Η ΝΕΑ ΣΧΟΛΗ ΤΗΣ ΠΛΑΣΤΟΓΡΑΦΙΑΣ (στην τρέχουσα, σύγχρονη σοβιετική τροτσκιστολογία) (1990)ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΟΥ ΤΡΟΤΣΚΙ: Η ΣΤΑΛΙΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΗΣ ΠΛΑΣΤΟΓΡΑΦΙΑΣ, ΕΚΔΟΣΕΙΣ "ΕΝΕΚΕΝ"

«Μπορείς να κάνεις ταχυδακτυλουργίες με τσι­τάτα, να κρύ­βεις τα στενογραφημ­ένα πρα­κτικά των ομι­λιών σου, να απαγορεύεις την κυκλο­φο­ρία των γραμμάτων και των άρ­θρων του Λένιν, να «κατασκευάζεις» κείμενα επιλέγοντας με ανέ­ντιμο τρόπο αποσπάσματα. Μπορείς να κα­τά­σχεις, να κρύ­ψεις και να κάψεις τα ιστο­ρικά ντο­κουμέντα. Μπο­ρείς να επε­κτείνεις τη λο­γο­κρι­σία σου ακόμη και στα φωτο­γρα­φικά και κι­νημα­τογρα­φικά αρ­χεία των επα­να­στα­τικών γεγονό­των. Όλα αυτά τα κάνει ο Στά­λιν. Αλ­λά τα αποτελέ­σματα δεν δι­καιώ­νουν και δεν θα δικαιώσουν τις προσδοκίες του. Μόνο ένα φτωχό μυαλό, όπως του Στάλιν, θα μπο­ρούσε να φανταστεί ότι οι άθλιες αυ­τές σκευωρίες θα κά­νουν τους ανθρώ­πους να ξε­χάσουν τα γιγά­ντια γεγονότα της σύγ­χρο­νης ιστο­ρίας …».  Λ. ΤΡΟΤΣΚΙ 

Η ΝΕΑ ΣΧΟΛΗ ΤΗΣ ΠΛΑΣΤΟΓΡΑΦΙΑΣ

(στην τρέχουσα, σύγχρονη σοβιετική τροτσκιστολογία) (1990)

του Αλεξάντρ Β.Παντσόφ¹

     Το 1932 στην εξορία ο Λεόν Ντ. Τρότσκι δημοσίευσε ένα από τα καλύτερα βιβλία του: τη Σταλινική σχολή της πλαστογραφίας. Τροπολογίες και συμπληρώσεις στη φιλολογία των Επιγόνων. Μερικά χρόνια πριν την εμφάνιση τής «“Συνοπτικής” Ιστορίας του Πανενωσιακού Κομμουνιστικού Κόμματος (μπ)», ουσιαστικά ξεσκέπασε και υπέβαλε σε ακαταμάχητη σε επίπεδο  ντοκουμέντων κριτική τις πιο σημαντικές θέσεις εκείνης της αντίληψης της ιστορίας του κομμουνιστικού κινήματος στη Ρωσία που σύντομα έγιναν το αδιαμφισβήτητο δόγμα στη χώρα μας. Εξυπακούεται ότι οι σταλινικοί κήρυξαν παράνομο το έργο του Τρότσκι. Ο σοβιετικός αναγνώστης μόλις πριν λίγους μήνες μπόρεσε να γνωρίσει αυτό το βιβλίο (βλ. Προβλήματα Ιστορίας, 1989, Νο 7-10 και 1990, Νο 1).

Η σταλινική σχολή της πλαστογραφίας κυριάρχησε στη φιλολογία μας πάνω από μισό αιώνα, καθορίζοντας την προσέγγιση των ιστορικών και των δημοσιολόγων όχι μόνο στην ανάλυση των πολιτικών δραστηριοτήτων του ίδιου του Τρότσκι αλλά και στην έρευνα επίσης όλων των πλευρών της ιστορίας του ρωσικού κομμουνιστικού κινήματος συνολικά. Και μόνο πρόσφατα, καθώς διευρύνεται το προτσές της Γκλάσνοστ, η περιορισμένη στην ουσία σφαίρα του μαχόμενου δογματισμού και τα παλιά σχήματα άρχισαν να διαβρώνονται. Μια νέα περιοχή γνώσης άνοιξε για τον ερευνητή: εμφανίστηκε η δυνατότητα μιας σοβαρής αντικειμενικής εξέτασης της πολιτικής βιογραφίας του Τρότσκι. Δημοσιεύθηκαν τα έργα των Β. Ι. Μπίλικ, Β. Π. Ντανίλοφ, Γ. Ι. Κοραμπλέφ, Μ. Α. Μολοντσίγκιν, Α. Μ. Ποντσεκόλντιν, Λ. Μ. Σπίριν, Β. Ι. Στάρτσεφ, Β. Ν. Σαπόσνικοφ². Κι όλα αυτά εξετάζουν την πολιτική πίπεδο.

Παρ’ όλα αυτά, η αλήθεια για τον Τρότσκι ανοίγει το δρόμο της με μεγάλη δυσκολία. Οι αντικειμενικές επιστημονικές δημοσιεύσεις πνίγονται στο πλατύ ρεύμα άρθρων και βιβλίων στα οποία ο Τρότσκι, ακριβώς όπως και πριν, εμφανίζεται ως ένα είδος «κακού δαίμονα» που αγαπούσε το δικό του ρόλο στην επανάσταση περισσότερο από ό,τι την ίδια την επανάσταση. Σε σχέση μ’ αυτό, όμως, λίγοι είναι οι συγγραφείς που συνεχίζουν να «ξεσκεπάζουν» τον Τρότσκι και τον «τροτσκισμό», ακολουθώντας πεισματικά τις παραδόσεις της Συνοπτικής Ιστορίας³.

Η πλειοψηφία των ιστορικών και δημοσιολόγων, που για τον ένα ή τον άλλο λόγο φαίνεται ότι δεν είναι αρκετά δυνατοί ώστε να ξεφύγουν από τις εκτιμήσεις του παρελθόντος, έχουν παρ’ όλα αυτά πάρει υπόψη τους το «πνεύμα της εποχής». Στα έργα τους ανιχνεύεται και πάλι και είναι διακριτή η τάση να βασίζονται σε επιλεγμένες αντιλήψεις που επιφανειακά μπορεί να δείχνουν εντελώς αντικειμενικές, αλλά  κατά βάθος είναι αντιφατικές και εκλεκτικιστικές. Έτσι, ενώ, μέσα στα όρια μιας κάποιας παραδοχής, ανέχονται τη συμβολή του Τρότσκι στην επανάσταση, αφού υπήρξε ένας από τους πρωτεργάτες της, την ίδια στιγμή διατηρούν τον ομφάλιο λώρο με μια σειρά  από κεντρικές θέσεις των σταλινικών σχημάτων - πρώτα πρώτα με τη θέση ότι οι θεωρητικές απόψεις του Τρότσκι και του Λένιν ήταν διαμετρικά αντίθετες. Δεν είναι λοιπόν τυχαίο, και μάλιστα είναι λιγάκι θετικό, ότι αυτοί οι συγγραφείς, αναφερόμενοι στις πολιτικές δραστηριότητες του Τρότσκι, αφήνουν, για λίγο μόνο, τη γάτα έξω από το σακί. Όμως, καθώς οι τοποθετήσεις τους είναι γενικά αρνητικές, δεν μπορεί παρά να ενισχύεται η άποψη του αναγνώστη ότι το άτομο αυτό, ο Λ. Τρότσκι, δεν είχε καθόλου αρχές. Αυτή η ιστοριογραφική τάση έχει βρει την πληρέστερη αντανάκλασή της στις πολυάριθμες δημοσιεύσεις του Ν. Α. Βασέτσκι και του Ντ. Α. Βολκογκόνοφ, που μπορούν να θεωρηθούν και οι πραγματικοί ιδρυτές της⁴.

Οι αντιλήψεις που διατυπώνουν στα πρόσφατα έργα τους βρίσκουν το δρόμο τους στις σελίδες πολλών εφημερίδων και περιοδικών. Και είναι φανερό ότι γίνεται αυτό γιατί οι εξηγήσεις που αυτά περιέχουν δεν απαιτούν από τον εκδότη ή τον αναγνώστη μια αποφασιστική ρήξη με τις αυταπάτες που κυριαρχούσαν στη συνείδησή τους εδώ και πολλά χρόνια. Αλλά όσο πιο γνωστή γίνεται αυτή η ιστοριογραφική τάση στις μάζες τόσο πιο έκδηλη είναι η απαίτηση μιας εξονυχιστικής κριτικής εξέτασης. Βλέπετε, το ζήτημα δεν είναι μόνο η αναβίωση της ιστορικής αλήθειας για το πρόσωπο που ήταν ο μεγαλύτερος αντίπαλος κι ένα από τα θύματα του Στάλιν. Χωρίς τη γνώση του Τρότσκι και των ιδεών του είναι εντελώς αδύνατο να κατανοηθεί μια ολόκληρη περίοδος της ιστορίας της χώρας μας και κατ’ αντιστοιχία είναι πολύ πιο δύσκολο να βρεθεί ο δρόμος για τη μεταρρύθμιση του παρόντος της.

