Η Πανδημία και ο Χρόνος

http://imerologiakarantinas.gr/%ce%b7-%cf%80%ce%b1%ce%bd%c…/

imerologiakarantinas.gr

Η Πανδημία και ο Χρόνος

Του Πέτρου Θεοδωρίδη, πολιτικού επιστήμονα.

H πανδημία μας έκλεισε σε καραντίνα και μας άφησε μετέωρους εν μέσω μιας νέας αίσθησης του Χρόνου. Σήμερα νοιώθουμε τον χρόνο ρευστό, να σβουρίζει προς πάσαν κατεύθυνση, ως χρόνο χωρίς διαφυγή.

Στις αγροτικές η παραδοσιακές κοινωνίες  ο χρόνος  παρέμενε -ως επι το πλείστον  και  ιδίως  στις αγροτικές περιοχές-  ένας κλειστός εσωστρεφής χρόνος, αντιστρεπτός και ανακυκλώσιμος.           Επιπλέον ο Παραδοσιακός χρόνος ήταν και συγκεκριμένος, ως εξαρτημένη μεταβλητή-συνάρτηση, των συμβάντων, των πράξεων. «Στην παραδοσιακή αγροτική κοινωνία»- γράφει ο Ε.Τόμσον η «μέτρηση του χρόνου γίνεται με βάση τη δουλειά  που πρέπει να γίνει». Η εργάσιμη μέρα επιμηκύνεται η επιβραδύνεται ανάλογα με την συγκεκριμένη δουλειά, «και δεν έχεις την αίσθηση ότι υπάρχει σύγκρουση ανάμεσα στο να εργάζεσαι και στο «να περνάς τη μέρα σου» [1]

Στη νεωτερική κατανόηση του ο χρόνος,  γίνεται, ομοιόμορφος, μετρήσιμος με την ώρα και το λεπτό.” Χρόνος αφηρημένος,[2] που διαιρείται σε ίσες, σταθερές, μη-ποιοτικές μονάδες. Ο νεωτερικός  χρόνος  συνδέεται με το ρολόι. Κατά την δεκαετία του 1790 στη Δυτική Ευρώπη, τα ρολόγια χεριού και τοίχου ήταν πολύ διαδομένα και άρχισαν να τα θεωρούν περισσότερο αντικείμενα πρώτης ανάγκης παρά είδη πολυτελείας. Ένα ρολόι τοίχου ή χεριού δεν ήταν μόνο κάτι χρήσιμο αλλά και κάτι που έδινε κύρος στον κάτοχό του[3]. Με το ρολόι ο χρόνος μετριέται πλέον μέσω των διαστημάτων που διανύει ο δείκτης[4]. Η νεωτερική αίσθηση του χρόνου μετέβαλε και την αντίληψη μας για το υποκείμενο, τον αποδεσμευμένο, ατομικό εαυτό, η ταυτότητα του οποίου ανασυγκροτείται στη μνήμη. Η ζωή του καθενός στην νεωτερικότητα βιώνεται πλέον ως αυτοεξιστόρηση. Ο χρόνος άρχισε να γίνεται εξατομικευμένος^. χρόνος, που έδινε τη δυνατότητα στους ανθρώπους να σκέπτονται τη ζωή τους ως αφήγηση. Η ιστορία του καθενός πια στην νεωτερικότητα, αντλείται από τις ιδιαίτερες περιστάσεις της ζωής του, ως μια αλληλουχία δρώμενων στον κοσμικό «άδειο», «ομοιογενή» χρόνο. Η ζωή σε κάθε στιγμή  θεωρήθηκε ως η αιτιατή συνέπεια αυτού που έχει διαδραματισθεί προηγουμένως. Εξάλλου, μέσα από την οργάνωση των ρόλων και τις σχετικά  σταθερές σχέσεις της πρώτης νεωτερικοτητας, ο  χρόνος της ζωής σου ήταν «σαν να ανεβαίνεις ή να κατεβαίνεις αργά την σκάλα ενός σπιτιού που δεν έχεις σχεδιάσει ο ίδιος»  , να ζεις  στο σχέδιο που έχει κάνει κάποιος άλλος για τη ζωή σου.. ^[5]

