Μαρξιστικές προσεγγισεις του εθνους και του εθνικισμου

Μαρξιστικές προσεγγισεις του εθνους και του εθνικισμου .

Του Πέτρου Θεοδωριδη

. Πολλαπλές σχολές και τάσεις στο μαρξιστικό κίνημα ανάπτυξαν μια πλούσια συζήτηση για το έθνος και τον εθνικισμό με πολλές αποκλίσεις. Πάντως ένας κοινός παρονομαστής των προσεγγίσεων αυτών φαίνεται να είναι η απόπειρα υλιστικής ερμηνείας του εθνικισμού και του έθνους μέσα από την αντιπαράθεση των κοινωνικών τάξεων .

Ο εθνικισμός θεωρείται ένα σύγχρονο φαινόμενο πού συνδέεται με την ανάπτυξη του καπιταλισμού, και την πάλη των αστικών τάξεων με την φεουδαρχία.

Ο εθνικισμός είναι μια αστική κατά κύριο λόγο ιδεολογία, πού εξυπηρέτησε τα ταξικά συμφέροντα της ανερχόμενης αστικής τάξης στην αντίθεση της προς την παραδοσιακή αριστοκρατία .


 Σε αυτή την οπτική η άνοδος του εθνο κράτους ήταν στενά συνδεδεμένη με τις οικονομικές αναγκαιότητες του πρώιμου καπιταλισμό .

Καθώς το ''αστικό'' έθνος κράτος δεν αντιπροσωπεύει τα ταξικά συμφέροντα του μεγαλύτερου μέρους του πληθυσμού, αλλά από την άλλη μεριά προϋποθέτει την ενεργητική του συναίνεση , καταφεύγει στον εθνικισμό σαν την καλλίτερη ενοποιητική ιδεολογική λύση. Η μαρξιστική προσέγγιση επικεντρώνεται στην εσωτερική ταξική σύγκρουση σε κάθε συγκεκριμένη κοινωνία . Έτσι ορίζεται ο εθνικισμός είτε σαν έργο και έκφραση μιας μόνο τάξης ή και μιας ταξικής
συμμαχίας μέσα στον οποίο είτε η κάθε τάξη διατηρεί τα δικά της ορθολογικά συμφέροντα, είτε μια ιδιαίτερη τάξη (συνήθως αστική) προωθεί τα δικά της μόνο συμφέροντα και οδηγεί τις άλλες τάξεις να τον ακολουθήσουν

Ένας δεύτερος κοινός παρονομαστής των μαρξιστικών προσεγγίσεων είναι ο υπαινιγμός ότι η εθνική διαπάλη αποτελεί μορφή της ταξικής διαμάχης, ότι οι εθνικές ή εθνοτικές αντιπαραθέσεις υποκρύπτουν ταξικές αντιπαραθέσεις, με τον τρόπο πού έδειξε ο Οtto Bauer στην ανάλυση των εθνοτικών διαφοροποιήσεων στην Αυτοκρατορία των Αψβούργων


.Ο Βαuer υποστήριξε ότι το εθνικό μίσος δεν ήταν παρά μετασχηματισμένο ταξικό-μίσος:

Ερευνώντας την αναπτυσσόμενη αντιπαλότητα μεταξύ των εθνικών ομάδων στην Αυτοκρατορία των Αψβούργων ,εστίασε την προσοχή του στα οικονομικά συμφέροντα πού υπέβοσκαν πίσω από τις εθνικές αντιθέσεις ,όπως τα ανεδείκνυε ο ανταγωνισμός μεταξύ Γερμανών και μη Γερμανών εργατών στην αυτοκρατορία.

