Η προσέγγιση του Β. Anderson: Το έθνος ως φαντασιακά βιωμένη κοινότητα

Η προσέγγιση του Β. Anderson: Το έθνος ως φαντασιακά βιωμένη κοινότητα *

(αποσπασμα απο το : Πετρου Θεοδωριδη : Οι Μεταμορφωσεις της Ταυτοτητας , εθνος Νεωτερικοτητα , Εθνικιστική Ιδεολογια)

Ο B. Anderson υποστηρίζει ότι η εθνικότητα καθώς και ο εθνικισμός είναι πολιτιστικά κατασκευάσματα ενός ιδιαίτερου τύπου και ότι η δημιουργία αυτών των κατασκευασμάτων προς το τέλος του δέκατου όγδοου αιώνα ,αποτέλεσε ένα αυθόρμητο απόσταγμα ενός συμπλέγματος διακριτών ιστορικών δυνάμεων.

Το έθνος αποτελεί ‘’μια φαντασιακή (η ακριβέστερα φαντασιωμένη ή φαντασιακά βιωμένη (immagined) πολιτική κοινότητα’’ φαντασιωμένη ως περιορισμένη και κυρίαρχη η οποία: α) είναι φαντασιωμένη γιατί τα μέλη και του πιο μικρού έθνους δεν πρόκειται ποτέ να γνωρίσουν τα άλλα μέλη της κοινότητας αν και τα φαντάζονται να συμμετέχουν σε αυτήν. β) το έθνος φαντασιώνεται ως περιορισμένο, επειδή και το πιο μεγάλο από αυτά έχει ορισμένα σύνορα γ) φαντασιώνεται ως κυρίαρχο, επειδή η έννοια γεννήθηκε σε μια εποχή, στην οποία ο Διαφωτισμός και η Γαλλική Επανάσταση κατέστρεψαν την νομιμότητα ενός ιερού δυναστικού Βασιλείου. δ) φαντασιώνεται ως κοινότητα, επειδή το έθνος γίνεται αντιληπτό ως βαθιά, οριζόντια συντροφικότητα.''

Ο Αnderson παραλληλίζει τη βιογραφία του έθνους με την βιογραφία ενός προσώπου. Η ταυτότητα του προσώπου δεν μπορεί να‘’ενθυμηθεί’’ και πρέπει να ’’διηγηθεί‘’, η ‘’βιογραφία του’’ έχει συνεπώς ανάγκη από ντοκουμέντα, [πιστοποιητικά γέννησης, ημερολόγια, γράμματα] που καταγράφουν την συνέχεια της ιστορίας του και αντικαθιστούν την μνήμη του. Με ανάλογο τρόπο, γεννιέται κατά τον ύστερο 18ο αιώνα η ανάγκη της εξιστόρησης μιας ’’ταυτότητας’’ του έθνους, ως ιστορικής’’συνέχειας’

Ενώ ο Gellner εστιάζει το ενδιαφέρον του στην μετάβαση από αγροτικές σε βιομηχανικές κοινωνίες και στην κεντρική σημασία της εκπαίδευσης, στη νέα βιομηχανική κοινωνία, o Αnderson ιχνηλατεί τους πολλαπλούς αλλά και συγκλίνοντες δρόμους προς την ‘’φαντασιακή’’ κοινότητα του έθνους

Εκείνο πού έκανε δυνατές τις νέες φαντασιακές κοινότητες ήταν –σύμφωνα με τον Αnderson- μια εκρηκτική διαντίδραση μεταξύ ενός συστήματος παραγωγής και παραγωγικών σχέσεων (καπιταλισμός), μιας τεχνολογίας επικοινωνιών (τύπος) και το αναπόδραστο (fatality) της ανθρώπινης γλωσσικής διαφοροποίησης