 Σε τί συνίσταται, λοιπόν, συγκεκριμένα η θέση του Βασέτσκι και του Βολκογκόνοφ; Με τί έχουν οικοδομήσει το σύστημα της επιχειρηματολογίας τους; Τί μπορεί να κρατηθεί απ’ αυτό και τί πρέπει να απορριφθεί ως μη ανταποκρινόμενο στην πραγματικότητα;

Στην ουσία οι αντιλήψεις τους συνίστανται στο εξής:

• Ο Λ. Ντ. Τρότσκι από το 1903 (δηλαδή από το ΙΙ Συνέδριο του Σοσιαλδημοκρατικού Εργατικού Κόμματος Ρωσίας) και μέχρι το καλοκαίρι του 1917 διεξήγαγε δραστήρια πάλη εναντίον του Β. Ι. Λένιν τόσο με αριστερές δογματικές όσο και με δεξιές οπορτουνιστικές αντιλήψεις σε όλα τα ζητήματα στρατηγικής και τακτικής του επαναστατικού κινήματος (με εξαίρεση, παρακαλώ, το επεισοδιακό ζήτημα της θέσης της Μπουντ στο ΣΔΕΚΡ). Αυτή την πάλη ο Τρότσκι την διέκοψε προσωρινά στις συνθήκες του θυελλώδους επαναστατικού ενθουσιασμού και της αριστερής κίνησης των μαζών, τους τέσσερεις μήνες πριν το Μεγάλο Οκτώβρη.
• Όμως, ο πυρήνας των διαφορών ανάμεσα στον Λενινισμό και τον «τροτσκισμό» -”που η ουσία του ήταν η βαθιά λαθεμένη θεωρία της διαρκούς επανάστασης”- διατηρήθηκε. Ενώ το καταλάβαινε πολύ καλά αυτό ο Β. Ι. Λένιν προσπάθησε, παρ’ όλα αυτά, να χρησιμοποιήσει τις οργανωτικές και προπαγανδιστικές ικανότητες του Τρότσκι και «επιχείρησε για μεγάλο διάστημα να τον “στρέψει” στη σωστή πλευρά» (Ντ. Α. Βολκογκόνοφ, Θρίαμβος και Τραγωδία, τομ. 1ος, κεφ. Ι, σελ. 167).
• Απέναντι στον Λένιν, ο Τρότσκι «γενικά και συνολικά κρατήθηκε…στα όρια» και μάλιστα έπαιξε έναν ιδιαίτερο ρόλο στη νίκη της Οκτωβριανής Επανάστασης και στη συγκρότηση του Κόκκινου Στρατού (Ν. Α. Βασέτσκι, Νέα και Παλιότερη Ιστορία, 1989, Νο 3, σελ. 151).
• Όμως, η «απομάκρυνσή του από τις σταθερές μαρξιστικές πεποιθήσεις τον μετέτρεψε σε “ήρωα της στιγμής”» (Ντ. Α. Βολκογκόνοφ: Θρίαμβος και Τραγωδία τομ. 1ος, κεφ. Ι, σελ. 165) και ο «τροτσκισμός» έγινε αισθητός με νέα δύναμη την εποχή της αρρώστιας του Λένιν και ιδιαίτερα μετά το θάνατό του: «ένα πνεύμα δυνατό και ανεξάρτητο, με αδύνατους όμως κοσμοθεωρητικούς “κρυστάλλους” (!; - Α. Παντσόφ) και επιπρόσθετα μια εξαιρετικά φιλόδοξη φύση, σταδιακά οδήγησαν τον Τρότσκι στο στρατόπεδο των αδιάλλακτων εχθρών του σταλινικού σοσιαλισμού» και, σε τελική ανάλυση, της σοβιετικής εξουσίας. (όπ.π., σελ. 259 - Φαίνεται ότι αυτοί που δεν πήραν το δρόμο της πάλης εναντίον του «σταλινικού σοσιαλισμού» είχαν αδύνατα και εξαρτημένα πνεύματα και κατά συνέπεια ισχυρούς κοσμοθεωρητικούς κρυστάλλους!).
• Ο Ν. Α. Βασέτσκι, γενικεύοντας τη θέση του, γράφει: «Η όλη υπόθεση περιέχεται στο γεγονός ότι ο Τρότσκι αντανακλούσε με την πιο συμπυκνωμένη μορφή τη διάθεση εκείνων των μελών του κόμματος που προσπάθησαν να στηριχτούν στις παραδόσεις του καθιερωμένου Μαρξισμού του 19ου αιώνα, που τον ερμήνευαν δογματικά…αναγνωρίζοντας τον Λενινισμό μόνο στα λόγια…και υποτιμώντας ολοφάνερα στην πράξη τις διδασκαλίες του Λένιν για το νέο στάδιο ανάπτυξης του Μαρξισμού στον 20ό αιώνα» (Νέα και Παλιότερη Ιστορία, 1989, Νο. 3, σελ. 152).

Ήταν όμως έτσι τα πράγματα; Ας εξετάσουμε τις πιο σημαντικές θέσεις των αντιλήψεων που παρουσιάστηκαν⁵.

Ναι, βέβαια, ανάμεσα στον Τρότσκι και τον Λένιν για πολλά χρόνια υπήρξε σκληρή πολεμική σε μια σειρά προβλήματα της επανάστασης και της κομματικής οικοδόμησης, αλλά το ζήτημα ήταν πολύ πιο πολύπλοκο απ’ ό,τι λένε οι Βασέτσκι και Βολκογκόνοφ. Έτσι, στο ΙΙ Συνέδριο του ΣΔΕΚΡ ο Λ. Ντ. Τρότσκι μίλησε εναντίον του Β. Ι. Λένιν μονάχα σε δύο θέματα της ημερήσιας διάταξης: στην Παράγραφο 1 του Καταστατικού του Κόμματος και στην εκλογή των κεντρικών οργάνων του Κόμματος. Αυτό προκύπτει καθαρά τόσο από τα πρακτικά του Συνεδρίου, όσο και από το Ημερολόγιο των συνεδριάσεων του ΙΙ Συνεδρίου του ΣΔΕΚΡ που δημοσίευσε ο Λένιν⁶.

Ο Τρότσκι δεν αμφισβήτησε καμιά από τις θέσεις που διατύπωσε ο Λένιν για το πρόγραμμα του Κόμματος. Αντίθετα, ο Τρότσκι υπεράσπισε και σ’ αυτό το ζήτημα τον Λένιν.

Γιατί τότε υποστήριξε τον Μάρτοφ στην Παράγραφο 1 του Καταστατικού; Σύμφωνα με τον Βασέτσκι, που κατά κανόνα αξιολογεί όλες τις δραστηριότητες του Τρότσκι με μεγάλη καχυποψία, σ’ αυτή του τη συμπεριφορά αποκαλύπτεται «η διάθεσή του να αλλάζει αρχές και πεποιθήσεις, να απορρίπτει την επαναστατική μορφή πάλης, ιδιαίτερα αν αυτό του εξασφάλιζε πολιτικά μερίσματα στο παρόν» (Ν. Α. Βασέτσκι, Εξόντωση, σελ. 55). Ποιά μερίσματα; Αυτά απλώς πρέπει να τα μαντέψουμε.

Τί συνέβη στην πραγματικότητα; Πιστεύω ότι μπορούμε να το κατανοήσουμε μόνο αν καταλάβουμε ότι το κέντρο της διαφωνίας ανάμεσα στον Λένιν και στον Μάρτοφ ήταν το ζήτημα της σχέσης ανάμεσα στην εσωκομματική δημοκρατία και το συγκεντρωτισμό. Έτσι η πολεμική επικεντρώθηκε στην ίδια την έννοια του «κόμματος» και τις αρχές της οργανωτικής του δόμησης. Κι αν ο Μάρτοφ και οι οπαδοί του, ένας από τους οποίους ήταν ο Τρότσκι, υποστήριζαν μια πλατιά, ελαστική οργάνωση, μια ελεύθερη ένωση ομοϊδεατών, που δεν τους συνέδεε αυστηρή κομματική πειθαρχία, ο Λένιν, αντίθετα, μίλησε υπερασπιζόμενος αποφασιστικά το συγκεντρωτισμό, τονίζοντας ιδιαίτερα την αναγκαιότητα να προστατευθεί η σταθερότητα, η συνοχή και η καθαρότητα του κόμματος. Η επιθυμία του Λένιν ήταν εξηγήσιμη: προέκυπτε από τη θέληση να ξεπεραστεί το πνεύμα του κύκλου και να αποφευχθεί η κατάρρευση της οργάνωσης σε συνθήκες παράνομης δουλειάς.

Μαζί μ’ αυτό πρέπει επίσης να κατανοήσουμε τη θέση των Μαρτοφικών. Βλέπετε, τα παραδείγματα του Ροβεσπιέρου, του Τσάικοφ, του Νετσάεφ και άλλων εξτρεμιστών επαναστατών ήταν ακόμα ζωντανά στη συνείδηση αυτών που συμμετείχαν στο επαναστατικό δημοκρατικό κίνημα και οι αντιλήψεις του «οργανωτικού συγκεντρωτισμού» και της «επαναστατικής πειθαρχίας» ήταν αρκετά εκτεθειμένες. Ακριβώς γι’ αυτό ο Μάρτοφ και ο Τρότσκι δεν μπορούσαν να δεχτούν την άποψη που ο Λένιν τόνισε στην μπροσούρα του «Τί να Κάνουμε;».