Η αίσθηση αυτή του σταθερού οργανωμένου χρόνου μεταλλάχθηκε  ριζικά στην εποχή μας, στην «ρευστή νεωτερικότητα» όπως  την αποκαλεί ο Z. Bauman. Ο καταναλωτισμός βρίσκεται στην  πηγή της ρευστοποίησης του μέχρι πρότινος «αντικειμενικού» κόσμου. Ο χρόνος στη ρευστή μοντέρνα «κοινωνία  των καταναλωτών», σύμφωνα με τον  Μπάουμαν είναι, σήμερα, σημειακός, στιγμιακός, διακεκομμένος, σημαδεύεται  από  ρήξεις και ασυνέχειες , «κονιορτοποιείται» σε ένα πλήθος από «περίκλειστες μονάδες –συμβάντα, περιστατικά , ατυχήματα, περιπέτειες , επεισόδια». Έτσι η ζωή, ατομική ή κοινωνική, γίνεται  αισθητή «ως μια  διαδοχή παρόντων». Η ζωή «στο τώρα» τείνει να  γίνεται ζωή «βεβιασμένη», καθώς γνωρίζουμε ενδόμυχα πως δεν θα υπάρξει «δεύτερη ευκαιρία».

Σήμερα η κομβική σκοπιμότητα της κατανάλωσης δεν είναι η ικανοποίηση αναγκών ή επιθυμιών, αλλά η εμπορευματοποίηση του  ιδίου του καταναλωτή:  η μετατροπή του σε  ευπώλητο εμπόρευμα. Όμως η κατανάλωση ως «μαγγανοπήγαδο ηδονών» προάγει έντονα «τη δυσφορία και βαθαίνει το αίσθημα ανασφάλειας, μετατρεπόμενη η ίδια σε πηγή του περιρρέοντος φόβου που γεμίζει τη ρευστή μοντέρνα ζωή» [6].

Στην  εποχή  μας –σύμφωνα με τον μαρξιστή κοινωνικό γεωγράφο Ντ.Χάρβει- βιώνουμε μια έντονη  φάση συμπύκνωσης του χώρου και του χρόνου. Στην παραγωγή η επιτάχυνση επιτεύχθηκε με μεταβολές προς την κατεύθυνσή του κατακερματισμού: υπεργολαβίες   εξωτερικές αναθέσεις κλπ ή το σύστημα έγκαιρης παράδοσης που μειώνει τα αποθέματα, που  συνδυάστηκε  με τις νέες τεχνολογίες του ηλεκτρονικού ελέγχου, της μικρής κλίμακος  παραγωγής  κ.λ.π. και μείωσε τους χρόνους ανακύκλησης του κεφαλαίου σε πολλούς  παραγωγικούς κλάδους. Παράλληλες επιταχύνσεις παρατηρούνται στην ανταλλαγή  και στην κατανάλωση. Οι χρηματοπιστωτικές αγορές (με την βοήθεια των ηλεκτρονικών   συναλλαγών)  επιταχύνθηκαν έτσι ώστε, για  τα παγκόσμια  χρηματιστήρια, «οι  εικοσιτέσσερις ώρες είναι πάρα πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα». Η κινητοποίηση της μόδας  στις μαζικές  αγορές ,επιτάχυνε τους ρυθμούς κατανάλωσης σε μεγάλη γκάμα τρόπων ζωής  και δραστηριοτήτων  αναψυχής. Ταυτόχρονα συμβαίνει και το πέρασμα από την κατανάλωση διαρκών αγαθών στην κατανάλωση υπηρεσιών αλλά και πολύ εφήμερων  διασκεδάσεων, θεαμάτων, εκδηλώσεων με πολύ μικρή «διάρκεια  ζωής». O συγγραφέας    επιστημονικής φαντασίας Φίλιπ Ντικ είχε προβλέψει από το 1969, στο Ubik τον σύγχρονο κόσμο «διαρκούς πρόσβασης» όπου κάθε φορά που ανοίγεις την πόρτα του διαμερίσματός σου ή την πόρτα του ψυγείου σου χρειάζεται να ρίχνεις το σχετικό κέρμα :«Πέντε σεντς  παρακαλώ ‘’είπε η πόρτα  καθώς έπιανε το πόμολο» [7]

