Νίκος Πουλαντζάς-Προς ένα δημοκρατικό σοσιαλισμό (πρώτο μέρος)
(Εικόνα: Η συνάρθρωση της διεύρυνσης και του βαθέματος του
κοινοβουλευτισμού με την διάχυση των μορφών άμεσης δημοκρατίας και
αυτοδιαχείρισης ως ριζικός μετασχηματισμός του κράτους)
Νίκος Πουλαντζάς
Προς ένα δημοκρατικό σοσιαλισμό
Το κράτος, η εξουσία, ο σοσιαλισμός
Αρχ. έκδοση 1978
Μτφρ.: Γιάννης Κρητικός
...Σοσιαλισμός και δημοκρατία, δημοκρατικός δρόμος προς τον σοσιαλισμό; το ζήτημα τούτο ανακύπτει σήμερα από δύο ιστορικές εμπειρίες, που λειτουργούν κάπως σαν στηθαία, σαν δύο παραδείγματα προς αποφυγήν: το
παραδοσιακό σοσιαλδημοκρατικό παράδειγμα, που το βλέπουμε σε μερικές
ευρωπαϊκές χώρες, και το παράδειγμα των ανατολικών χωρών του λεγόμενου
υπαρκτού "σοσιαλισμού". Παρ' όλα όσα διαφοροποιούν τα δύο τούτα ιστορικά
παραδείγματα, παρ' όλα όσα αντιθέτουν μεταξύ τους σοσιαλδημοκρατία και
σταλινισμό ως θεωρητικο-πολιτικά ρεύματα, αυτά παρουσιάζουν ωστόσο μια
ομοιότητα ουσίας: τον κρατισμό και την βαθιά δυσπιστία προς τις πρωτοβουλίες των λαϊκών μαζών, κοντολογίς την καχυποψία προς τα δημοκρατικά αιτήματα.
[...] Φύτρα του σταλινισμού υπήρχαν οπωσδήποτε στον Λένιν και όχι
μόνον εξαιτίας των ιδιομορφιών της ιστορικής κατάστασης που ειχε ν'
αντιμετωπίσει ο Λένιν (η Ρωσία και το τσαρικό Κράτος): το σφάλμα της
3ης Διεθνούς δεν ήταν απλώς ότι θέλησε να καθολικεύσει --παρεκτρέποντάς
το-- ένα μοντέλο μετάβασης στον σοσιαλισμό που, στην αρχική του
καθαρότητα, έπρεπε να ταιριάζει στη συγκεκριμένη κατάσταση της τσαρικής
Ρωσίας. Τέλος, τα φύτρα αυτά δεν μπορούν να βρεθούν στον ίδιο τον Μαρξ: έχω
εξηγήσει τους λόγους στην εισαγωγή. Ο Λένιν, πρώτος, είχε να λύσει το
πρόβλημα της μετάβασης στον σοσιαλισμό και του μαρασμού του Κράτους, πρόβλημα
για το οποίο ο Μαρξ είχε αφήσει μόνο μερικές πολύ αόριστες υποδείξεις,
όλες εξάλλου προς την κατεύθυνση μιας στενής συσχέτισης σοσιαλισμού και
δημοκρατίας.
[...] Ποιο είναι το λενινιστικό νόημα αυτού του αφανισμού του αστικού Κράτους; Οι
θεσμοί της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας και οι πολιτικές ελευθερίες
θεωρήθηκαν από τον Λένιν (αλλά ποτέ από τον Μαρξ) σκέτο προϊόν της
αστικής τάξης: αντιπροσωπευτική δημοκρατία=αστική
δημοκρατία=δικτατορία της αστικής τάξης. Πρέπει επομένως να ξεριζωθούν
ολότελα και ν' αντικατασταθούν μόνο με την άμεση δημοκρατία στη βάση, με
ρητή και ανακλήσιμη εντολή, κοντολογίς με την πραγματική προλεταριακή
δημοκρατία (τα Σοβιέτ).
[...]
