Αρρενωπότητες (Ι) O Kλόουν και ο Φύρερ (Fuehrer: Οδηγός) (Βαγγέλης Ιντζίδης - Αθήνα, 15-3-2014)

Αρρενωπότητες (Ι)
O Kλόουν και ο Φύρερ (Fuehrer: Οδηγός)
(Βαγγέλης Ιντζίδης - Αθήνα, 15-3-2014)

1. Εισαγωγικά

Ο Βάλτερ Μπένγιαμιν σημείωνε: 

"[...] όποια μαριονέτα μπορεί να μιμηθεί το πηγούνι του Μουσολίνι και κάθε ίντσα του Τσάπλιν τον Χίτλερ [...] Ο Τσάπλιν δείχνει τις κωμικές όψεις της γαλήνης του Χίτλερ' κάθε φορά που παίζει τον εκλεπτυσμένο άντρα γνωρίζουμε ολόκληρη την ιστορία του Φύρερ. Ο Τσάπλιν έχει εξελιχθεί σε μέγιστο κωμικό επειδή έχει ενσωματώσει τον πιο βαθύ τρόμο των συγχρόνων του."

Ο Χίτλερ και ο Τσάπλιν είναι εκφράσεις του πνεύματος των καιρών τους [Zeitgeist]. Η φρίκη της εξαπάτησης και η φάρσα της τραγωδίας.

Συνηθίζουμε να λέμε - και στους δικούς μας καιρούς - πως η ιστορία επαναλαμβάνεται, ίσως αποδεχόμενοι την ιστορία ως μοίρα. Άλλες φορές πάλι - και στην προσπάθειά μας να αποδεσμευτούμε από τη λατρεία της μοίρας διττά: η μοίρα μας λατρεύει, λατρεύουμε τη μοίρα, ήτοι ιλαροτραγωδία - επαναλαμβάνουμε συμπληρωματικά πως "η ιστορία επαναλαμβάνει την τραγωδία, τη δεύτερη φορά, ως φάρσα".

Πιστεύουμε - έτσι καθησυχαστικά- πως τίποτε το τραγικό δεν πρόκειται να συμβεί σε αυτή τη δεύτερη επανάληψη. Όμως αυτή η διαπίστωση δεν σημαίνει διόλου αυτό.

2. Παρέκβαση

Η τραγωδία είναι οι οδυνηρές συνέπειες της γελοιότητας, αυτού του ρεντίκολου, δηλαδή, οι οδυνηρές συνέπειες ενός σκανδάλου. Επειδή το σκάνδαλο εμπεριέχει πάντα τη σύγκρουση ανάμεσα σε ένα "εγώ" και μια "εποχή". Παράγεται από μια διαδικασία στην οποία το κάθε εγώ πιστεύει πως είναι το κέντρο του σύμπαντος και πως κυρίως ο χρόνος του, ο χρόνος του πάθους του είναι και η εποχή του, ο παγωμένος χρόνος της ιστορίας πάνω στην ατομική ιστορία του.

Η γελοιότητα ενδημεί ακριβώς σε αυτό. Στην ταύτιση του πνεύματος των καιρών με το πνεύμα που μορφοποιείται στην ατομικότητα του Είναι.

Αυτό το ήξερε πολύ καλά ο Ευρiπίδης όταν δίδασκε την τραγωδία του στην δημοκρατική πόλη. Μια πόλη που είχε κυρίως συγκροτηθεί ως πνεύμα των καιρών ή ως καθολική ή/και κοινωνική (όχι μερική ή ατομική) μορφή του πνεύματος των καιρών, στους Πέρσες του Αισχύλου. Μια πόλη που συνέχεια εμπλέκεται στην εμφύλια διαμάχη με τις άλλες πόλεις στην Αντιγόνη του Σοφοκλή (κάτι που συχνά αποσιωπάται στη σύγχρονη διδασκαλία τούτης της τραγωδίας ως τραγωδίας του εμφύλιου σπαραγμού).