Επιπλέον επιταχύνεται και ο ρόλος που παίζουν οι διαφημιστικές εικόνες: Οι εικόνες έχουν κι αυτές γίνει εμπορεύματα. Σήμερα ο ανταγωνισμός στη τέχνη της κατασκευής εικόνας  μεταξύ των εταιρειών αλλά και της αγοράς εργασίας, μετατρέπεται σε ζωτικής σημασίας  πτυχή του ανταγωνισμού. Εκατομμύρια άνθρωποι γράφονται κάθε χρόνο σε σεμινάρια που διεξάγουν εταιρείες με σλόγκαν οπως «Προσποιήσου για να πέτυχεις». Σήμερα, μοιάζει να  ζούμε σε μια κατάσταση «ομοιωμάτων». Όχι μόνο κατέχουμε την ικανότητα να συσσωρεύουμε εικόνες από το παρελθόν ή από άλλους τόπους, εκλεκτικά και ταυτόχρονα, πάνω στην τηλεοπτική οθόνη, αλλά ακόμα και να μετασχηματίζουμε αυτές τις εικόνες σε  υλικά «simulacra» με τη μορφή δομημένων περιβαλλόντων, εκδηλώσεων, θεαμάτων κλπ,    τα οποία είναι από πολλές απόψεις δύσκολο να διακριθούν από τα πρωτότυπα [8]. «Ο καταναλωτής ζει περιτριγυρισμένος όχι τόσο από πράγματα  όσο από φαντασιώσεις. –έγραφε ο Αμερικανός κοινωνιολόγος Κρίστοφερ Λας, -ζει σε έναν κόσμο που δεν έχει  αντικειμενική  ή ανεξάρτητη  ύπαρξη και φαίνεται να υπάρχει  μόνο  για να ικανοποιεί ή να ματαιώνει τις  επιθυμίες του μας»[9]  (κάτι που θυμίζει  έντονα τα Γιγάντια πορνογραφικά ολογράμματα  της  ταινίας  Blade  Runner  2049 [10])  

Μια    παράπλευρη συνέπεια  της  πανδημίας  είναι   η    -από το σπίτι –τηλε-εργασία που όμως  καταργεί  το σύνορο αναμεσά στον εργάσιμο και ελεύθερο  χρόνο, την ιδιωτική ζωή  στην κατοικία μου    από την  μισθωτή  εργασία.«Work from home. The future of work starts at your home!»είναι  το σλόγκαν μιας  εταιρείας  Τηλεργασίας. Όμως η  συμπληρωματική σύμβαση εργασίας που καλούνται να υπογράψουν οι εργαζόμενοι  προβλέπει   ότι  «ο μισθωτός θα διατηρεί τον διακριτό χώρο εργασίας στο σπίτι ήρεμο, τακτοποιημένο και χωρίς θορύβους. Ο μισθωτός συναινεί στην επιθεώρηση από τον εργοδότη κατά τη διάρκεια εργάσιμων ωρών, …». Για τους εργαζομένους η τηλεργασία με αυτούς τους όρους είναι πρώτα απ’ όλα μια βίαιη εισβολή στον προσωπικό τους χώρο, στην ιδιωτική τους ζωή. «Μας ζητάνε το pc να είναι σε χώρο τακτοποιημένο και χωρίς θορύβους, να μην είναι δίπλα σε παράθυρο. Γιατί κάποιος εργαζόμενος να είναι υποχρεωμένος να εκθέτει στην εταιρεία το σπίτι του; Μας φέρνουν στο δίλημμα να διαλέξουμε ανάμεσα στην προστασία του προσωπικού μας χώρου και στον κίνδυνο της ανεργίας. Τελικά είναι ωμός εκβιασμός», λέει  ένας εργαζόμενος  καθώς « στη συμπληρωματική σύμβαση αναφέρεται σαφώς ότι η εταιρεία μπορεί «να χρησιμοποιήσει βίντεο και/ή φωτογραφίες του κατ’ οικον. χώρου εργασίας για να εκτιμήσει τις συνθήκες εργασίας ή να αντιμετωπίσει τυχόν προβλήματα σχετικά με την εργασία».[11]