Οι Γερμανοί εργάτες ήσαν ευνοημένοι σε σχέση με τους άλλους εργάτες, τοποθετημένοι σε εξειδικευμένες και εποπτικές θέσεις έτσι ώστε η συλλογικότητα των Γερμανών ως εθνική ομάδα να επιδεικνύει υψηλότερα πολιτιστικά επιτεύγματα. Τα μη Γερμανικά εργατικά κινήματα συμπέραναν ότι τα πολιτισμικά επιτεύγματα είναι παράλληλα με τα οικονομικά αποτελέσματα, ανέπτυξαν συνεπώς προγράμματα προσανατολισμένα στην ανάπτυξη των δικών τους εθνικών πολιτισμών. Αποτέλεσμα η εθνοτική αντιπαλότητα, πού ξεκίνησε από την πλευρά των Γερμανων για να αφυπνίσει το μισος των μή Γερμανικών μειονοτητων.



β) Ενα σημαντικό μερος της Μαρξιστικής συζήτησης περιστραφηκε γυρω από το μέλλον των εθνων και εθνοτητων στον καπιταλισμό και στην μελλοντική σοσιαλιστική κοινωνια.Οι πρωτες μαρξιστικές προσεγγισεις γινονται από τους ιδιους τους Μαρξ, Εγκελς, περισσοτερο όμως σε μια μάλλον αποσπασματική μορφή παρά σαν μια ολοκληρωμένη θεωρια για το εθνος και τον εθνικισμό
Στο Κομμουνιστικό μανιφεστο(1848) διατυπώνουν την θεση οτι'' Οι εθνικοι χωρισμοι και οι εθνικές αντιθεσεις αναμεσα στους λαους εξαφανιζονται όλο και περισσοτερο με την αναπτυξη της αστικής τάξης , με την ελευθερια του εμποριου, με την παγκόσμια αγορά, με την ομοιομορφία της βιομηχανικής παραγωγής και των συνθηκών ζωής πού αντιστοιχουν σε αυτήν

Η κυριαρχία του προλεταριατου θα τουςεξαφανισει ακόμα πιό γρήγορά'(4 θεση πού-οπωςς παρατηρει ο Μισελ Λεβί προερχεται από μια εκπληκτική αισιοδοξια, βασισμένη στο ελευθερο εμποριο καισε μια ,κατα κάποιο τρόπο,''οικονομιστική'' διαδικασια

Κεντρική θεση των Μαρξ -Εγκελς(ιδιαιτερα του τελευταιουόπως υποδεικνύει ο Μισελ Λεβι) ηταν η διακριση σε '' προοδευτικά'' και'' αντιδραστικά' εθνη , ''ιστορική και μη ιστορικά''. Αυτή η διακριση βεβαια όπως δειχνει ο E Hobsbawm συνδεοταν με μια γενικώτερη πεποιθηση πού επικρατουσε στην Ευρωπη μεχρι τα μέσα του 19ου αιωνα, ότι ορισμένες μικρες εθνοτητες δεν ειχαν μέλλον σαν ανεξαρτητες κρατικές οντοτητες .
Τα ''μη ιστορικά εθνη'' θεωρουνται πολύ μικρα για να προσαρμοσθουν στις οικονομικές και κοινωνικές δυναμεις της ιστορί ας. Στον Εγκελς ο ορος'' μή ιστορικά εθνη προδιοριζε εκεινα πού δεν διεθεταν τις ''ιστορικές, γεωγραφικές, πολιτικέςκαι βιομηχανικές προυποθεσεις ανεξαρτησιας και ζωτικότητας και αποτελουσαν'' καταλοιπα'',υπολειματα εθνών που θα εξαφανιζόταν με την προοδο του καπιταλισμου.
Στην τελευταια δεκαετία του 19ου αιώνα και στις πρωτες του 2οου αιώνα διεξαγεται στην Β Σοσιαλιστική Διεθνη μια μεγάλη θεωρητική συζήτηση για το εθνος , συζητηση στην οποια συμμετεχουν Οι Κ. Καουτσκι Οττο Βαuer, Ροζα Λουξεμπουργκ κ.α. Προεκταση της συζητησης αυτής ειναι και οι θεσεις για το εθνικό ζήτημα πού διατυπώνονται από τον Λενιν ( Το δι καιωμα των εθνων για αυτοδιαθεση 1910 ) και του Ι. Σταλιν (Ο Μαρξισμός και το εθνικό ζητημα 1913)

Αυτή η συζήτηση αξιζει την προσοχή μας ,σε οτι αφορά κυριως στις αποψεις των δυο αντιθετων ''πόλων'' του ''ορθοδοξου''Κ.Καουτσκι και του αυστρομαρξιστή Οtto Βαuer: O K.Kαουτσκι καθοριζει τα εθνη με βαση το κριτηριο της γλωσσας πού συμπληρωνεται απο το τόπο εγκαταστασης Το εθνος συνδεεται με το αστικό κρατος το οποιο τεινει να συγκροτηθει ώς εθνικό, επιβαλλοντας στο εσωτερικό του μια εννιαια γλώσσα για να επιτυχει την δημιουργία εννιαιας αγοράς

H συζήτηση ξεκινά με ένα αρθρο του Κ Καουτσκι πού αφορουσε στα εθνοτικά προβλήματα της αυτοκρατοριας των Αψβουργων, όπου επισημαινεται οτι ο Τσεχικός λαός δεν ειχει ελπίδα προοδου και υψηλότερων οικονομικών επιτευγματων χωρίς την αφομοιωση της γερμανικής γλώσσας και ισως και την εξαφάνιση της Τσεχικής γλώσσας. Το 1898 προτεινε μια ομοσπονδιακή λύση πού θα ελυνε το προβλημα των μικρων εθνιkών ομαδων στην Αυτοκρατορια των Αψβουργων,μια ομοσπονδια βασισμένη στη γλώσσα.


 O Otto Bauer συμφωνησε με την ομοσπονδιακή λύση αλλά διαφωνει με την βασική θεση του Καουστσκι σε οτι αφορουσε στη μοιρα των μικρων εθνικών ομαδων.Υποστηριξε ότι με την αναπυξη του καπιταλισμου τα μικρα εθνη δεν τεινουν να εξαφανισθουν αλλα αντίθετα να αφυπνισθουν και ναα σχηματισουν βιωσιμα εθνη κρατη και ανέπτυξε τρεις νέες εννοιες για το εθνος: το εθνος σαν μια κοινότητα προορισμου, την αφύπνιση των εθνων χωρίς ιστορία, και την θεωρηση του εθνικου μίσους ως αντανάκλαση του ταξικου μισους
Το εθνος για τον Otto Bauer, ειναι ενα συνολο ανθρωπων πού συνδεονται μεταξύ τους στη βαση της ταυτότητα των χαρακτηρων τους Αυτή η κοινότητα των χαρακτηρων δεν προβαλλεται ως η αναλλοιωτη υπεργηινη ψυχή τουλαου. Ειναι το αποτελεσμα συγκεκριμμένων συνθηκών της κοινωνικής ζωής, μια ιδιαιτερη ιστορική κατηγορία πολιτιστικής ταξης πού στηρίζεται στην υπαρξη ενός διαμορφωμένου εθνικου χαρακτήρα'' πού δημιουργειται μεσα από την ιστορική επαναληψη της σχεσης της ομάδας με τις συνθηκες υπαρξης της ''

Το εθνος ειναι το συνολο των ανθρωπων πού συνδεονται μεταξυ τους μεσω ενός κοινού προορισμου σε μια κοινοτηταχαρακτηρα''
Η αφυπνιση των εθνων χωρίς ιστορία αφορά σε εκεινα ακριβώς τα εθνη πού ο Εγκελς θεωρουσε ανίκανα να αποκτήσουν ιστορική ζωή

O Bauer αντίθετα ισχυρίζεται ότι ''η εικόνα εχει εντελώς αλλάξει με τις εξελίξεις των τελευταιων 12ο ετων. Ο καπιταλισμός και ο ακόλουθος του, το συγχρονο κρατος ενεργοποίησαν παντου μια διευρυσνη της πολιτιστικής κοινότητας,ελευθερώνοντας τις μαζες από τά δεσμά μιας παντοδυναμης πα ραδοσης και τα προσκαλουν να συμμετασχουν στην αναγέννηση μιας εθνικής κουλτουρας.''
Ετσι ο Bauer διακρινει την ταση εθνικοποιησης του κόσμου με την αφυπνιση των εθνων πού θα ζητησουν την ανεξαρτησια τους. . Το βασικό συμπερασμα του ήταν ότι ο καπιταλισμός οχι μόνο δεν οδηγησε στην δημιουργια ενός μή-εθνικου ταξικάσυνειδητου προλεταριατου αλλά αντίθετα σε ενα εθνικά -ταξικά-συνειδητό προλεταριατο πού αξιολογουσε πανω από όλα την εθνική αποκλειστικότητα

Καθηκον της Σοσιαλδημοκρατιας ήταν να επανανσυνδεσει το προλεταριατο με την εθνική κουλτουρα καθώς η προοδος στο δρόμο του σοσιαλισμου συμβαδιζει με την αναπτυξη της πολιτιστικής διαφοροποιησης αναμεσα στα εθνη και''. αναγκαία οδηγει στην πραγματοποίση της αρχής της εθνότητας. Αλλά ενώ ησοσιαλιστική κοινωνια βαθμιαια κατασκευάζει πάνω από την εθνική κοινότητα ενα ομοσπονδιακό κρατος στο οποιο οι κοινοτητες των ιδιαιτερων εθνων ενσωματωνονται ξανά, η αρχή της εθνοτητας μεταλλάσσεται ξανά σεεκείνη της εθνικής αυτονομίας, από εναν κανόνα για τον σχηματισμό των εθνων σε ένα κανόνα για το κρατικό συνταγμα.Η σοσιαλιστική αρχή της εθνότηταςσυμβαδιζει με την αναπτυξη συμβαδιζει με την αναπτυξη της πολιτιστικής διαφοροποιησης την υψηλότερη ενότητα της αρχής της εθνότητας και της εθνικής αυτονομίας''

Εν τέλει ο Οtto Bauer διαβλέπει την δυνατοτητα μιας εξελικτικής σοσιαλιστικής εξελιξης πού θα οδηγήσειστην ολοκλήρωση καθε εθνους με την σταδιακή προσβαση στον ιδιαιτερο εθνικο πολιτισμό του
Ο Κ. Καουτσκι ασκώντας κριτική στον ορισμό του Βauer για το εθνος υποστηριξε οτι ό ορισμός του εθνους ως (κοινότητα προορισμου) ειναι πολύ ασαφής καθώς κάθε κοινωνική ομαδα αποτελει μια'' κοινοτητα προορισμου'' και ότι ο Bauer δεν κατενόησε την λειτουργια της γλώσσας σαν την πρωταρχική σταθερά στην ιστορική αναπτυξη του εθνους . Διαφωνησε με την θεση του Bauer για την αναπτυξη της αρχής της εθνότητας στον σοσιαλισμό ,υποστηρίζοντας οτι η εξαπλωση του διεθνους εμποριου θα οδηγουσε αναπόφευκτα στην αναπτυξη μιας παγκόσμιας γλώσσας ,ιδιαιτερα μεταξύ των εμπορικών κοινοτητων, πού θα οδηγουσε στο σμιξιμο των εθνων σε μια διεθνη πολιτι στική κοινότητα , ετσι ωστε



''Ποτέ μια καθαρα εθνική κουλτουρα . δεν ηταν τοσο λίγο πιθανη όσο σημερα''

To προλεταριατο ειναι σε κυριαρχο βαθμο διεθνες στον προσανατολισμό του. Οταν η Σοσιαλδημοκρατια θα κυριαρχουσε μεταξύ των εθνων της Ευρώπης, η εκπαιδευση πού θα παρεχόταν στις λαικές μαζες θα τους προσεφερε την πιθανότητα να κατέχουν περισσότερες γλωσσες και ετσι να συμμετεχουν στην Διεθνη κουλτουρα και οχι μόνο σε μια ειδική εθνική κουλτουρα μια ιδιαίτερης κοινότητας και γλώσσας

γ) Ένα τρίτο διακριτό στοιχείο στις νεώτερες κυρίως Μαρξιστικές αναλύσεις για το έθνος και τον εθνικισμό είναι εκείνο πού τον συνδέει με την άνιση ανάπτυξη του καπιταλισμού σε παγκόσμια κλιμακα.Η άνιση αναπτυξη προκαλει βαθύτατες περιφερειακες ανισσοροπιες,ωστε οι περιφερειες να οδηγουνται σε μια εθνικιστική πολιτική ωστε να διασφαλισουν μια περισσοτερο ιση διανομη

του παγκόσμιου πλουτου Αυτό το πρισμα ερμηνειας πού ξεκινά με την αναλυση του Λενιν για τον Ιμπεριαλισμό ( Ο Ιμπεριαλισμος ως ανωτατο σταδιο του καπιταλισμου) φθανει και σε συγχρονους μαρξιστες οπως τον Tom Nairn αλλά και τον Ι. Βαλλερσταιν. Ο πρωτος βλέπει τον εθνικισμό σαν την πολιτική απάντηση των εκμεταλευομενων κοινωνιών στην ''υπαναπτυξη ''πού σημαινει γι αυτες η αναπτυξη μια παγκόσμιας καπιταλιστικής οικονομίας, αναπτυξη πού στην πραγματικότητα ''υποαναπτυσσει'' τις ήδη υποαναπτυκτες κοινωνιες .Καθως η οικονομική εκμεταλευση συνήθως συμπίπτει με τις διαφοροποιησεις της γλώσσας,κουλτουρας, φυλής ή θρησκειας , αντιστροφα οι τελευταιες μπορουν να χρησιμοποιηθουν για να παράγουν την κοινή ταυτότητα στον αγώνα κατά της εκμεταλευσης. Ο εθνικισμός αποτελει ετσι ενα μεσο πολιτικής αντιστασης των πληθυσμων αυτών στην οι-κονομική εκμεταλευση απο τον ιμπεριαλισμο . Ο Wallerstain υποστηρίζει ότι η οικονομική οργανωση του συγχρονου καπιταλισμου εκτεινεται σε παγκόσμια και όχι μόνο εθνική κλίμακα, αποτελει ενα συστημα κοσμοοικονομιας ,πού αποτελειται απο κεντρικές ,εξαρτημένες περιφερειακές και ημιπεριφερειακές περιοχες,και ότι '' η κατηγορία εθνος υπήρξε αρχικά ενα μέσο για να εκφρασθει ο ανταγωνισμός ανάμεσα στα κρατη, στη διαρκεια αυτής της αργής αλλά κανονικής μεταβολής της ιεραρχικής ταξης... η φυλή και ο ρατσισμός ενοποιουν ενδοπεριφε ρειακά τις περιοχες του κεντρου. και τις περιοχες της περιφερειας..ενώ το εθνος και ο εθνικισμός διαιρουν ενδοπεριφερειακά τις περιοχες του κέντρου και εκεινες της περιφερειας μεσα στον πιο συνθετο εξωπεριοχικό και ενδοπεριοχικόανταγωνισμό για την βελτιωση της ιδιατερης θεσης στην ιεραρχική ταξη. Και οι δυο κατηγορίες εκφραζουν την απόπειρα βελτιωσης μιας θεσης στο πλαισιο της καπιταλιστικής κοσμοοικονομιας''