Το θέλουμε ή όχι, η κεντρική γραμμή του Λένιν ήταν αρχικά, απέναντι στο σοσιαλδημοκρατικό ρεύμα, στον κοινοβουλευτισμό του και στην τρομάρα που ένιωθε για το καθεστώς τον συμβουλίων,
η γραμμή μιας ριζικής υποκατάστασης της λεγόμενης τυπικής δημοκρατίας
με τη λεγόμενη πραγματική δημοκρατία, της αντιπροσπευτικής δημοκρατίας
με μόνη την άμεση δημοκρατία, τη λεγόμενη δημοκρατία των συμβουλίων (την εποχή εκείνη δεν χρησιμοποιούσαν τον όρο αυτοδιαχείριση). Πράγμα που με κάνει να θέσω το αληθινό ερώτημα: μήπως
ήταν μάλλον αυτή η ίδια η κατάσταση αυτή η ίδια η γραμμή (της ριζικής
υποκατάστασης της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας με μόνη την άμεση
δημοκρατία στη βάση) που στάθηκε ο κύριος παράγοντας των όσων συνέβηκαν στην Σοβιετική Ένωση, όταν ακόμα ζούσε ο Λένιν, και που δημιούργησε τον συγκεντρωτικό και κρατιστή Λένιν του οποίου γνωρίζουμε τους επιγόνους;
Λέω ότι θέτω το ερώτημα: είχε ήδη τεθεί από την εποχή εκείνη και είχε λάβει μιαν απάντηση, που τώρα φαίνεται σαν ένα δραματικό προμήνυμα. Την έδωσε η Ρόζα Λούξεμπουργκ, για την οποία ο Λένιν έλεγε πως ήταν αητός της επανάστασης. Του αητού είχε και τη ματιά. Η
πρώτη σωστή και θεμελιακή κριτική στη μπολσεβίκικη επανάσταση και στον
Λένιν είναι η κριτική της Ρόζας Λούξεμπουργκ. Είναι αποφασιστική διότι
δεν έρχεται από τη μεριά της σοσιαλδημοκρατίας (που δεν ήθελε ούτε να ακούσει για άμεση δημοκρατία και για καθεστώς συμβουλίων), αλλά ακριβώς από τη μαχήτρια την πεισμένη για τη δημοκρατία των συμβουλίων για την οποία έδωσε τη ζωή της, αφού
εκτελέστηκε κατά τη συντριβή των εργατικών συμβουλίων στη Γερμανία από
τη σοσιαλδημοκρατία. Εκείνο λοιπόν για το οποίο η Ρόζα ψέγει τον Λένιν
δεν είναι ότι αμέλησε ή περιφρόνησε την άμεση δημοκρατία στη βάση, αλλά ακριβώς το αντίθετο: ότι δηλαδή στηρίχτηκε αποκλειστικά πάνω στην τελευταία (αποκλειστικά, διότι για τη Ρόζα η δημοκρατία των συμβουλίων παραμένει πάντα απαραίτητη) καταλύοντας απλούστατα την αντιπροσωπευτική δημοκρατία --συγκεκριμένα κατά την αποπομπή της Συντακτικής συνέλευσης, που είχε εκλεγεί υπό μπολσεβίκικη κυβέρνηση--, προς όφελος μόνο των Σοβιέτ. Θα χρειαστεί να ξαναδιαβάσουμε τη Ρωσική επανάσταση, της οποίας παραθέτω μόνο ένα απόσπασμα: "Ο Λένιν και ο Τρότσκυ, αρνούμενοι τα αντιπροσωπευτικά σώματα που βγήκαν από τις γενικές λαϊκές εκλογές, εγκατέστησαν τα Σοβιέτ ως τη μοναδική γνήσια αντιπροσώπευση των εργαζόμενων μαζών. Αλλά
με την κατάπνιξη της πολιτικής ζωής σ' όλη τη χώρα, η ζωή των ίδιων των
Σοβιέτ δεν θα μπορέσει να ξεφύγει μια εκτεταμένη παράλυση. Σίχως
γενικές εκλογές, απεριόριστη ελευθερία Τύπου και συγκεντρώσεων, δίχως
ελεύθερη διαπάλη των διάφορων απόψεων, η ζωή σβήνει σε κάθε πολιτικό
θεσμό και θριαμβεύει μόνη η γραφειοκρατία."