 Με την καραντίνα και την απομόνωση χάσαμε το προστατευτικό κέλυφος που λίγους μήνες πριν μας πρόσφερε η ρουτίνα. Ο χρόνος της ρουτίνας είναι εξωτερικός, τον νιώθουμε κάθε μέρα, όταν συγχρονιζόμαστε με τους άλλους σε ωράρια εργασίας, στο σχολείο, σε ώρες τάξεις και διαλειμμάτων, ώρες αναψυχής , ώρες έντασης και χαλάρωσης. Όμως η καραντίνα μας  άφησε μόνους με τον εσωτερικό χρόνο της ρέμβης και της φαντασίωσης, χρόνο που  συμπυκνώνεται αίφνης σαν ένα τόξο που τεντώνεται πριν εκτοξεύσει το βέλος, όπου   στιγμές υπερβολικής χαλάρωσης ακολουθούνται από στιγμές υπερβολικής έντασης: Στη ταινία του Αλαίν Ρεναί, Προβιντάνς [12] παρουσιάζεται, με κομματιασμένη σεναριακή δομή, η αγωνία ενός ιδιοφυούς γέρου συγγραφέα που υποφέρει από προβλήματα υγείας και που, για να περάσει μια άγρια άυπνη νύχτα χτίζει μια μυθοπλασία με ήρωες το οικογενειακό του περιβάλλον. Υποφέρει από πόνους στο έντερο, χτίζει ξανά και ξανά το παρελθόν του, ξανά οικοδομεί τον χαρακτήρα των γιών του, θρηνεί την πεθαμένη  γυναίκα του, μέχρι την επόμενη ήρεμη μέρα των γενεθλίων του  όταν θα επιστρέψει στο παρόν. Στην ταινία αυτή  βλέπουμε την σχέση μας με τον χρόνο όχι όπως θα τον παρουσίαζε μια  συνηθισμένη σύμβαση στην βιωματική του δόμηση: Θραύσματα χρόνου και μνήμης  μαζί με πλοκή που παράγει το μυαλό μας, αυθαίρετες επεμβάσεις του νου, προβεβλημένοι στο παρελθόν πόνοι, τρόμοι και φαντασιώσεις του παρόντος. Το παρελθόν είναι ζωντανό μέσα μας, αναπλάθεται κάθε στιγμή, αναγεννιέται ακατάπαυστα μαζί με το παρόν: Στη  καραντίνα ζούμε στην κορυφή βουνών από παρελθούσες στιγμές, μέσα μας κρύβουμε το βάθος του συσσωρευμένου παρελθόντος μας.
Και η παρούσα στιγμή  μας διαπερνά, με μικρά τσιμπήματα. Με μια βελόνα κεντά την πλάτη μας ο χρόνος

---

[1] Ε.π. Τομσον, Χρονος  εργασιακή πειθαρχια και βιομηχανικος καπιταλισμος ,.μτεφ Βασιλης Τομανας , εκδοσεις Νησιδες ,  1994 σ 11

[2] Για τη  διάκριση   αφηρημένου –συγκεκριμένου χρόνου βλ Moishe Postone ,Time, Labor, and Social Domination: A Reinterpretation of Marx’s Critical Theory ολο  το κειμενο σε μορφη  Pdf https://libcom.org/files/Moishe%20Postone%20-%20Time,%20Labor,%20and%20Social%20Domination.pdf  βλ και στα Ελληνικά το Moishe Postone  Οι Ιστορικοι  και  το Ολοκαυτωμα ,μτφ  Αχιλλλεας  Φωτακης ,εκδοσεις  Ισναφι, Ιωαννινα , 2006  σ 19 κ,ε

[3] Ε.π. Τόμσον, Χρόνος εργασιακή πειθαρχία και βιομηχανικός καπιταλισμός… μτφ. Βασίλης Τομανάς,  εκδ. Νησίδες,  1994, σ. 25.

[4] αναφέρεται στο Θόδωρος Κουτσουμπός , Έννοιες  του χρόνου, από την αρχαία ελληνική φιλοσοφία στη σύγχρονη φυσική , εκδόσεις Γαβριηλίδη,  Αθήνα 2010, σ 139.

[5] Richard Sennett, Η κουλτούρα  του νέου καπιταλισμού, (2006)Μετάφραση Τρισεύγενη  Παπαϊωάννου, Σαββάλας  Αθήνα   2008,σελ.  31-44

[6] Zygmunt  Bauman    Ζωή  για κατανάλωση μετάφραση Γιώργος Καραμπελιας  ,( 2007) εκδόσεις Πολύτροπόν    2008 σ.σ  64, 65, σ 49-54,  79 ,93

[7]  Φιλιπ  Κ . Ντικ . UBIK(1969) μετάφραση  Τίνα Θεου , Εκδ Τοπος Αθηνα ,σ 48

[8] Harvey, David : Καπιταλισμός, χώρος, τόποι / David Harvey · επιμέλεια Απόστολος Δεδουσόπουλος · μετάφραση Γιάννης Βογιατζής. – 1η έκδ. – Αθήνα : Angelus Novus, 2017, σελ 140-146

[9] Κρίστοφερ Λας, Ο ελάχιστος εαυτός,(πρώτη έκδοση  1984) Νησίδες, Θεσσαλονίκη 2006   σ 24

[10] https://en.wikipedia.org/wiki/Blade_Runner_2049

[11] https://www.efsyn.gr/themata/thema-tis-efsyn/240677_mellon-tis-ergasias-xekina-apo-spiti-soy

[12] https://en.wikipedia.org/wiki/Providence_(1977_film)