Η κεντρική θέση του Ανderson είναι ότι: ‘’η τυπωμένη γλώσσα είναι πού εφευρίσκει τον εθνικισμό, και όχι κάποια ιδιαίτερη γλώσσα per se..[…]. Οι μηχανικά αναπαραγόμενες έντυπες γλώσσες ενοποιούν πεδία γλωσσικής ανταλλαγής, και παράγουν νέες γλώσσες, πού αντικαθιστούν τις παλαιότερες ιερές οικουμενικές γλώσσες‘’.
Στην Ευρώπη ο ‘’έντυπος καπιταλισμός’’ (print capitalism) ανέδειξε τις τοπικές διαλέκτους, τις τυποποίησε και τις αναμετάδοσε μέσω της αγοράς. Αυτή η διαδικασία παρείχε τις συνθήκες για την δημιουργία εθνικής συνείδησης. Οι τυπωμένες γλώσσες παρήγαγαν ενοποιημένα πεδία ανταλλαγής και επικοινωνίας, πέρα από τα λατινικά και τις ομιλούμενες τοπικές διαλέκτους. Έτσι ’’Οι συν-αναγνώστες, συνδεδεμένοι μέσω του τύπου σχηματίζουν το έμβρυο μιας εθνικής, φαντασιακά βιωμένης, κοινότητας. Ο έντυπος καπιταλισμός, προσδίδει μια νέα σταθερότητα στην γλώσσα, απαραίτητη για την ιδέα της αρχαιότητας, την τόσο κεντρικά ενσωματωμένη στην ιδέα του έθνους. Δημιούργησε γλώσσες με δύναμη διαφορετική από τα παλιά διοικητικά ιδιώματα ώστε, κάποιες τοπικές διάλεκτοι πού ήσαν πιο κοντινές στην κάθε τυπωμένη γλώσσα, να κυριαρχήσουν στην τελική τους μορφή ''

Ο Αnderson αποδίδει τον σχηματισμό των πρώτων εθνικών κρατών, στην Λατινική Αμερική, στις διοικητικές ενότητες πού είχαν σχηματισθεί εκεί από την εποχή της αποικιοκρατίας, στον ρόλο των κρατικών λειτουργών, των επισκόπων καθώς και στον ρόλο των τοπικών εφημερίδων. Οι εθνικισμοί πού αναδύονται από το 1820 στην Ευρώπη ήταν έντονα ’’λαικίστικοι’’

και σε αντίθεση με τους εθνικισμούς της Αμερικής, απέδιδαν τεράστια σημασία, στην ‘’εθνική έντυπη-γλώσσα’’ καθώς και σε πρότυπα πού αφορούσαν σε μακρινούς προγόνους. Στην Ευρώπη οι νέοι εθνικισμοί στις αρχές του 19ου αιώνα- άρχισαν να φαντάζονται την επανεμφάνιση του έθνους τους ως ’’αφύπνιση από βαθύ ύπνο‘’

μια αντίληψη ολοκληρωτικά ξένη προς αυτή της Αμερικανικής εμπειρίας.

