oμιλια στην παρουσίαση του Βιβλιου του Θάνου Λίποβατς: Φαντασιακή και Αληθής Ελευθερία

απο τον Πέτρο Θεοδωρίδη

Αγαπητοί φίλοι εκ μέρους του περιοδικού της Θεσσαλονίκης ΕΝΕΚΕΝ σας καλωσορίζουμε στην παρουσίαση του Βιβλιου ενός πολύ αξιόλογου συγγραφέα και θεωρητικού

καθηγητού Πολιτικής Ψυχολογίας στο Παντειο πανεπιστήμιο: του Θανου Λιποβατς .

Προσπαθώντας να είμαι σύντομος ώστε να δώσω χρόνο και στον ίδιο τον συγγραφέα που μας τιμά με την παρουσία του ,αλλά και στη συζήτηση που θα ακολουθήσει

θα περιοριστώ στην ομιλία μου σε τρία σημεία

α) Πρωτα πρώτα θα πω δυο λόγια για το βιβλίο συνολικά Έχω να σας πω πως είναι ένα βιβλίο που δίνει τροφή για σκέψη: Δεν είναι ένα εύκολο βιβλίο ,δεν επαναλαμβάνει κοινοτοπίες , δεν μας λέει έτοιμα πράγματα ..

Ειναι ένα βιβλίο που μας καλεί να αναμετρηθούμε: Με τον εαυτό μας , με την εποχή ας και τα διλήμματα που βάζει. με την ιδια την Μετανεωτερικοτητα και τα Δεινά της :τον εσωτερισμό ,την φυγή και προς τον εαυτό, την Μανιχαιστική ασπρόμαυρη σκέψη, την ωμή βία , την απατηλή Νοσταλγία για τις κλειστές κοινότητες , την αποστροφή προς την απειρία δυνατοτήτων της ανοιχτής κοινωνίας.

Ειναι ένα βιβλίο γι την αναγκαιότητα του Νόμου ,όχι του κενού νόμου των κρατούντων αλλά εκείνου με Ν κεφαλαίο; του ηθικού Νόμου που δεν ταυτίζεται με ένα σκληρό και αδυσώπητο Υπερεγώ αλλά με την εσωτερικευμένη γνώση των Ορίων και της Διαφοράς: από τον Άλλο έξω από εμάς αλλά και τον Ασυνείδητο εσωτερικό μας άλλο , τον άλλο μέσα μας

Είναι ένα βιβλίο που διακρίνει στην επιτρεπτικότητα και τον ηδονισμό του καιρού μας κάτι παραπάνω από την απλή ανοχή : Διακρίνει έναν καταναγκασμό στην ΑΠΟΛΑΥΣΗ (που κάνει την απόλαυση να μην είναι απλή ευχαρίστηση αλλά ΄κάτι σαν καθήκον που το επιβάλλει εν σκληρό υπερεγώ : σαν μα εσωτερική φωνή μέσα να μας να προστάζει ¨Απόλαυσε » Η σαν η ίδια η Καταναλωτική κοινωνία να μας προστάζει « Αγόραζε»

Είναι ένα βιβλίο που μα ξανακαλεί να σκεφτούμε και Απορίες που ίσως νομίζουμε πως τις έχουμε λυμένες :την ίδια την Ύπαρξη ας τα όρια μας, το Πραγματικό το συμβολικό κα την Έλλειψη ,τον ίδιο τον θάνατο.

Και να ξαναθυμηθούμε τον Χριστιανισμό και την σχέση της Ψυχανάλυσης μ’αυτόν , στην οποία σχέση ο συγγραφέας αφιερώνει μερικές από τις πιο λαμπρές σελίδες του έργου του .

Το βιβλίο μας ξαναζητά να θυμηθούμε τον Απόστολο Παύλο και τη διδασκαλία του ,να τη ξανά δούμε με ενα καινούριο βλέμμα ,μακριά από θρησκόληπτες ή αντίθετα αθεϊστικές παρωπίδες ή ακόμα Γνωστικές παραμορφώσεις

.Και να Ξανά -θυμηθούμε κάτι που στην εποχή μας , εποχή στυγνού και στείρου Δήθεν μελό΄- συναισθηματισμού, σκεπάζεται κάτω από στρώματα κοινοτοπίας και σαπουνόπερας : Ν α ξαναθυμηθούμε την Αγαπη , αυτή την υπέρτατη Δωρεά , αυτό το περίσσευμα καρδιάς αυτή την Χαρη κατά Παύλο αλλα και κατά Λακάν που την Ορίζει ως ¨«¨Να δίνεις αυτό που Δεν έχεις σ¨ αυτόν που Δεν το χρειάζεται» εν είδει Δώρου, Δωρεάς