Ο Ευριπίδης ήξερε πως, επί παραδείγματι, ο Ιππόλυτος είναι η άλλη όψη της Φαίδρας. Η αβυσσαλέα μάχη ανάμεσα στο πνεύμα των καιρών και την ατομική μοίρα. Ανάμεσα στην ιστορία και την ατομικότητα που επιχειρεί να την ελέγξει. Μια αναλογία που ενδημεί στην αβυσσαλέα μάχη ανάμεσα στην επιθυμία και την ανάγκη, ανάμεσα στην ταυτότητα και το σεξουαλικό της προσανατολισμό. Αυτό είναι το σκάνδαλο. Αυτή η αβυσσαλέα μάχη εντός της οποίας τσακίζονται οι ήρωες όπως και κάθε ατομικότητα που δεν ξέρει να γελά με τις επιδιώξεις της και κυρίως ανάγει την ατομική της μερικότητα σε καθολική μοίρα, την ικανοποίηση μιας ανάγκης με την απόλαυση μιας πανανθρώπινης επιθυμίας, μιας επιθυμίας εν γένει. Τέτοιοι ήρωες και τέτοιες ηρωίδες του Ευρυπίδη είναι, σε μια τέτοια προσέγγιση, γελοίες και γιαυτό τραγικές.

3. Ο Κλόουν και ο Φύρερ

Τι είναι λοιπόν ο Τσάπλιν ως κομψευάμενος Σαρλώ ή ως Δικτάτορας; Αν όχι ο τρόμος στην ανεπάρκεια, στο αδύνατον του εγώ (της ατομικότητας) να είναι (να ταυτίζεται με) το πνεύμα των καιρών; Μα κάθε κλόουν είναι ακριβώς αυτό. Είναι η απόλυτη και οδυνηρή καταρράκωση κάθε ναρκισσισμού. Η παραδοχή της διάλυσης της ατομικότητας στην πληθωρική βαρύτητα της εποχής, της ιστορίας. Αυτό το ρεντίκολο είναι το σκάνδαλο. Και αυτό το σκάνδαλο είναι εξαιρετικά οδυνηρό.

Να λοιπόν που τη δεύτερη φορά η ιστορία μπορεί να επαναλαμβάνεται ως φάρσα. Επειδή η φάρσα είναι τραγωδία. Να γιατί ο Χίτλερ είναι μια κυρίως τραγική φιγούρα. Επειδή πιστεύει πως έχει επωμιστεί τη μοίρα. Επειδή βιώνει την αδυναμία και το κενό της νεκρότητας της συνείδησης (συνείδηση που δεν παραδέχεται και επομένως δεν αναστοχάζεται). Μια ατομικότητας που πιστεύει ότι έχει λατρευτεί από τη μοίρα, πως η ταυτότητά της είναι η ομοιότητά της και η ταύτισή της με το πνεύμα των καιρών.

΄Ετσι είναι και ο Σαρλώ. Η γελοιότητα να επωμίζεσαι έναν ρόλο κομψευάμενου ή δικτάτορα πιστεύοντας πως αυτός είναι η καθολική αξία, το πνεύμα των καιρών.

Το εγώ του λατρεύτηκε από τη μοίρα, όπως μια μοιραία γυναίκα ή όπως ο Άμλετ που οφείλει να αιματοκυλήσει ένα παλάτι (από την Οφηλία μέχρι τη Γερτρούδη ίσαμε τον ίδιο).

Εκεί που οι Χίτλερ μιμούνται οι Κλόουν υποδύονται. Η ειδοποιός διαφορά είναι η επίγνωση. Οι Κλόουν μπορούν να διδάξουν. Οι Χίτλερ μονάχα να καταστρέψουν.

Οι αρρενωπότητες του Οδηγού και του Κλόουν. Το σκάνδαλο έγκειται πως ο πρώτος την εκλαμβάνει ως φυσικό προορισμό. Ενώ ο δεύτερος ως εναλλακτικότητα ανάμεσα σε άλλες. Το σκάνδαλο του πρώτου είναι η τραγωδία του θανάτου. Το σκάνδαλο του δεύτερου είναι ο θάνατος του τραγικού, που όμως ως θάνατος εμπεριέχει τον λιτό ανθρώπινο πόνο.

Βαγγέλης Ιντζίδης