Μέχρι τα τέλη του 18ου αιώνα, κανείς δεν φανταζόταν τις εθνικές γλώσσες σαν να ανήκουν σε κάποιο γεωγραφικά προσδιορισμένη ομάδα. Αργότερα οι εθνικές γλώσσες άρχισαν να λειτουργούν πολιτικά ώστε να διαχωρίζουν τις εθνικές κοινότητες από τα αρχικά δυναστικά βασίλεια. Tο ιδεολόγημα της ‘’αφύπνισης’’ του έθνους επέτρεπε στους διανοούμενους και αστούς να διακρίνουν στην μελέτη π.χ των Τσέχικων-Μαγυάρικων γλωσσών και παραδόσεων ‘’την επανανακάλυψη, κάποιου, βαθιά κρυμμένου, αιώνιου πράγματος’’ Την επανάσταση στις Ευρωπαικές ιδέες για την Γλώσσα προκάλεσαν α) Τα Λεξικά β) η επιστημονική συγκριτική σπουδή της γλώσσας γ) Η ανάπτυξη της φιλολογίας και της συγκριτικής γραμματικής
Παράλληλα εμφανίζεται άνοδος της εμπορικής και βιομηχανικής αστικής τάξης. Η αστική τάξη πού δεν μπορούσε να υπάρξει χωρίς τον έντυπο λόγο, ήταν η πρώτη πού πέτυχε την ταξική αλληλεγγύη της, σε μια ‘’φαντασιωτική‘’ βάση.
Αυτή η διαδικασία καθιέρωσης των εθνικών γλωσσών, σε χώρες σαν την Αγγλία και την Γαλλία, δεν συναντούσε πολλά προβλήματα, καθώς εκεί οι εθνικές γλώσσες συνέπιπταν με την γλώσσα που μιλούσε το μεγαλύτερο τμήμα του πληθυσμού. Αλλά σε αλλά βασίλεια, όπως π.χ την Αυστρο Ουγγαρία, η διαδικασία αυτή προκάλεσε εκρηκτικές συνέπειες. Εκεί η αντικατάσταση των Λατινικών από εθνικές γλώσσες στα μέσα του 19ου αιώνα δημιουργούσε πλεονεκτήματα σε εκείνους που ήδη χρησιμοποιούσαν την έντυπη-γλώσσα και τους εμφάνιζε να απειλούν εκείνους που δεν τις χρησιμοποιούσαν.
Γύρω στα μέσα του 19ου αιώνα αναπτύχθηκαν στην Ευρώπη αυτοί που ο Anderson oνόμασε «επίσημους εθνικισμούς»’. Αυτοί οι εθνικισμοί, αποτελούσαν αντίδραση δυναστικών και αριστοκρατικών ομάδων εξουσίας, πού απειλούνταν από περιθωριοποίηση μέσα στις ’’λαϊκές φαντασιακά βιωμένες κοινότητες’’.
Το τελευταίο κύμα του εθνικισμών, κυρίως στις χώρες της Ασίας και Αφρικής, αποτέλεσε κατά τον Αnderson, μια απάντηση στο παγκόσμιο ιμπεριαλισμό πού έγινε δυνατός από τα αποτελέσματα του βιομηχανικού καπιταλισμού.
Οι ύστερες αποικιακές αυτοκρατορίες του 19ου αιώνα πού ήσαν πολύ μεγάλες για να κυβερνηθούν από μια μικρή ομάδα εθνών, πολλαπλασίασαν τις λειτουργίες του κράτους στις μητροπόλεις αλλά και στις αποικίες. Ετσι, εκτεταμένα σχολικά συστήματα παρήχθησαν στις τελευταίες, με σκοπό να παράγουν εν μέρει, τα απαιτούμενα πλαίσια για τις αποικίες και να ενσωματώσουν τις γραφειοκρατίες. Αυτά τα σχολικά συστήματα, συγκεντρωτικά καθώς ήσαν, δημιούργησαν νέα ‘’προσκυνήματα’’, πού είχαν την ‘’Ρώμη’’ τους, (δηλαδή το κέντρο τους) σε διάφορες αποικιακές πρωτεύουσες. Παράλληλα, αυτά τα εκπαιδευτικά ‘’προσκυνήματα’’ αντανακλώνται και στην σφαίρα της διοίκησης. Η εξάπλωση του αποικιακού κράτους, το οποίο προσκαλούσε τους ιθαγενείς στα σχολεία και στα γραφεία, η διασταύρωση εκπαιδευτικών και διοικητικών’’ προσκυνημάτων’’ παρείχε την εδαφική βάση για τις νέες’’ φαντασιωμένες κοινότητες’’, μέσα από τις οποίες, οι ιθαγενείς μπορούσαν να δουν τον εαυτό τους ως έθνος.

Για το Οιωνεί μεταφυσικο στοιχειοτου εθνικισμου
Ο Β.Αnderson υποστηρίζει ότι ο εθνικισμός ενέχει μια συγγενεια με τον θρησκευτικό τρόπο του '' φανταζεσθαι'' τον κόσμο . Συγκρoτει ενα συνδε σμο αναμεσα στο νεκρο και το αγεννητο, το αναπόδραστο του θανάτου και την αναγκη συνέχειας ‘’Το εμβλημα της συγχρονης κουλτουρας του εθνικισμου ειναι το κενοταφιο του Αγνωστου στρατιωτη.’’


Με αυτή το οινεί μεταφυσικό ,σχεδόν θρησκευτικό στοιχείο της,η εθνικιστική ιδεολογια προτεινει μια κοσμολογική ερμηνεια ,πού είναι ταυτόχρονα συνεκτική και περιγραφική του κόσμου αλλα και παρηγορητικήΠροσφερει ένα ερμηνευτικο πλαισιο για την κατανοηση του κόσμου.Συνθετει ένα ‘’συμβολικό συμπαν'' ενα συναισθημα του’’ανήκειν ‘’ στον κόσμο ενα καταφυγιο οπου μπορει να λάβει θεση και η συνολική ιστορια και η προσωπική βιογραφια ενός ατόμου Οριοθετει την κοινωνική πραγματικότητα Παρεχει ταξη για την υποκειμενική κατανόηση της βιογραφικής εμπειριας’Μεσα σε αυτό οι απομονωμενες διαστασεις της πραγματικότητας, ακόμα και τα ονειρα του απλου ανθρωπου ενσωματώνονται,εξηγουνται, δικαιώνονται ‘’

*Στην ελληνική μετάφραση αναφέρεται ως φαντασιακές κοινότητες. Βλέπε Μπένεκτικτ Αντερσον ‘’Φαντασιακές Κοινότητες” μετάφρ. Π. Χαντζαρούλα, Νεφέλη Αθήνα 1997