Κι ακόμα ΄και εδώ έρχομαι στ δεύτερο σημείο της ομιλίας μου είναι ένα βιβλίο για την ανασφαλή ελληνική ταυτότητα σήμερα(άλλωστε αυτός είναι και ο τίτλος του πρώτου κεφαλαίου :

Εδώ ο Λιποβατς μας θυμίζει ότι «Η ταύτιση λαμβάνει χώρα συγχρόνως όχι μόνο στο συμβολικό , γλωσσικό επίπεδο αλλά κα στο φαντασιακό επίπεδο, μέσω της υποταγής στην εικόνα του άλλου όμως η τελευταία περίπτωση δηλαδή η φαντασιακή είναι προβληματική :Γιατί το υποκείμενο ικανοποιεί τον ναρκισσισμό του , τις φαντασιώσεις του γι παντοδυναμία, τελειότητα ανωτερότητα , μέσω της ταύτισης με κάποιον ,ο οποίος δήθεν έχει αυτές τις ιδιότητες (π.χ οι « ένδοξοι ημών πρόγονοι» »Αυτό όμως οδηγεί σε επιθετικότητα και βιαιότητα έναντι κάθε υποτιθέμενου εξωτερικού και εσωτερικού εχθρού (σ 13)

Και επειδή τα υποκείμενα καταλαμβάνονται από πανικό και άγχος στο ενδεχόμενο μιας «απώλειας»η αλλαγής της ταυτότητας τους και για να αποφύγουν τον κίνδυνο προσφεύγουν σε «πρωτόγονες » στρατηγικές : το κλείσιμο προς τα μέσα, την απόρριψη της επικοινωνίας, την καθήλωση των επιθετικών τους τάσεων σε έναν φαντασιακό ή και πραγματικό εχθρό (σ 13)

και εδώ ο συγγραφεας μας θυμίζει ότι « Αν θέλουμε να σπάσουμε το αδιέξοδο του αμυντικού –επιθετικού κλοιού, πρέπει να ανοίξουμε σύνορα στο μη ταυτό, σε αυτό που δημιουργεί ανομοιογένεια, δημιουργικότητα και διαφορά) και ου θυμίζει ότι η τελειότητα και η παντοδυναμία δεν υπάρχουν για κανέναν. αι ότι αυτό μπορεί ΄να γίνει μέσω της ¨¨ παραδοχής ενός ηθικού και πολιτικού Νόμου καθολικής ισχύος , σ 14)

Και ας δούμε τι ΔΕΝ είναι για τον συγγραφέα η εθνική ταυτότητα

«η εκάστοτε εθνική ταυτότητα-μας λέει δεν αποτελεί μια« ουσία » μυστική αιώνια αναλλοίωτη και μοναδική και δεν υπάρχει μια τελεολογία της εθνικής ταυτότητας ούτε μια συνέχεια και ομοιογένεια ενός «πεπρωμένου τους φυλής»που την οδηγεί μέσα από τις περιπέτειες της ιστορίας. ούτε ένα καθαρό υπόστρωμα αίματος , ούτε αποκλειστικότητα μιας γης , ούτε μια αναλλοίωτη «καθαρή γλώσσα »( σ 14)

Κατά τον Λιποβατς σήμερα «. Όλο και πιο πολλά άτομα ζουν με διπλές ή πολλαπλές ταυτότητες, πράγμα που ενέχει την αστάθεια των ταυτοτήτων και την αύξηση των συγρουσιακών σχέσεων

Ετσι σε αυτό το πλαίσιο –μας λεει πρέπει να κατανοήσουμε σήμερα την ελληνική ταυτότητα, ως μα διαρκή διαδικασία δόμησης και αποδομησης της .

