπερ.-προστατευτικό σύστημα που έχει ενσωματώσει τα πάντα. Η επιδημία είναι μια παθολογία των κλειστών κυκλωμάτων, είναι μια παθολογία της αιμομιξίας. «Αυτός που ζει με το όμοιο θα πεθάνει από το όμοιο». Αυτή η αδυνατότητα ανταλλαγής, αμοιβαιότητας, εναλλαγής προκαλεί εκείνη την άλλη, αόρατη, διαβολική, φευγαλέα αλλαγή, προκαλεί τον απόλυτο «Άλλο», τον ιό, που κατασκευάζεται από απλά στοιχεία που αναπαράγονται στο άπειρο.

 Κατά τον Μπροντιγιάρ «βρισκόμαστε σε μια αιμομικτική κοινωνία». Στο παρελθόν, η αιμοφιλία χτυπούσε τις οικογένειες με μακρά ιστορία γαμήλιων ενώσεων μεταξύ ομότιμων με μακρές σχέσεις ενδογαμίας. Και εκεί, πάλι, «χτύπησε» το φάντασμα του όμοιου-εαυτού. Σε κάθε καταναγκαστική εξομοίωση,[…] υπάρχει ο κίνδυνος της αιμομικτικής επιδημίας μιας διαβολικής αντιστροφής, η οποία αναστατώνει τον θαυμάσιο μηχανισμό.

Η αδιάκοπη παραγωγή θετικότητας προκαλεί μια τρομακτική συνέπεια: η αρνητικότητα γεννά την κρίση και την κριτική, η απόλυτη θετικότητα, από τη δικιά της μεριά, γεννά την καταστροφή, εξαιτίας της ανικανότητάς της να φιλτράρει την κρίση^. όπως ακριβώς κάθε βιολογικό σώμα που κυνηγά και εξολοθρεύει όλα τα μικρόβια, τους βακίλους και τα παράσιτά του -όλους τους βιολογικούς εχθρούς του- διατρέχει τον κίνδυνο καρκίνου ή με άλλα λόγια τον κίνδυνο μιας θετικότητας που καταβροχθίζει τα ίδια του τα κύτταρα. Αυτό το σώμα διατρέχει τον κίνδυνο να το καταβροχθίσουν τα ίδια του τα αντισώματα, τα οποία πια δεν έχουν τίποτα άλλο να κάνουν σε έναν υπερ.-προστατευμένο χώρο, το σώμα χάνει όλες τους τις άμυνες. Γνωρίζουμε ότι στους θαλάμους εγχειρήσεων, υπάρχει ένα τέτοιο επίπεδο προφύλαξης ώστε κανένα μικρόβιο ή βακτήριο δεν μπορεί να επιβιώσει. Τώρα, είναι ακριβώς εκεί, σε αυτόν τον απόλυτα αψεγάδιαστο χώρο που βλέπουμε μυστήριες, επιδημικές ασθένειες να ξεπροβάλλουν. Γιατί οι ιοί πολλαπλασιάζονται όταν τους δίνεται χώρος. Γιατί όσο υπήρχαν μικρόβια, δεν υπήρχαν ιοί. Σε έναν κόσμο που έχει αποκαθαίρει από όλες τις παλιές του μολύνσεις, σε έναν «ιδεατό» κλινικό κόσμο, εκεί ξετυλίγεται μια ακαθόριστη και αδιάλλακτη παθολογία, μια παθολογία που γεννιέται από την ίδια την απολύμανση.[11]

Σήμερα ο κόσμος κινδυνεύει πια «από μια υπερθέρμανση που οφείλεται σε ένα πλεόνασμα Ομοίου.»[12]Στην εποχή του Κορονοϊου ο κόσμος δεν κινδυνεύει να τελειώσει με έναν κρότο αλλά μέσα από μια εσωτερική κατάρρευση  ή όπως το διατύπωσε ο T.S. Eliot « με έναν λυγμό.»

---

[1] Σουζαν  Σονταγκ , Η Νόσος  ως μεταφορά το Aids και  οι μεταφορές  του “  μετάφραση Γεράσιμος Λυκιαρδοπουλος Στέφανος Ροζάνης  Ύψιλον  1993

[2] Michel Foucault  Για την υπεράσπιση της κοινωνίας Μτφ Τιτίκα Δημητρούλια ,Πρόλος Στέφανος Ροζάνης . Εκδόσεις  Ψυχογιός (Παραδόσεις 1976)(1997) Αθήνα 2002  σς 294- 298

[3] Σουζαν  Σονταγκ , Η Νόσος  ως μεταφορά το Aids και  οι μεταφορές  του “  μετάφραση Γεράσιμος Λυκιαρδοπουλος Στέφανος Ροζάνης  Ύψιλον  1993 σ  105

[4]   Σουζαν  Σονταγκ , Η Νόσος  ως μεταφορά Ο.π: 89

[5] Σουζαν  Σονταγκ , Η Νόσος  ως μεταφορά σ 92

[6] Σουζαν  Σονταγκ , Η Νόσος  ως μεταφορά  Ο.π .σ141

[7]  [7]  Σουζαν  Σονταγκ , Η Νόσος  ως μεταφορά σ  Ο.π σ 143

[8]  Σουζαν  Σονταγκ , Η Νόσος  ως μεταφορά σ144

[9] Μπιούγκ Τσουλ Χαν, η Κοινωνία της Κόπωσης , μετάφραση Ανδρέας Κράουζε ,Οpera, Αθήνα 2015σ 42

[10]   Ζαν   Μπροντιγιαρ « Το Πνευμα της Τρομοκρατιας , αναφ   και στο Μπιουγκ Τσουλ Χαν η κοινωνια  της Κοπωσης ο.π  σς 50-51

[11] Ζαν Μποντριγιάρ: Επιδημία ή προφύλαξη; Μετάφραση: Νίκος Βράντσης https://www.aftoleksi.gr/2020/03/10/zan-mpontrigiar-epidimia-i-profylaxi/

[12] Μπιουγκ Τσουλ Χαν , Η Κοινωνια της Κοπωσης , οπ σ   52