«Μοναδική σοβαρή οργανωτική αρχή για τα στελέχη του κινήματός μας πρέπει να είναι: ο πιο αυστηρός συνωμοτισμός, η πιο αυστηρή επιλογή των μελών και η κατάρτιση επαγγελματιών επαναστατών. Όταν υπάρχουν αυτά τα προσόντα, εξασφαλίζεται και κάτι πιο πολύτιμο από το “δημοκρατισμό” και συγκεκριμένα η πλήρης συντροφική αμοιβαία εμπιστοσύνη ανάμεσα στους επαναστάτες… μια οργάνωση πραγματικών επαναστατών δεν θα διστάσει να χρησιμοποιήσει κάθε μέσο, για ν’ απαλλαγεί από ένα ανάξιο μέλος της» (Β. Ι. Λένιν, Άπαντα, τόμ. 6ος, σελ. 141, Εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή).

Aκριβώς λοιπόν στο Συνέδριο, και ιδιαίτερα μετά απ’ αυτό, ο Τρότσκι με επιμονή επαναλάμβανε την ιδέα του ότι η οργανωτική υποταγή του ατόμου στο Κόμμα οδηγούσε τελικά στον εκφυλισμό του κόμματος  σε μια στενή ριζοσπαστική-συνωμοτική οργάνωση⁷.

Υποστήριξε τον Λένιν στο ζήτημα της κομματικής οικοδόμησης, μονάχα όταν κατάλαβε (κι αυτό έγινε το καλοκαίρι του 1917) ότι «η προσωπική οργανωτική πολιτική (του Λένιν - Α.Π.) δεν αντιπροσώπευε καθόλου μια ευθεία γραμμή. Περισσότερο από μια φορά χρειάστηκε να αποκρούσει τον υπερβολικό συγκεντρωτισμό του Κόμματος και να απευθυνθεί στη βάση του εναντίον των  ηγετών του. Στο τέλος … το Κόμμα διατηρούσε την αναγκαία ισορροπία ανάμεσα στα στοιχεία της δημοκρατίας και του συγκεντρωτισμού» (Λ. Τρότσκι, Στάλιν, Εκδόσεις Τ. Π. Μπένσον, 1985, σελ. 140). Όμως, μόλις φάνηκε ότι αυτή η ισορροπία άρχιζε να καταστρέφεται, πράγμα που έγινε απόλυτα καθαρό αρχικά στον Λένιν το 1922, και μετά και στον Τρότσκι το 1923, ο Τρότσκι ακολουθώντας τον Λένιν εξεγέρθηκε αποφασιστικά εναντίον του συστήματος «τρομοκρατίας του απαράτ» που διαμορφωνόταν στο Κόμμα.

Αλλά περισσότερα γι’ αυτό το ζήτημα, αργότερα. Εδώ θα ήθελα να τονίσω ότι το 1903-1907 ο Τρότσκι δεν μίλησε καθόλου εναντίον του Λένιν στο ζήτημα της οικοδόμησης του Κόμματος από μια αριστερή ή δεξιά οπορτουνιστική θέση αλλά από μια ανοιχτά δημοκρατική θέση. Είναι οδυνηρό να συνειδητοποιούμε ότι πολλά από αυτά για τα οποία προειδοποίησε, σημαίνοντας συναγερμό, επιβεβαιώθηκαν πλήρως στην πράξη του σταλινισμού.

Τώρα, σχετικά με τις διαφορές απόψεων μεταξύ Τρότσκι και Λένιν στα θεωρητικά προβλήματα της επανάστασης: Από το 1905 ως τον Μάρτη 1917, η ουσία των διαφορών, στην πραγματικότητα, έγκειται στην αντίφαση ανάμεσα σε δύο αντιλήψεις: της διαρκούς επανάστασης, για την οποία πάλευε ο Τρότσκι, και της επαναστατικής-δημοκρατικής δικτατορίας του προλεταριάτου και της αγροτιάς, με την επεξεργασία της οποίας ασχολήθηκε ο Λένιν.

Η θεωρία «της διαρκούς επανάστασης» του Τρότσκι μπορεί να περιγραφεί συνοπτικά ως εξής: Η ρωσική μπουρζουαζία δεν ήταν ικανή να ηγηθεί στο επαναστατικό κίνημα, επομένως δεν ήταν δυνατό να διανοηθεί κανείς την πλήρη νίκη της δημοκρατικής επανάστασης στη Ρωσία παρά μόνο με τη μορφή της δικτατορίας του προλεταριάτου με τη στήριξη της αγροτιάς. Μόνο μια εργατική κυβέρνηση, υποστηριζόμενη από τους αγρότες, θα είχε τη δύναμη να λύσει όλο το φάσμα των προβλημάτων που θα γράφονταν στην ημερήσια διάταξη για το ρωσικό επαναστατικό κίνημα. Ούτε μια αστική δικτατορία ούτε καν μια επαναστατική-δημοκρατική δικτατορία του προλεταριάτου και της αγροτιάς θα ήταν σε θέση να το κάνει αυτό. Η προλεταριακή δικτατορία που αναπόφευκτα εκπληρώνει όχι μόνο σοσιαλιστικά, αλλά επίσης, την ίδια στιγμή, δημοκρατικά καθήκοντα, δίνει ταυτόχρονα γιγάντια ώθηση στη διεθνή σοσιαλιστική επανάσταση. Η νίκη του προλεταριάτου στη Δύση προστατεύει τη Ρωσία από την παλινόρθωση της μπουρζουαζίας και εγγυάται τη δυνατότητά της να προχωρήσει τη σοσιαλιστική οικοδόμηση έως το τέλος⁸.

 «Επαναστατική στα λόγια αυτή η θεωρία στην πραγματικότητα ήταν κοντά στη δεξιά οπορτουνιστική και φιλελεύθερη-αστική γραμμή» -γράφει ο Βασέτσκι. «…Είτε το ήθελε ο Τρότσκι είτε όχι, αντικειμενικά ο σκοπός του προσανατολιζόταν προς εκείνη την εξέλιξη των γεγονότων που θα καταδίκαζε την εργατική τάξη σε απομόνωση και την επανάσταση σε ήττα»⁹

Ήταν έτσι; Είναι δυνατό να μη βλέπει ο Βασέτσκι ότι η αντίληψη του Τρότσκι κατέληξε να είναι το πρόγραμμα της πραγματοποίησης της σοσιαλιστικής επανάστασης στη Ρωσία; Νομίζω ότι το βλέπει, γιατί φυσικά είναι αδύνατο να το παραγνωρίσει κανείς. Και, πιθανότατα, είναι αυτό ακριβώς που εξηγεί επίσης τη διακαή επιθυμία του να αρνηθεί την αντίληψη αυτή. Αλλιώς, θα ήταν υποχρεωμένος να παραδεχθεί ότι ακριβώς ο Τρότσκι, ήδη από το 1905-1906, πολύν καιρό πριν τον Λένιν, εγκαινίασε την ιδέα όχι μόνο της δυνατότητας αλλά επίσης του αναπόφευκτου της σοσιαλιστικής επανάστασης σε μια χώρα. Επιπλέον, ότι αυτό δεν ήταν απλώς κάποιο είδος «ιδιαίτερης κρίσης» αλλά ένα στάδιο στην εξέλιξη του προηγμένου καπιταλισμού, σε μια χώρα όμως που είχε μείνει πίσω στις κοινωνικές, οικονομικές και πολιτικές σχέσεις, που ήταν «ο πιο αδύνατος κρίκος» (Λένιν) στο παγκόσμιο καπιταλιστικό σύστημα. Τότε θα ήταν επίσης υποχρεωμένος να υποστηρίξει ότι ο Τρότσκι κατά κανένα τρόπο δεν αρνιόταν τον επαναστατικό ρόλο της αγροτιάς, αν η τελευταία ενωνόταν με το προλεταριάτο στα επερχόμενα επαναστατικά γεγονότα. Βλέπετε, σύμφωνα με την αντίληψή του, συνέβη η αγροτιά στη Ρωσία να είναι διατεθειμένη να υποστηρίξει τη δικτατορία του προλεταριάτου στο βαθμό που αυτή εξυπηρετούσε τα συμφέροντά της.

«Μια λογική πολιτική παροτρύνει το προλεταριάτο να σχετιστεί με τη δύναμη των αξιόπιστων ηγετών της μικρομπουρζουαζίας, της διανόησης ή της αγροτιάς», σημείωνε ο Λ. Ντ. Τρότσκι.¹⁰ Είναι κι αυτό πάλι «καταδίκη της εργατικής τάξης στην απομόνωση»;

Και, τέλος, αν οι υποστηρικτές της ιστοριογραφικής τάσης που περιγράψαμε αναγνώριζαν στις αντιλήψεις του Τρότσκι το πρόγραμμα της σοσιαλιστικής επανάστασης στη Ρωσία, θα υποχρεώνονταν να εγκαταλείψουν επίσης την πιο σημαντική τους θέση για τις «κεντρικές» και  «αξεπέραστες διαφορές» ανάμεσα στον «τροτσκισμό» και το λενινισμό.

Μια σύγκριση, χωρίς προκαταλήψεις, των δύο αντιλήψεων, του Λένιν και του Τρότσκι, δείχνει ότι ήδη στην προ-Φεβρουαριανή περίοδο δεν ήταν λίγα τα κοινά σημεία που υπήρχαν ανάμεσά τους. Ο Λένιν και ο Τρότσκι ταυτίζονταν στο εξής: δεν πίστευαν στον επαναστατικό δυναμισμό της ρωσικής μπουρζουαζίας, γεγονός που τους οδηγούσε στη θέση ότι η επανάσταση στη Ρωσία, από την ίδια την αρχή της, θα υπερέβαινε τα όρια της κλασικής αστικής δημοκρατίας (σε ποιο στάδιο, αυτό ήδη ήταν ένα άλλο ζήτημα). Αλλά, αυτό που ήταν επίσης κοινό και για τους δύο, ήταν η προοπτική ότι μια σειρά σοσιαλιστικών επαναστάσεων του διεθνούς προλεταριάτου θα υποστήριζε το επαναστατικό προτσές στη Ρωσία.