[...] το βασικό ζήτημα είναι αυτό που έθεσε η Ρόζα Λούξεμπουργκ: πέρα από τις τοποθετήσεις του Λένιν σε μια σειρά άλλα προβλήματα, πέρα ακόμα κι από τις ιστορικές ιδιομορφίες της Ρωσίας, εκείνο
που ακολούθησε, όταν ακόμα ζούσε ο Λένιν, αλλά κυρίως κατοπινά
(μονοκομματισμός, γραφειοκρατικοποίηση του κομματος, μπέρδεμα κόμματος
και Κράτους, κρατισμός, τέλος κι αυτών των Σοβιέτ, κτλ.), ήταν ήδη
εγγεγραμμένο μέσα σ' αυτή την κατάσταση που επέκρινε η Ρ. Λούξεμπουργκ.
Όπως κι αν έχει το πράγμα, ας δούμε για τώρα το επαναστατικό "μοντέλο" που κληροδότησε η 3η Διεθνής, πάνω στο οποίο ο σταλινισμός άσκησε, στο μεταξύ, τη δική του επίδραση. Ίδια
τοποθέτηση έναντι της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, με την προσθήκη
τώρα και του κρατισμού και της περιφρόνησης της άμεσης δημοκρατίας στη βάση, κοντολογίς με τη διαστρέβλωση του νοήματος όλης της προβληματικής πέρα για πέρα από την εργαλειακή αντίληψη για το Κράτος.
Το καπιταλιστικό Κράτος εξακολουθεί να θεωρείται ένα απλό αντικείμενο
ή εργαλείο, που το χειρίζεται κατά βούληση η αστική τάξη της οποίας
είναι απόρροια: υποτίθεται ότι δεν τη διαπερνούν εσωτερικές αντιφάσεις. Οι
αγώνες των λαϊκών μαζών, όχι μόνο δεν μπορούν να είναι, στην αντίθεσή
τους προς την αστική τάξη, ένας από τους παράγοντες συγκρότησης αυτού
του κράτους (στην περίπτωση αυτή, των θεσμών της αντιπροσωπευτικής
δημοκρατίας), αλλά ούτε μπορούν να διαπερνούν το Κράτος που νοείται ως
αρραγές μονολιθικό συγκρότημα. Οι ταξικές αντιφάσεις βρίσκονται τάχα
ανάμεσα στο Κράτος και τις έξω από το Κράτος λαϊκές μάζες. Κι αυτό ως το
σημείο μιας κρίσης της διπλής εξουσίας, ως τη στιμή που το Κράτος
αυτό εξαρθρώνεται ουσιαστικά λόγω της κεντρικοποίησης σε εθνικό επίπεδο
παράλληλων εξουσιών, που γίνονται η πραγματική εξουσία (τα Σοβιέτ).
[...]
Ποια μορφή παίρνει, μέσα σε τούτο το γενικό πλαίσιο, το
πρόβλημα του μετασχηματισμού του κρατικού μηχανισμού σε μία μετάβαση
στον σοσιαλισμό; Πρέπει να καταληφθεί πρώτα η κρατική εξουσία και, αφού
πραγματοποιηθεί η άλωση του φρουρίου, να σαρωθεί μεμιάς ολόκληρος ο
κρατικός μηχανισμός και να υποκατασταθεί με τη δεύτερη εξουσία (τα
Σοβιέτ) που θα συγκροτηθεί σε Κράτος νέου τύπου. [...] Τα Σοβιέτ, που πρόκειται να υποκαταστήσουμ μονομιάς το αστικό Κράτος, δεν είναι πια η άμεση δημοκρατία στη βάση που αντικαθιστά την αστική δημοκρατία. Δεν είναι τόσο το αντι-Κράτος αλλά το παρακράτος που αντιγράφει το εργαλειακό μοντέλο του υφιστάμενου Κράτους,
ένα προλεταριακό Κράτος, καθόσον θα ελέγχεται καταλαμβάνεται εκ των άνω
από το "ενιαίο" επαναστατικό κόμμα, κόμμα που λειτουργεί κι αυτο κατά
το πρότυπο του Κράτους. Η δυσπιστία για τις δυνατότητες παρέμβασης
των λαϊκών μαζών μέσα στο αστικό Κράτος έχει γίνει δυσπιστία για το
λαϊκό κίνημα γενικά. Αυτό λέγεται ενδυνάμωση του κράτους-Σοβιέτ για να
γίνει ευκολότερος ο μαρασμός του κάποια μέρα....Έτσι γεννήθηκε ο σταλινικός κρατισμός.