Στην Ελλάδα, -μας λέει ο Λιποβατς- γύρω από τα« εθνικά τραύματα » αναπτύχθηκε μια ιδεολογία ρομαντικής μεγαλομανίας κι ρεβανσισμού . Αυτό οδήγησε σε ένα αμυντικό σύνδρομο που χαρακτηρίζεται ,αφενός , από την επιθετική επιθυμία για κυριαρχία ,και , αφετέρου , από την εμπειρία της ανικανότητας για εκπλήρωση αυτής της επιθυμίας

.Η συγκεκριμένη επιθετικότητα (την οποία μάλλον ολοι βλέπουμε γύρω μας )ξεκινάει –κατά τον Λιποβατς από ένα άγχος άμυνας απέναντι σε αμφιβολίες και ανασφάλειες. Επειδή ασυνείδητα πολλοί Έλληνες αισθάνονται ότι δεν α «καταφέρνουν» στον δημιουργικό , νεωτερικό εκσυγχρονισμό της χώρας, αναζητούν με φαντασιακό ΄τρόπο κάποιον άλλο που «φταίει » για την αποτυχία αυτή: τους Τούρκους , τους Εβραίους, ους Ευρωπαίους , τους Αμερικανούς, τους Αλβανούς , τους μετανάστες κλπ (σ 17

Ετσι το κύριο πρόβλημα της ελληνικής ταυτότητας είναι ο νευρωτικός διχασμός της και η άρνηση της κοπιώδους εργασίας για αυτουπέρβαση...

Ο Λιποβατς θεωρει ότι τα υποκείμενα μπορούν να αντιδράσουν με δυο τρόπους στην αρχή της πραγματικότητας : η να δεχτούν την έλλειψη παντοδυναμίας και να αποδεχτούν ορισμένους κανόνες συνεργασίας και επικοινωνίας η αντίθετα , να απαρνηθούν φαντασιακά την έλλειψη και να την καλύψουν μέσω της λατρείας μερικών ειδώλων ΄φετίχ, πολιτικής , θρησκευτικής ή κοινωνικής εξουσίας, τα οποία ετσι δημιουργούν την αυταπάτη ότι « τίποτα δεν μας λείπει .

Ωστόσο ,παρά το ότι τα υποκείμενα μπορούν να πιστεύουν όσο θέλουν στα φετίχ τους η πραγματικότητα τους δίνει ένα σκληρό μάθημα , (σ 18)Η σημερινή πραγματικότητα καταλήγει δεν μπορεί να είναι άλλη από αυτή της νεωτερικοτητας, με όλες τις αντιφάσεις και ατέλειες που έχει, η οποία μας εγκαλεί να εργαζόμαστε συνεχώς με κριτικό και μεθοδικό τρόπο για να την κατασκευάσουμε καλύτερα . Αλλά αυτό συνήθως τρομάζει, γιατί απαιτεί ικανότητα αυτοκριτικής και αυτοπειθαρχία, ( σ 18)

Και ,τελειώνοντας , θα ήθελα να σταθώ σε ένα κεφάλαιο του Βιβλίου του Λιποβατς το οποίο πραγματεύεται σχεδόν προφητικά ένα ζήτημα που τείνει να γίνει κυρίαρχο στις μέρες μας όσο και επικίνδυνο. Αναφέρομαι στο κεφάλαιο 5 του βιβλίου του με τον τιτλο:«Περι Βίας »..Και θαθελα να ξεκαθαρίσω ευθύς την δική μου θέση και να πω ότι σύμφωνα με αυτά που βλέπω κα βιώνω -όπως όλοι λίγο πολύ άλλωστε, την ευθύνη , την κύρια ευθύνη για αυτόν τον προφανή φαύλο κύκλο βίας που μοιάζει να τυλίγει την κοινωνία μας την έχουν οι σημερινοί κρατούντες την εξουσία :Σήμερα διακρίνουμε όλοι μια απώλεια νομιμοποίησης , μια εξουσία ωμή , κυνική κα θα έλεγα άπληστη .( και ..παμφάγα ..σαν χοιρος.. Γιαυτό και λεμε το μη χοιρον βελτιστον )

Από την άλλη διακρίνουμε στη νεολαία αλλά κα σε ευρύτερα στρώματα του πληθυσμού συναισθήματα απελπισίας που μπορεί να οδηγήσουν ή οδηγούν ήδη σε βίαιες εκρήξεις ..

Εδώ στο κεφαλαιο περί Βίας ο Λιποβατς μας θυμίζει μα πολύ μεγαλη Γυναίκα Φιλόσοφο που Ανήκει σε εκείνους τους σπάνιους στοχαστές του Πολιτικού που συγχρόνως γνωρίζουν σε βάθος και το πρόβλημα της ύπαρξης ( σ 75)και που ανέπτυξε με ένα Ξεχωριστό τρόπο τη σχέση βίας κα εξουσίας .Την Χαννα Αρεντ :

Η βασική θέση της Αρεντ –μας λέει ο Λιποβατς- έγκειται στη διαφοροποίηση που κάνει ανάμεσα στη βία και την εξουσία /–δύναμη όπου η βία αντιστοιχεί αρχικά στην έννοια της ωμής κυριαρχίας

Στην Αρεντ η εξουσία –δύναμη είναι δομικά κάτι διαφορετικό από την βίαιη κυριαρχία Ενώ δηλαδή η βία ως Κυριαρχία , σημαίνει μια μη περιορισμένη , μη ελεγχόμενη ,απόλυτη εξουσία και σε αντίθεση με αυτήν , η εξουσία/ δύναμη προέρχεται από την ελεύθερη πράξη και δράση , τον διάλογο-αντίλογο των πολιτών, την ευχαρίστηση της συμμετοχής στο συλλογικό πράττειν, και ενέχει το στοιχείο του Λόγου, του συμβολικού,.( σ 76)

Η Χ. Αρρεντ εντόπισε το γνήσιο μοντέλο της έλλογης εξουσίας των πολλών σε όλες τις βραχύβιες περιπτώσεις συμβουλίων όπως στην οργάνωση τω πολιτών πριν από την αμερικάνικης επανάστασης και στην αρχή της γαλλικής επανάστασης , στην κομμούνα του Παρισιού, στα σοβιέτ της Πετρούπολης, στα εργατικά συμβούλια του Βερολίνου τα 1918, στην οργάνωση των εξεγερθέντων στην ουγγρική επανάσταση το 1956 , στην άνοιξη της Πράγας το 1968)τονίζοντας την ευχαρίστηση της συμμετοχής και τον ειρηνικό τους χαρακτήρα ( σ 77).

Που στηρίζεται αυτή η κατά Αρρεντ εξουσία/ Δύναμη αν όχι στη Βια; Ο Λιποβατς μας λέει ότι για την Αρρεντ : η εξουσία –δύναμη στηρίζεται στην ικανότητα του κρίνειν και στην πίστη στον κοινό θεσμό κα στόχο: η εξουσία βρίσκει τη δύναμη στα ανθρώπινα όντα , ως ομιλούντα και επιθυμουντα οντα( σ 77)

Από την άλλη η Αρρεντ τονίζει ότι η απώλεια της εξουσίας - δύναμης οδηγεί στη βία και στην κυριαρχία. Εδώ απώλεια σημαίνει τη συνειδητή η ασυνείδητη εγκατάλειψη της συγκεκριμένης μορφής εξουσίας από το θεμέλιο της . τους πολίτες , όταν αυτοί πάψουν να πιστεύουν ότι είναι νομιμοποιημένη και γίνει αναξιόπιστη...

Και θα ήθελα αργότερα στη Συζήτηση να σταθούμε ακριβώς σε αυτό το σημείο συζητώντας αυτή την Στιγμή.

Την Στιγμή του Πολιτικού κενού ,της απόσυρσης των πολιτών από την πολιτική νομιμοποίηση , την Πολιτική στιγμή όπου οι πολίτες Σήμερα και εδώ «παύουν να πιστεύουν΄ για την εξουσία ότι είναι νομιμοποιημένη και»και η εξουσία με την σειρά της γίνεται όλο πιο κυνική .»δηλαδή παύει να είναι εξουσία ...

Τελειώνοντας θέλω να σας πω πάλι δυο λόγια για την συνολική μου εντύπωση από το Βιβλίο. .Το Βιβλίο αυτό ΔΕΝ είναι καθρέφτης : Μη το δείτε δηλαδή απλώς σαν προέκταση κα επιβεβαίωση κάποιων ναρκισσισμού σας του Τύπου (Α ..το ειχα σκεφτεί και πριν ) Αντίθετα είναι ένα Άνοιγμα προς τον Άλλο : σε άλλα πράγματα , σε πράγματα που δεν τα εχετε σκεφτεί ή τουλάχιστον Δεν τα έχετε σκεφτεί ετσι..

Και σε μια εποχή Νεοφυλετισμου και κλεισίματος στο καβούκι του ατομικού ή συλλογικού εαυτού μας τέτοια βιβλία χρειάζονται όσο ποτέ.