«Η Ρωσική Επανάσταση έχει αρκετές δικές της δυνάμεις για να νικήσει», έγραφε ο Λένιν. «Δεν έχει όμως αρκετές δυνάμεις για να κρατήσει τους καρπούς της νίκης… Η Ρωσική Επανάσταση χρειάζεται μια μη ρωσική εφεδρεία, χρειάζεται βοήθεια απ’ έξω. Υπάρχει στον κόσμο τέτοια εφεδρεία; Υπάρχει: το σοσιαλιστικό προλεταριάτο της Δύσης» (Β.Ι. Λένιν, Άπαντα, τόμ. 13, σελ. 17, Εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή).

Αναμφίβολα εκείνα τα χρόνια υπήρχαν επίσης πολλές διαφορές ανάμεσα στις κοινές τους αντιλήψεις. Αμέσως μετά την Επανάσταση του Φλεβάρη, ο Λένιν ήταν πολύ προσεκτικός στην εκτίμηση των προοπτικών για την εγκαθίδρυση της δικτατορίας του προλεταριάτου στη Ρωσία. Θεωρούσε ότι μόνο μια επαναστατική-δημοκρατική δικτατορία του προλεταριάτου και της αγροτιάς, καθαρίζοντας τη χώρα από τα φεουδαρχικά κατάλοιπα για μια πλατιά και βαθιά ευρωπαϊκή και όχι ασιατική ανάπτυξη του καπιταλισμού, ενισχύοντας το προλεταριάτο στην πόλη και την ύπαιθρο, θα άνοιγε τη δυνατότητα της μετάβασης στο σοσιαλιστικό στάδιο (για μια έκθεση αυτής της θεωρίας βλέπε, για παράδειγμα, τόμ. 11, σελ. 1-131).

Μόνο στις συνθήκες της επαναστατικής θύελλας στη Ρωσία το Μάρτη-Απρίλη του 1917, ο ίδιος ο Λένιν απέσυρε μια σειρά ουσιαστικών θέσεων από τη θεωρία του (και όχι λιγότερες ο Τρότσκι από τη δική του) αλλάζοντας πορεία προς τη σοσιαλιστική επανάσταση. Στη διάρκεια αυτών των αλλαγών, όπως τόνισε αργότερα, ο Λένιν, οι Μπολσεβίκοι «…λύναμε τα καθήκοντα της αστικοδημοκρατικής επανάστασης στη πορεία, ανάμεσα στ’ άλλα, σαν “συμπληρωματικό προϊόν” της κύριας και πραγματικής, της προλεταριακής σοσιαλιστικής επαναστατικής δουλειάς μας» (Λένιν: Άπαντα, τόμ. 44, σελ. 147). Η θέση του Λένιν, λοιπόν, στην πράξη, συνέπιπτε σε όλα τα θεμελιακά ζητήματα με τα συμπεράσματα του Τρότσκι. Για να ικανοποιηθεί κανείς οριστικά σε σχέση μ’ αυτό, το μόνο που χρειάζεται είναι να συγκρίνει τα «Γράμματα από Μακριά» του Λένιν και τις «Θέσεις του Απρίλη» με τη σειρά των άρθρων του Τρότσκι που είχαν δημοσιευθεί στα τέλη του Μάρτη και στις αρχές του Απρίλη 1917 στα περιοδικά της Νέας Υόρκης Νόβι Μιρ και Το Μέλλον. Η ταυτότητα των συμπερασμάτων των δύο επαναστατών είναι φανερή (Λένιν, Άπαντα, τόμ. 31ος, σελ. 11-57, 113-118. Τρότσκι, Άπαντα, τόμ. 3ος, μέρ. Ι, σελ. 3-23). Απ’ αυτήν την άποψη, προκαλεί τη μεγαλύτερη κατάπληξη το συμπέρασμα του Βολκογκόνοφ ότι ο Τρότσκι, γυρνώντας στην Πετρούπολη στα τέλη του Μάη και χωρίς «να έχει ακόμα αποφασίσει οριστικά με ποιους θα πάει τελικά: με τους Μενσεβίκους ή με τους Μπολσεβίκους», καταφέρθηκε με κάθε τρόπο εναντίον των «Θέσεων του Απρίλη» που παρουσίασε ο Λένιν στη συνάντηση των Μπολσεβίκων στις 4 του Απρίλη.¹¹

Έτσι, για τον Τρότσκι δεν υπήρχε ανάγκη να παραδεχθεί ότι είχε λάθος στις διαμάχες του με τον Λένιν στο παρελθόν, όσο κι αν ο Βασέτσκι και ο Βολκογκόνοφ τον κατηγορούν τώρα γι’ αυτό (βλ. Βολκογκόνοφ, Θρίαμβος και Τραγωδία και Βασέτσκι, Εξόντωση).

Αντίθετα, υπάρχει λόγος να υποθέσουμε ότι ήταν ακριβώς ο Λένιν που, καταλήγοντας στην ιδέα του άμεσου σοσιαλιστικού μετασχηματισμού στη Ρωσία, επανεξέτασε με ουσιαστικό τρόπο τις δικές του προηγούμενες θεωρητικές συζητήσεις με τον Τρότσκι. Αυτό τουλάχιστον μαρτυρεί το γράμμα του Α. Α. Γιόφε στον Τρότσκι στις 16 Νοεμβρίου 1927.¹²

Γράφει σ’ αυτό: «Σου είπα περισσότερο από μια φορά ότι άκουσα τον Λένιν με τα ίδια μου τα αυτιά να δηλώνει ότι το 1905 δεν είχε δίκαιο αυτός αλλά εσύ. Οι άνθρωποι που βρίσκονται κοντά στο θάνατο δεν λένε ψέματα και σου το επαναλαμβάνω αυτό για άλλη μια φορά» (Παρατίθεται από τον Τρότσκι στο βιβλίο του Φυσιογνωμίες, σελ. 230-241).

Το επίμαχο θέμα αναμφίβολα ήταν η θεωρία της διαρκούς επανάστασης. Φυσικά, ενώ οι αναμνήσεις του Γιόφε δεν μπορούν να θεωρηθούν ως αδιαμφισβήτητη αλήθεια, είναι όμως αδύνατο να διαγραφούν. Ο Γιόφε ήταν ένας από τους πιο έντιμους ανθρώπους στο Μπολσεβίκικο Κόμμα και δύσκολα θα μπορούσε να στραφεί κατά της συνείδησής του λίγα λεπτά πριν το θάνατό του¹³.

Σε κάθε περίπτωση έχουμε καταστήσει σαφές ότι η Φεβρουαριανή Επανάσταση και η εξέλιξη των επαναστατικών γεγονότων που την ακολούθησαν ρίχνουν φως στις θεωρητικές διαφωνίες ανάμεσα στον Τρότσκι και τον Λένιν, έτσι ώστε ο ισχυρισμός ότι παρέμεναν διαφωνίες ανάμεσα στον «Τροτσκισμό» και το Λενινισμό, να είναι αβάσιμος.

Συνεχίζοντας όμως να κρέμονται από αυτή τη θέση, ο Βασέτσκι κι ο Βολκογκόνοφ επίμονα αναζητούν την επιβεβαίωσή της στην Οκτωβριανή και μετα-Οκτωβριανή ιστορία του ρωσικού επαναστατικού κινήματος. Έτσι, δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι, λαχταρώντας να αποδείξουν το αναπόδεικτο, συχνά δεν σταματούν ακόμα και μπροστά στην ανοικτή εξαπάτηση. Αυτό κάνει για παράδειγμα ο Βασέτσκι. Τονίζοντας ότι η θέση του Τρότσκι τον Οκτώβρη «δεν ήταν τόσο αδιάλειπτα αρνητική, όπως γράφηκε και λέχτηκε γι’ αυτόν στο παρελθόν» (δηλαδή ήταν αρνητική αλλά όχι τόσο αδιάλειπτα), ο Βασέτσκι στρέφει την προσοχή του στις διαφωνίες που ανέκυψαν ανάμεσα στον Τρότσκι και τον Λένιν την περίοδο της προετοιμασίας για την ένοπλη εξέγερση (Ν.Α. Βασέτσκι, Εξόντωση, σελ. 62. Νέα και Πρόσφατη Ιστορία, 1989, Νο 3, σελ. 142).

Κάνοντάς το αυτό, στην πραγματικότητα ο Βασέτσκι εξισώνει τη θέση του Τρότσκι με την άποψη των Κάμενεφ και Ζινόβιεφ που, όπως είναι πολύ γνωστό, ήταν αντίθετοι στην επανάσταση. Ως απόδειξη χρησιμοποιεί το πολύ γνωστό άρθρο του Κάμενεφ στην εφημερίδα Νόβι Μιρ, που έλεγε ότι, εκτός από τον ίδιο τον Κάμενεφ και τον Ζινόβιεφ, μια «σειρά πρακτικοί σύντροφοι» τάσσονταν κατά της εξέγερσης¹⁴

Παραθέτοντας αυτή τη δήλωση, ο Βασέτσκι τονίζει: «Λέγοντας “πρακτικοί σύντροφοι” είχε στο νου του πάνω από όλα τον Τρότσκι», (Ν. Α. Βασέτσκι, Εξόντωση, σελ. 77). Γιατί; Γιατί το «ζήτημα της εξουσίας αυτός το συνέδεε πάντα με το Συνέδριο των Σοβιέτ» (όπ.π., σελ. 79). Γιατί, ήδη στις 18 Οκτωβρίου στη συνάντηση του Σοβιέτ της Πετρούπολης, απαντώντας στο ερώτημα μιας σειράς αντιπροσώπων σχετικά με την πιθανότητα μιας ένοπλης εκδήλωσης των Μπολσεβίκων, ο Τρότσκι έκανε καθαρό ότι αυτή δεν ήταν προκαθορισμένη, αλλά «με την πρώτη προσπάθεια της αντεπανάστασης να συντρίψει το Συνέδριο - θα απαντήσουμε με μια αντεπίθεση που θα είναι ανελέητη και που θα τη φτάσουμε ως το τέλος» στα Νέα της TSlK και του Σοβιέτ της Πετρούπολης, 19-10-1917.

Αλλά σε όλη αυτή την επιχειρηματολογία δεν εμφανίζεται η εξής λεπτομέρεια: Ο Β. Ι. Λένιν, που σίγουρα ήξερε την πραγματική θέση του Λ. Ντ. Τρότσκι, στο λόγο του στις 18 Οκτωβρίου επιδοκίμασε απόλυτα την εξήγηση που αυτός έδωσε - και που αναφέρθηκε πιο πάνω - εκτιμώντας ότι στην πραγματικότητα επρόκειτο για παραπλανητικό ελιγμό. «Μόνο παιδιά θα μπορούσαν να μην το καταλάβουν αυτό» (βλ. Β. Ι. Λένιν, Άπαντα, τόμ. 34, σελ. 423).

Σημαίνει αυτό ότι μεταξύ του Λένιν και του Τρότσκι δεν υπήρχαν γενικά διαφωνίες παραμονές της Οκτωβριανής Επανάστασης; Καθόλου. Αλλά είχαν καθαρά τεχνικό χαρακτήρα: ο Τρότσκι ήθελε να χρησιμοποιήσει το σύνθημα της σύγκλησης του Συνεδρίου των Σοβιέτ μόνο ως νόμιμη κάλυψη για την κινητοποίηση των μαζών και με σκοπό να εξασφαλίσει τεχνηέντως το δικαίωμα του λόγου σε οποιαδήποτε από τις στιγμές που πλησίαζαν και όχι μονάχα μετά τη σύγκληση του Συνεδρίου. Αλλά ήδη στις 10 Σεπτεμβρίου ο Λένιν είχε ζητήσει να επισπευσθεί η κατάληψη της εξουσίας.

Κρατώντας την προσοχή μας σε όλα όσα μόλις ειπώθηκαν, νομίζω ότι γίνεται πλέον σαφές ότι στο πλευρό του Β. Ι. Λένιν ο Λ. Ντ. Τρότσκι έπαιξε ηγετικό ρόλο στην προετοιμασία της εξέγερσης του Οκτώβρη. Αυτό το συμπέρασμα γίνεται ακόμα πιο καθαρό, αν λάβουμε υπόψη μας ότι την περίοδο μετά τα γεγονότα του Φλεβάρη ένα μεγάλο μέρος των παλιών στελεχών του Κόμματος δεν ακολούθησαν την πορεία της σοσιαλιστικής επανάστασης. Φυσικά, στο δίδυμο Λένιν - Τρότσκι, ο Λένιν είχε την πρώτη θέση. Ακριβώς γι’ αυτό λοιπόν ο Τρότσκι είχε σαφώς κάθε λόγο να γράψει στο Ημερολόγιό του:

        «Αν δεν ήμουν στην Πετρούπολη το 1917, η Οκτωβριανή Επανάσταση θα είχε γίνει -δεδομένων των συνθηκών, της προσωπικότητας και της ηγεσίας του Λένιν. Αν ούτε ο Λένιν ούτε εγώ ήμασταν στην Πετρούπολη, η Οκτωβριανή Επανάσταση δεν θα είχε γίνει: η ηγεσία του Μπολσεβίκικου Κόμματος θα είχε εμποδίσει της εκπλήρωσή της… Αν ο Λένιν δεν ήταν στην Πετρούπολη, εγώ δύσκολα θα τα είχα βγάλει πέρα με την αντίθεση των Μπολσεβίκων ηγετών και η πάλη με τον τροτσκισμό (δηλαδή με την προλεταριακή επανάσταση) θα είχε ήδη ξεκινήσει το Μάη του 1917 και θα είχε αποδειχτεί ότι η έκβαση της επανάστασης ήταν ανοικτό ερωτηματικό. Αλλά, επαναλαμβάνω, και με μόνο τον Λένιν η Οκτωβριανή Επανάσταση θα είχε νικήσει» (Λ. Τρότσκι: Ημερολόγια και Γράμματα, Εκδόσεις «Τενεφλέι», 1986, σελ. 84-85).

Είναι αναμφισβήτητο ότι ο Βασέτσκι προσπαθεί να ανασκευάσει αυτή την άποψη, αλλά δυστυχώς το κάνει εξαιρετικά άκομψα. Πρώτ’ απ’ όλα, κόβει την πρώτη και τις τελευταίες δύο φράσεις από την παραπάνω παράθεση, φτάνοντας μ’ αυτό τον τρόπο σε μια καθαρή διαστρέβλωση της σκέψης του Τρότσκι, ώστε να μπορέσει γι’ άλλη μια φορά να αποδείξει τη «μεγαλομανία του» (βλ. Βασέτσκι: Εξόντωση, σελ. 73-94). Δεύτερον, θυμίζει το χαρακτηρισμό που έδωσε ο Στάλιν, τη δεκαετία του 1920 και του 1930, στη συμπεριφοράς του Τρότσκι τον Οκτώβριο (ό.π.π., σελ. 72-73). Αλλά εδώ, όπως λένε, τα σχόλια περιττεύουν.

Και ο Βολκογκόνοφ επίσης χρησιμοποιεί ανάλογες μεθόδους. Για να δείξει, για παράδειγμα, ότι ο Τρότσκι, σε αντίθεση με τον Λένιν, ήταν υπέρμαχος των σκληρών μέτρων «της καταπίεσης και της θανατικής ποινής στο μέτωπο» την περίοδο του Εμφυλίου Πολέμου, παραθέτει πάνω από μια φορά ένα «απόσπασμα» του ίδιου του Τρότσκι: «Δεν είναι δυνατό να οικοδομηθεί στρατός χωρίς καταπίεση. Δεν μπορούμε να οδηγήσουμε τις μάζες στο θάνατο, χωρίς να έχουμε στο οπλοστάσιο της διοίκησης τη θανατική ποινή. Πρέπει να βάζουμε το στρατιώτη ανάμεσα στον πιθανό θάνατο που βρίσκεται μπροστά και στον αναπόφευκτο θάνατο που ελλοχεύει πίσω» (Ντ. Α. Βολκογκόνοφ: Θρίαμβος και Τραγωδία, σελ. 230, Εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή).

Πρώτα απ’ όλα, αυτό που χτυπάει στο μάτι είναι το πόσο ατημέλητα γίνεται η παράθεση. Στο πρωτότυπο διαβάζουμε τις τρεις προτάσεις ως εξής: «Είναι αδύνατο να φτιαχτεί στρατός δίχως κατασταλτικά και ποινικά μέτρα. Δεν μπορείς να οδηγείς στο θάνατο ανθρώπινες μάζες, αν δε διαθέτεις στο οπλοστάσιο της διοίκησής σου την ποινή του θανάτου. Όσο αυτοί οι δίχως ουρά πανάθλιοι πίθηκοι που λέγονται άνθρωποι και περηφανεύονται για την τεχνική τους, θα φτιάχνουν στρατούς και θα πολεμάνε, η διοίκηση του στρατού θα υποχρεώνει τους στρατιώτες να διαλέγουν ανάμεσα σ’ έναν ενδεχόμενο θάνατο στη γραμμή του πυρός και σ’ ένα σίγουρο θάνατο στα μετόπισθεν» (Λεόν Τρότσκι: Η Ζωή μου, σελ. 388, Εκδόσεις Αλλαγή).

Αλλά ούτε αυτό είναι το πιο σημαντικό. Το ζήτημα λήγει, γιατί ο Τρότσκι γράφει μια επιπλέον πρόταση. «Ωστόσο, ξεκαθαρίζει, δεν φτάνει ο φόβος για να φτιαχτεί  στρατός. Ο τσαρικός στρατός δεν διαλύθηκε από έλλειψη καταπιεστικής πειθαρχίας. Οι μπολσεβίκοι δημιούργησαν καινούριο στρατό πάνω στη ζεστή στάχτη του μεγάλου πολέμου… Για το στρατό μας, το πιο γερό τσιμέντο στάθηκαν οι ιδέες του Οκτώβρη» (όπ.π. σελ. 388).

Δεν υπάρχει ανάγκη να ξεκαθαριστεί περισσότερο ότι το κουτσούρεμα και η διαστρέβλωση των τσιτάτων που χρησιμοποιεί ο Βολκογκόνοφ παραποιεί εντελώς τη σκέψη του Τρότσκι, ο οποίος προσπαθούσε πάνω από όλα να κάνει τη διάκριση ανάμεσα στην οικοδόμηση του Κόκκινου Στρατού και των στρατών του παρελθόντος.

Ένα άλλο παράδειγμα. Στο βιβλίο του «Θρίαμβος και Τραγωδία» ο Βολκογκόνοφ γράφει πολλά για το ότι, μετά την υποδοχή του Τρότσκι στο Μπολσεβίκικο Κόμμα, ο Λένιν είχε συνείδηση της «πολιτικής στενοκεφαλιάς του». Δυστυχώς, δεν παρουσιάζει πραγματικά γεγονότα για να υποστηρίξει το τελευταίο. Με εξαίρεση ένα μόνο απόσπασμα από τις αναμνήσεις του Α. Μ. Γκόρκι, που περιγράφει μια συνάντηση του με τον Λένιν από όπου και η τελευταία, «αμερόληπτη» όπως πάντα, εκτίμηση για τον Τρότσκι: «Είναι φιλόδοξος. Κι έχει πάνω του κάτι… το άσχημο, από τον Λασάλ», (Παρατίθεται από τον Ντ. Α. Βολκογκόνοφ: Θρίαμβος και Τραγωδία, σελ. 231, Σύγχρονη Εποχή).

Αυτή η εκτίμηση πράγματι αναφέρεται στο έργο του Γκόρκι Β. Ι. Λένιν, εμφανίστηκε όμως σε αυτό για πρώτη φορά το 1931, την περίοδο της αχαλίνωτης πάλης κατά του «τροτσκισμού». Στο αρχικό κείμενο του Γκόρκι, ο Λένιν μιλούσε για τον Τρότσκι με εντελώς διαφορετικό τρόπο:

«Ναι, ναι -ξέρω! Ορισμένα ψέματα λέγονται για τις σχέσεις μου μαζί του. Λέγονται πολλά ψέματα για μένα και για τον Τρότσκι… Θα μπορούσατε μήπως να βρείτε έναν άλλο άνθρωπο ικανό να σχηματίσει και να οργανώσει σε ένα περίπου χρόνο έναν σχεδόν άρτιο στρατό, αλλά και να κερδίσει το σεβασμό των στρατιωτικών ειδικών; Έχουμε ένα τέτοιο άνθρωπο. Έχουμε το παν…», (Σύγχρονος Ρώσος, Έκδοση  1923, σελ. 243). Ο πρώτος άνθρωπος στην ιστοριογραφία μας που έστρεψε την προσοχή μας σ’ αυτό το «μαγείρεμα» των αναμνήσεων του Γκόρκι ήταν ο Γ. Ι. Κοραμπλέφ (βλ.  Γ. Κοραμπλέφ, Διαλεχτά Έργα).

Έτσι, το μοναδικό επιχείρημα που προβάλλει ο Βολκογκόνοφ για να αποδείξει τις αντι-τροτσκιστικές διαθέσεις του Λένιν αποδείχνεται αβάσιμο. Αυτές οι αστήριχτες θέσεις εμφανίζονται στους πολυποίκιλους ισχυρισμούς του Βασέτσκι και του Βολκογκόνοφ ότι ο Τρότσκι δήθεν είχε παραμείνει προσηλωμένος στην ιδέα του «Πολεμικού Κομμουνισμού» ακόμα και μετά το πέρασμα της Ρωσίας στην τροχιά της ΝΕΠ υπό την ηγεσία του Λένιν. Δεν είναι τυχαίο ότι και γι’ αυτό επίσης δεν υπάρχει καμιά απόδειξη. Είναι εξίσου αδύνατο να θεωρηθούν πειστικά τα αποσπάσματα του Βασέτσκι από τον λόγο του Τρότσκι στο ΙΧ Συνέδριο του ΡΚΚ (μπ), (Μάρτης-Απρίλης 1920), ή η άποψη του Γκ. Βοντολάζοφ (βλ. Λευκορώσος Κομμουνιστής, 1990, Νο. 2, σελ. 57-59, 61), ο οποίος στο άρθρο του κριτικάρει την άποψη του Τρότσκι, ξεκινώντας από το λόγο του στο ΙΧ Συνέδριο.¹⁵

Αυτή η προσέγγιση αγνοεί τη ριζική εξέλιξη που υπέστησαν οι οικονομικές απόψεις του Τρότσκι το 1921. Θεωρώντας την ΝΕΠ ως μια αιφνιδιαστική στροφή στις μεθόδους οργάνωσης της σοσιαλιστικής οικονομίας, ο Τρότσκι, όπως και άλλοι θεωρητικοί της «στρατιωτικής οργάνωσης» συμπεριλαμβανομένου του Ν. Ι. Μπουχάριν, διέκοψε αποφασιστικά από τις προηγούμενες υπεραπλουστευμένες απόψεις του. Πάνω από όλα, εκείνη την εποχή ασχολήθηκε δραστήρια με την επεξεργασία των θεωρητικών και πρακτικών προβλημάτων της ΝΕΠ, δίνοντας ιδιαίτερη προσοχή στο ζήτημα της αλληλεπίδρασης του σχεδίου με την αγορά, στην αύξηση της παραγωγής, στη μείωση του κόστους των βιομηχανικών αγαθών, στον κορεσμό της αγοράς και στην ενίσχυση του κρατικού τομέα της οικονομίας. Και ο Λένιν ενέκρινε το έργο του (βλ. Β. Ι. Λένιν, Άπαντα, τόμ. 54, σελ. 314).

Ο Τρότσκι δεν ξαναγύρισε στην αντίληψη του «Πολεμικού Κομμουνισμού». Το αντίθετο, χωρίς περιστροφές επεσήμαινε τα λάθη εκείνων των κομμουνιστών που θεωρούσαν ότι η οικονομία μπορούσε να αναπτυχθεί με τέτοιες ακραίες μεθόδους.¹⁶

Από αυτή την άποψη είναι εντελώς λάθος να γίνει αποδεκτή η προσπάθεια του Βολκογκόνοφ να χρησιμοποιήσει, ως απόδειξη της κοσμοθεωρίας του Τρότσκι περί «Πολεμικού Κομμουνισμού», το γράμμα του στα μέλη της ΚΕ και της ΚΕΕ του ΡΚΚ (μπ) της 8 Οκτώβρη του 1923. Στο γράμμα του δεν καλεί για τη «σκλήρυνση της πολιτικής σε σχέση με την αγροτιά», ούτε για τη «στρατιωτικοποίηση της εργασίας», κ.λ.π., για τα οποία γράφει ο Βολκογκόνοφ (βλ. Νέα της ΚΕ του ΚΚΣΕ, 1990, Νο.5, σελ. 165-173).

Ο Βολκογκόνοφ κάνει μεγάλο λάθος επίσης, όταν εξισώνει τις οικονομικές ιδέες του Τρότσκι και του Πρεομπραζένσκι (βλ. Ντ. Α. Βολκογκόνοφ, Θρίαμβος και Τραγωδία, τόμ. 1, μέρ. Ι, σελ. 269, Σύγχρονη Εποχή).

Μια διεξοδική ανάλυση αποδείχνει ποια ήταν η βασική διαφορά τους. Ο Τρότσκι στην ουσία δεν ήταν σύμφωνος με τις κύριες ιδέες του Πρεομπραζένσκι - εμπνευστή του «θεμελιακού νόμου της πρωταρχικής σοσιαλιστικής συσσώρευσης», ο οποίος στην πραγματικότητα επιχειρηματολογούσε υπέρ της ανάγκης να επιταχυνθεί η αύξηση του κρατικού κεφαλαίου στη βιομηχανία εις βάρος της αγροτιάς. Ο Τρότσκι από τη μεριά του τόνιζε την ανάγκη να μελετηθεί το πώς αλληλοσυνδέονται ο νόμος της αξίας, η ρύθμιση του ιδιωτικού τομέα και ο νόμος της σοσιαλιστικής συσσώρευσης «στα πλαίσια της παγκόσμιας οικονομίας». Σχετικά μ’ αυτό, έκανε ένα διεισδυτικό σχόλιο για τον κίνδυνο που υπήρχε η μεθοδολογική προσέγγιση του Πρεομπραζένσκι «να καταλήξει στην προοπτική της οικονομικής ολοκλήρωσης» - σύμφωνα με το σταλινικό μοντέλο αυτοδύναμης οικονομικής και πολιτικής ανάπτυξης της ΕΣΣΔ (Η Κομμουνιστική Αντιπολίτευση στην ΕΣΣΔ 1923-1927, τόμ. 1ος, σελ. 225).

Όπως είναι γνωστό, ο Τρότσκι κράτησε πολύ αρνητική στάση προς ένα τέτοιο μοντέλο, δηλώνοντας ανοιχτά ότι η πολιτική του Στάλιν ήταν μια πολιτική «εθελοτυφλίας» που η υλοποίησή της θα κατέληγε «με τον καιρό να αποκαλεί σοσιαλισμό οτιδήποτε συμβαίνει και θα συμβεί μέσα στην Ένωση, ανεξάρτητα από το τι συμβαίνει έξω από τα σύνορά της», (όπ.π., τόμ. 2, σελ. 145).

Εξίσου αναπόδεικτοι είναι οι συλλογισμοί και οι μισοαλήθειες του Βασέτσκι και του Βολκογκόνοφ για τους στόχους και τις μεθόδους της πάλης που διεξήγαγε ο Τρότσκι τις δεκαετίες του 1920 και του 1930 εναντίον της σταλινικής γραφειοκρατίας. Γι’ αυτούς, δεν ήταν παρά «η ίντριγκα ενός δικτάτορα χωρίς υποστήριξη», που χρησιμοποιούσε «την ιδέα της σοσιαλιστικής δημοκρατίας ως όπλο» και μόνο για λόγους τακτικής, για να δυσφημίσει την ΚΕ του Κόμματος. Στην πραγματικότητα, κατά την άποψη τους, ο Τρότσκι επιθυμούσε ένα και μόνο πράγμα: να γίνει ο ηγέτης του ΡΚΚ (μπ).¹⁷

Σε αυτά τα πλαίσια, ο Βασέτσκι και ο Βολκογκόνοφ θεωρούν όλους τους λόγους του Τρότσκι εκείνα τα χρόνια, όπου μιλούσε για την πραγματική αναγέννηση του κομματικού-κρατικού μηχανισμού, ως καθαρή δημαγωγία, ως προσπάθεια να αποπροσανατολίσει το Κόμμα από τις αποφάσεις για τα επείγοντα καθήκοντα της σοσιαλιστικής οικοδόμησης. Καταλήγουν λοιπόν νομοτελειακά να εκτιμούν ως απόλυτα θετικές τις μανούβρες του Στάλιν εναντίον του Τρότσκι (βλ. Ν. Α. Βασέτσκι, Εξόντωση, σελ. 42 και Ντ. Α. Βολκογκόνοφ, Θρίαμβος και Τραγωδία, τόμ. 1ος, μέρος Ι, σελ. 225, 279) και τη γενική κατεύθυνση των δραστηριοτήτων του ίδιου του Τρότσκι, ιδιαίτερα στην αναγκαστική εξορία του, ως αντικομματική και αντισοβιετική.¹⁸

Αυτό θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι είναι η αλήθεια, αν δεν υπήρχαν τα εξής δύο στοιχεία: Πρώτα απ’ όλα, όταν το 1923  ο Τρότσκι πρωτομίλησε για την ανάγκη να διευρυνθεί η εσωκομματική δημοκρατία, δεν υπήρχε λόγος να παλέψει για εξουσία: ήταν ο ρήτορας της Επανάστασης, ο ήρωας του Οκτώβρη, ο ηγέτης και οργανωτής του Κόκκινου Στρατού, θεωρούνταν δίκαια ο δεύτερος μετά τον Λένιν στην ηγεσία του ΡΚΚ (μπ) και κανένα από τα άλλα μέλη του Πολιτικού Γραφείου δεν μπορούσε να τον συναγωνιστεί ούτε σε δημοτικότητα ούτε στο επίπεδο της θεωρητικής κατάρτισης. Κατά συνέπεια, αν δεν υπήρχαν οι εναντίον του φραξιονιστικές δραστηριότητες που ξεκίνησαν οι Ζινόβιεφ, Κάμενεφ και Στάλιν, ο Τρότσκι θα είχε κερδίσει την υποστήριξη της πλειοψηφίας των πιο σημαντικών στελεχών του Κόμματος και ίσως να είχε διαδεχθεί τον Λένιν.¹⁹

Και δεύτερον, αυτά που έγραψε ο Τρότσκι τις δεκαετίες του 1920 και του 1930 για την ασύδοτη γραφειοκρατική εξουσία στο Κόμμα και τη χώρα και για την επιδείνωση της ατμόσφαιρας με τις σταλινικές αυθαιρεσίες, ήταν πράγματι αληθινά. Τώρα το ξέρουμε αυτό εξίσου καλά με όσο το ήξερε κι ο Τρότσκι. Μπορούμε, φυσικά, να σκεφτόμαστε όπως και πριν, ότι ήταν φραξιονιστής και αντισοβιετικός. Μπορούμε να το κάνουμε αυτό, αν θεωρήσουμε ότι η προσωπολατρία του Στάλιν δεν συνδεόταν με το γραφειοκρατικό εκφυλισμό του Κόμματος και του κρατικού μηχανισμού. Για μένα αυτό το συμπέρασμα είναι χωρίς έρεισμα.

Αυτές είναι εν συντομία οι θέσεις μιας από της κατευθύνσεις της σύγχρονης τροτσκιστολογίας, που σήμερα φαίνεται να είναι η κυρίαρχη σ’ αυτή τη σφαίρα της ιστορικής γνώσης. Και ποια είναι η αιτία μιας τέτοιας σοβαρής ρήξης με την αλήθεια από τη μεριά των υποστηρικτών αυτής της κατεύθυνσης; Πιστεύω ότι η αιτία βρίσκεται στην πνευματική αδράνεια που τόσο πολύ χαρακτηρίζει το σύνολο της κοινωνικής μας επιστήμης. Η Γκλάσνοστ έπιασε τους ιστορικούς στον ύπνο. Η αλλαγή στη συνείδηση φαίνεται μάλλον βασανιστική. Μπορούμε να θεωρήσουμε εξίσου σημαντικό το γεγονός ότι μέχρι σήμερα το ζήτημα της νομικής και πολιτικής αποκατάστασης του Λ. Ντ.  Τρότσκι παραμένει άλυτο.  Αυτό καθεαυτό το γεγονός έχει εξίσου σοβαρή επίδραση σε πολλούς κοινωνικούς επιστήμονες. Όλα αυτά μαρτυρούν ότι βρισκόμαστε μονάχα στην αρχή του δρόμου για την αποκατάσταση της αλήθειας που αφορά το παρελθόν μας.  

---

¹ Ο Αλεξάντρ Βαντίμοβιτς Παντσόφ διετέλεσε ιστορικός του Ινστιτούτου του Παγκόσμιου Εργατικού Κινήματος στη Μόσχα. Το άρθρο του αυτό δημοσιεύθηκε στις αρχές του 1990 στο σοβιετικό περιοδικό Η εργατική τάξη στη σύγχρονη κοινωνία,  απ’ όπου και μεταφράστηκε και δημοσιεύθηκε  στο “MARXIST MONTHLY”, τομ. 3, τεύχη 8 και 9, μηνιαίο θεωρητικό όργανο του  “WORKERS REVOLUTIONARY PARTY” - βρετανικού τμήματος της Διεθνούς Επιτροπής της 4^ης Διεθνούς. Αποτέλεσε επίσης το κείμενο της ανακοίνωσης του Α. Παντσόφ στο Διεθνές Συμπόσιο για την 50^η επέτειο της δολοφονίας του Λ. Τρότσκι, που έγινε στο Τόκιο στις 2-4 Νοεμβρίου 1990. Μεταφράστηκε από τα αγγλικά και δημοσιεύθηκε σε συνέχειες στη Σοσιαλιστική Αλλαγή, φ. 1380, 1382 και 1383. 

   Σήμερα ο καθηγητής Α. Παντσόφ είναι επικεφαλής του τμήματος Ιστορίας της Κίνας στο Ινστιτούτο Ασιατικών και Αφρικανικών Σπουδών του Κρατικού Πανεπιστημίου της Μόσχας. (σ.τ.μ.).

² Β. Ι. Μπίλικ, Τρότσκι: στο δρόμο της αλήθειας γι’ αυτόν, Σομπεσιέντικ, 1989, Νο 33 - Β. Ι. Ντανίλοφ, Αρχίζουμε να Μαθαίνουμε τον Τρότσκι, ΕΚΟ, 1990, Νο 1. - Γ. Κοραμπλέφ: Γιατί ο Τρότσκι;, Πολιτική Εκπαίδευση, Νο 2, 1989. - Μ. Α. Μολοντσίγκιν: 1200 Μέρες ως Κομισάριος Πολέμου. Από την Ιστορία της Μετάβασης στην Οικοδόμηση ενός Μαζικού Τακτικού Κόκκινου Στρατού, Στρατιωτικό Περιοδικό Ιστορίας, Νο 8, 10, 1989. - Α. Μ. Ποντσεκόλντιν: Η Νέα Πορεία: Πρόλογος σε μια Τραγωδία, Μολοντόϊ Κόμουνιστ, Νο 8, 1989. - Λ. Μ. Σπίριν: Από την Ιστορία του Ρωσικού Κομμουνιστικού Κόμματος (μπ.) στα Χρόνια του Εμφυλίου Πολέμου και των Επεμβάσεων, Ζητήματα Ιστορίας του ΚΚΣΕ, Νο 3, 1989. - Β. Ι. Στάρτσεφ: Λεόν Ντ. Τρότσκι: Σελίδες Πολιτικής Βιογραφίας, 1990. - Β. Ν. Σαπόσνικοφ: Λεόν Τρότσκι - Συνεργάτης του “Ανατολικού Παρατηρητή”, Νέα της Ακαδημίας Επιστημών, Σειρά Ιστορίας, Φιλολογίας και Φιλοσοφίας, Νο. 3, 1989. 

³Β. Ιβάνοφ, Ξαναζωγραφίζουν τον Ιούδα, Σοβιέτσκαγια Ροσίγια, 27/9/1987. Λ. Μ. Μινάεφ, Η πάλη για ηγεσία και η διαστρέβλωση της εμφάνισης του Λενινισμού, Ζητήματα Ιστορίας του ΚΚΣΕ, 1989, Νο 12). Α. Γ. Πανομαριόφ, Είναι αδύνατο να χτίσεις στρατό χωρίς καταπίεση, Στρατιωτικό Περιοδικό Ιστορίας, 1989, Νο 8, 10.

⁴ Ν. Α. Βασέτσκι: Εξόντωση. Στάλιν. Τρότσκι. Ζινόβιεφ: Θραύσματα της πολιτικής τους μοίρας (Μ. 1989). Τα κεφάλαια αυτού του βιβλίου που είναι αφιερωμένα στον Τρότσκι δημοσιεύθηκαν επανειλημμένα από τον συγγραφέα πριν, όσο και μετά, την έκδοσή του σε μια σειρά εφημερίδες και περιοδικά. Για παράδειγμα: Αγκιτάτορας, Νο 18, 1989. Αργκουμέντι ι Φάκτι, 1988, Νο 34. Λευκορώσος Κομμουνιστής, 1989, Νο 11, 12 και 1990 Νο 1-3. Κομσομόλσκαγια Πράβντα, 19/5/1989. Λιτερατούρναγια Γκαζέτα, 4/1/1989. Νέα και Παλιότερη Ιστορία, 1989, Νο 3.  Προβλήματα Ειρήνης και Σοσιαλισμού, 1990, Νο 1. Σοβιετικά Συνδικάτα, 1989, Νο 14-17). Βλέπε επίσης τα αποσπάσματα που αφορούν τον Τρότσκι στο βιβλίο του Ντ. Α. Βολκογκόνοφ: Θρίαμβος και Τραγωδία. Πολιτικό πορτρέτο του Ι. Β. Στάλιν (Μ. 1989) και τα άρθρα του στην εφημερίδα Πράβντα (9/9/88) και στα περιοδικά Ροντίνα (1989, Νο 7) και Κομμουνιστής των Ενόπλων Δυνάμεων (1989, Νο 19). 

⁵ Ο Βασέτσκι για παράδειγμα, υποψιάζεται ανοιχτά τον Τρότσκι για κάποιο είδος εμπάθειας ακόμα και όταν αναφέρεται στην πρώτη του δραπέτευση από την εξορία το 1902. Δίνει ιδιαίτερη έμφαση στο γεγονός ότι, όταν απέδρασε (ο Βασέτσκι γράφει «στο εξωτερικό», στην πραγματικότητα στη Σαμάρα) ο Τρότσκι, παράτησε τη γυναίκα του και τις δυο μικρές του κόρες (βλ. Νέα και Παλιότερη Ιστορία, 1989, Νο 3, σελ.139). Δεν είναι απαραίτητο, νομίζω, να εξηγηθεί ότι ο Τρότσκι απέδρασε από την εξορία όχι για να εγκαταλείψει την οικογένειά του, αλλά για να συμμετάσχει ενεργά στην επαναστατική δουλειά. Ούτε κι ο Βολκογκόνοφ αποφεύγει την καχυποψία απέναντι στον Τρότσκι.

⁶ Βλ. ΙΙ Συνέδριο του ΣΔΕΚΡ, Ιούλης-Αύγουστος 1903 και Πρακτικά, Μ. 1959 - Β. Ι. Λένιν, Άπαντα, τόμ. 7, σελ. 403-421. 

⁷ Οι απόψεις του σ’ αυτό το θέμα εκτίθενται πληρέστερα στην μπροσούρα του: Τα πολιτικά μας καθήκοντα (Ζητήματα Τακτικής και Οργάνωσης), Γενεύη 1904. 

⁸ Αυτή η θεωρία* διατυπώθηκε για πρώτη φορά με συστηματικό τρόπο από τον Λ.Τρότσκι στο έργο του, Αποτελέσματα και προοπτικές. Κινητήριες δυνάμεις της Επανάστασης, 1906. (Βλ. επίσης Αλ. Παντσόφ, Ο τροτσκισμός στη Ρωσία ως κοινωνικό-πολιτιστικό φαινόμενο, ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ, φύλλο 1474, 24/10/1992, σ.τ.μ.)

         *Η διαρκής επανάσταση δεν αποτελεί κάποια «εφεύρεση» του Τρότσκι, όπως εξακολουθούν να ισχυρίζονται οι «τροτσκιστολόγοι». Ήδη, στο Κομμουνιστικό Μανιφέστο οι Μαρξ και Ένγκελς είχαν μιλήσει για τη δυνατότητα των καθυστερημένων χωρών να αποτελέσουν την εμπροσθοφυλακή της επαναστατικής εξέλιξης και ότι τα άλυτα προβλήματα της αστικής επανάστασης θα μπορούσαν να πυροδοτήσουν τη σοσιαλιστική επανάσταση. Μάλιστα, ο Μαρξ, μιλώντας στην Κεντρική Επιτροπή της Ένωσης των Κομμουνιστών το Μάρτιο του 1850, κάλεσε τους Γερμανούς και τους Γάλλους εργάτες «η πολεμική τους κραυγή να είναι: διαρκής επανάσταση». Στον πρόλογο της ρωσικής έκδοσης του Κομμουνιστικού Μανιφέστου, το 1882, ο Μαρξ αποκαλεί τη Ρωσία «εμπροσθοφυλακή της επαναστατικής δράσης της Ευρώπης» και προσθέτει: «Αν η ρωσική επανάσταση αποτελέσει το σύνθημα για μια προλεταριακή επανάσταση στη Δύση, έτσι που οι δυο μαζί να συμπληρώσουν η μια την άλλη, τότε η τωρινή ρωσική κοινή ιδιοκτησία της γης μπορεί να χρησιμεύσει ως αφετηρία μια κομμουνιστικής εξέλιξης». (βλ. Ερνστ Φίσερ, Τι είπε πραγματικά ο Μαρξ, εκδ. Γλάρος, 1975, σελ. 142,143,144). (σ.τ.μ.)

⁹ Προβλήματα Ειρήνης και Σοσιαλισμού, 1990, Νο 1, σελ. 52-53. Βλ. επίσης Λευκορώσος Κομμουνιστής, 1989, Νο 11, σελ. 54. Δεν είναι δύσκολο να παρατηρήσουμε ότι σ’ αυτή την περίπτωση ο Βασέτσκι παραλλάζει το σταλινικό χαρακτηρισμό για τη θεωρία της διαρκούς επανάστασης: «Ήταν η θεωρία του αφοπλισμού του προλεταριάτου, της αποστράτευσης των δυνάμεών του» (βλ. Ο θάνατος ενός διεθνούς κατασκόπου, Πράβντα, 24/8/1940).

¹⁰ Λ. Τρότσκι, Αποτελέσματα και προοπτικές. Κινητήριες δυνάμεις της Επανάστασης, 1919, σελ. 39.

¹¹ Ντ. Α. Βολκογκόνοφ, Θρίαμβος και Τραγωδία, τόμ. 1ος, μέρ. Ι, σελ. 79, 92, Εκδ. Σύγχρονη Εποχή. 

¹² Αυτό το γράμμα δημοσιεύθηκε ως πρόλογος στους δυο λόγους που εκφώνησε ο Τρότσκι για το θάνατο του Γιόφε (βλ. Λ. Ντ. Τρότσκι, Φυσιογνωμίες, Εκδόσεις Μπένσον, 1984, σελ. 229-241).

¹³ Ο Α. Α. Γιόφε αυτοκτόνησε, αφήνοντας στον Τρότσκι το γράμμα που αναφέρει ο Α. Παντσόφ. Σ’ αυτό γράφει για την επιδείνωση της υγείας του (φυματίωση) και για την άρνηση του σταλινικού μηχανισμού να τον στείλει στο εξωτερικό για θεραπεία. Και τονίζει: «Ξέρω πως οι γενικές πεποιθήσεις του Κόμματος δεν δέχονται την αυτοκτονία. Μα πιστεύω, εντούτοις, ότι κανείς από εκείνους που καταλαβαίνουν την κατάστασή μου δεν θα με καταδικάσει γι’ αυτό. Αν ήμουν καλά, θα μπορούσα να βρω τη δύναμη και την ενέργεια να παλέψω εναντίον της κατάστασης που υπάρχει στο Κόμμα. Αλλά, υπό τις παρούσες συνθήκες ύπαρξής μου, δεν μπορώ να υποφέρω μια κατάσταση πραγμάτων στην οποία το Κόμμα ανέχεται σιωπηλά τη διαγραφή σου, ακόμα κι αν είμαι βαθιά πεπεισμένος ότι αργά ή γρήγορα θα ξεσπάσει μια κρίση που θα αναγκάσει το Κόμμα να διαγράψει εκείνους που είναι υπεύθυνοι γι’ αυτό το αίσχος. Μ’ αυτήν την έννοια, ο θάνατός μου είναι μια διαμαρτυρία απέναντι σ’ εκείνους που οδήγησαν το Κόμμα τόσο μακριά, που δεν μπορεί ούτε καν να αντιδράσει μπροστά σε μια τέτοια ντροπή…» - (σ.τ.μ.).

¹⁴ Πρακτικά της Κεντρικής Επιτροπής του ΣΔΕΚΡ (μπ.). Αύγουστος 1917 - Φλεβάρης 1918, σελ. 116. 

¹⁵ Γκ. Βοντολάζοφ, Ιστορική επιλογή και ιστορικές αλτερνατίβες. Ν. Μπουχάριν κατά Λ. Τρότσκι, στο Προβλήματα Ειρήνης και Σοσιαλισμού, 1988, Νο 10. 

¹⁶ βλ. Η Κομμουνιστική Αντιπολίτευση στην ΕΣΣΔ 1923-1927 -από Τα Αρχεία του Τρότσκι σε τέσσερις τόμους, τόμ. 2, Εκδόσεις Μπένσον, 1988, σελ. 76.

¹⁷ Ν. Α. Βασέτσκι, Εξόντωση, σελ. 14, 22-3, 32, 36, 40-41 και Ντ. Α. Βολκογκόνοφ, Θρίαμβος και Τραγωδία, τόμ. 1ος, μέρ. 215, 226, 229.

¹⁸ Ν.Α. Βασέτσκι, Εξόντωση, σελ.  43, 50, 100 και Ντ. Α. Βολκογκόνοφ, Θρίαμβος και Τραγωδία τόμ. 1ος, μέρος Ι, σελ. 355. 

¹⁹ Περισσότερες λεπτομέρειες στο έργο του Β. Ναντότσιεφ: Τρόικα,  Επτανδρία,  Στάλιν, Νεντέλια, 1989, Νο. 1.