Σταλινικός κρατισμός του οποίου μπορούμε να δούμε τώρα τη στενή
ομοιότητα με τον κρατισμό της παραδοσιακής σοσιαλδημοκρατίας. Κι αυτή επίσης χαρακτηρίζεται από τη βαθύτερη δυσπιστία για την άμεση δημοκρατία στη βάση και για τις λαϊκές πρωτοβουλίες. Γι αυτήν επίσης, η σχέση των λαϊκών μαζών με το Κράτος είναι μια σχέση εξωτερικότητας,
όπου το Κράτος έχει εξουσία και αποτελεί μια οντότητα. Πρόκειται για το
Κράτος-Υποκείμενο, κάτοχο μιας ενδογενούς ορθολογικότητας, που την
ενσαρκώνουν οι πολιτικές ελίτ και μόνοι οι μηχανισμοί της
αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας. Το Κράτος αυτό κυριεύεται εμ την
αντικατάσταση των κορυφών από μια φωτισμένη αριστερή ελίτ και με
ορισμένες διορθώσεις στη λειτουργία των θεσμών. Εξυπονοείται ότι το
κράτος αυτό θα φέρει έτσι στις μάζες τον σοσιαλισμό από τα πάνω: έχουμε
εδώ τον τεχνο-γραφειοκρατικό κρατισμό των εμπειρογνωμόνων.
Σταλινική κρατολατρία, σοσιαλδημοκρατική κρατολατρία: μία από τις
παραδόσεις του λαϊκού κινήματος, όπως σωστά έχει ειπωθεί. Το να
πιστέυει όμως κανείς ότι γλυτώνει απ' αυτήν με την άλλη παράδοση, της
άμεσης δημοκρατίας στη βάση ή του αυτοδιαχειριστικού κινήματος και μόνο,
είναι κάτι πάρα πολύ ωραίο για να είναι αληθινό: δεν πρέπει να εξχνάμε
την περίπτωση του Λένιν και τα φύτρα του κρατισμού που περιείχε το πρώτο
πείραμα των συμβουλίων. Το δίλημμα από το οποίο πρέπει να βγούμε
είναι στο βάθος το ακόλουθο: είτε να διατηρήσουμε το υφιστάμενο Κράτος,
να αρκεστούμε μόνο στην αντιπροσωπευτική δημοκρατία επιφέροντας τις δευτερεύουσες αλλαγές, πράγμα που καταλήγει στον σοσιαλδημοκρατικό κρατισμό και στον λεγόμενο φιλελεύθερο κοινοβουλευτισμό· είτε
να αρκεστούμε μόνο στην άμεση δημοκρατία πστη βάση ή στο
αυτοδιαχειριστικό κίνημα, πράγμα που οδηγεί απαπόφευκτα, αργά ή γρήγορα,
σ έναν κρατιστικό δεσποτισμό ή σε μια δικτατορία των εμπειρογνωμόνων. Πώς να συλλάβουμε έναν ριζικό μετασχηματισμό του Κράτους συναρθρώνοντας
τη διεύρυνση και το βάθεμα των θεσμών της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας
στη βάση και τη διασπορά αυτοδιαχεριστικών εστιών, αυτό είναι το βασικό πρόβλημα ενός δημοκρατικού δρόμου προς τον σοσιαλισμό και ενός δημοκρατικού σοσιαλισμού.
Πρόβλημα που η έννοια της δικτατορίας του προλεταριάτου όχι μόνο δεν έθεσε, αλλά τελικά το κουκούλωσε.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου