Ποιος (δικαιούται να) κυβερνά αυτόν τον τόπο; Πορτογαλία: Is this a Coup? της Αθηνάς Σίμογλου

Ποιος (δικαιούται να) κυβερνά αυτόν τον τόπο;

Πορτογαλία: Is this a Coup?

της Αθηνάς Σίμογλου

Στην Πορτογαλία την προηγούμενη εβδομάδα συνέβη κάτι πρωτοφανές: διά στόματος του Προέδρου της Δημοκρατίας, Καβάκο Σίλβα, ορίστηκε αυθεντικά ποια είναι τα θεμέλια του δημοκρατικού πολιτεύματος της χώρας και, κατά συνέπεια, ποιος είναι «κατάλληλος» να κυβερνά και προς ποια κατεύθυνση μπορεί κατ’ αποκλειστικότητα να κινείται η διακυβέρνηση της χώρας.

Πίνακας του Eduardo Viana

Τα γεγονότα είναι λίγο πολύ γνωστά — όχι πάντως γιατί έσπευσαν να μας πληροφορήσουν τα εγχώρια ΜΜΕ. Από τον ξένο Τύπο –και ελάχιστες αναφορές στον ελληνικό– μάθαμε ότι στις εκλογές της 4ης Οκτωβρίου στην Πορτογαλία πρώτος αναδείχθηκε ο κεντροδεξιός συνασπισμός του Λαϊκού Κόμματος και των Σοσιαλδημοκρατών[1], με το όνομα «Η Πορτογαλία μπροστά», που ωστόσο δεν κέρδισε την αυτοδυναμία. Πληροφορηθήκαμε επίσης ότι επιχειρήθηκε μια ευρεία συμμαχία της Αριστεράς με το Σοσιαλιστικό Κόμμα και ότι η Πορτογαλία κινδυνεύει από πολύμηνη πολιτική αστάθεια, ότι οι πολιτικές ισορροπίες είναι εύθραυστες, ότι δύσκολα θα σχηματιστεί κυβέρνηση σταθερή και με διάρκεια, και δη σε μια κρίσιμη, για τη δημοσιονομική κατάσταση της χώρας, περίοδο. Σε κάποια ξένα Μέσα έγινε μάλιστα λόγος για συνταγματικό «πραξικόπημα», καθώς ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας της χώρας επέλεξε –18 ημέρες μετά τις εκλογές– να αναθέσει τον σχηματισμό κυβέρνησης στον Πέδρο Κοέλιο, επικεφαλής του κεντροδεξιού συνασπισμού που ήρθε μεν πρώτος στις εκλογές, ωστόσο δε φαίνεται πως θα καταφέρει να διασφαλίσει την κοινοβουλευτική στήριξη, και όχι στη διαφαινόμενη συμμαχία των Σοσιαλιστών με την Αριστερά (Αριστερό Μπλοκ, Κομμουνιστικό Κόμμα και Οικολόγοι), η οποία έδειξε πως θα διασφάλιζε την ψήφο εμπιστοσύνης στη Βουλή.

Η λέξη «πραξικόπημα» είναι μια λέξη ιδιαίτερα φορτισμένη, ιδίως σε μια χώρα όπως η Πορτογαλία, η οποία τον μισό περίπου 20ό αιώνα υπέφερε από κάθε πιθανό και απίθανο αυταρχικό και δικτατορικό καθεστώς. Λαμβάνει μάλιστα ακόμα μεγαλύτερες διαστάσεις, αν αναλογιστεί κανείς ότι πρόκειται για μια χώρα της Δύσης, μέλος του ευρωπαϊκού οικοδομήματος από το 1986, η οποία, επιπλέον, έχει πολλαπλά καταποντιστεί από τις πρόσφατες οικονομικές εξελίξεις στην Ευρώπη. Γι’ αυτό και ένα «πραξικόπημα στην Πορτογαλία» ηχεί παράταιρο, σχεδόν αδιανόητο.

Έγινε λοιπόν στην Πορτογαλία πραξικόπημα;

Το πολίτευμα της Πορτογαλίας είναι ημιπροεδρική δημοκρατία. Ο λαός συμμετέχει στην εκλογή του Προέδρου της Δημοκρατίας ο οποίος, σύμφωνα με το Σύνταγμα της χώρας, οφείλει να λαμβάνει υπ’ όψιν το εκλογικό αποτέλεσμα προκειμένου να αναθέσει στα πολιτικά κόμματα τον σχηματισμό κυβέρνησης. Συνεπώς, εκ πρώτης όψεως δύσκολα θα μπορούσε κανείς να ψέξει τον ανώτατο άρχοντα της χώρας για την επιλογή του, ακόμη κι αν η πολιτική πραγματικότητα υποδεικνύει πως μια τέτοια επιλογή δείχνει να αντιφάσκει με τον ίδιο τον στόχο για τον οποίο, σύμφωνα με τον ίδιο, ελήφθη: τη συγκρότηση μιας κυβέρνησης σταθερής και με διάρκεια.

Μέχρι εδώ θα μπορούσε κανείς να εκφράσει αμφιβολίες ως προς την αποτελεσματικότητα και την επιτυχία της επιλογής του Προέδρου, αλλά δύσκολα θα χαρακτήριζε την επιλογή του «συνταγματικό πραξικόπημα». Τα πράγματα όμως αποδείχθηκαν πιο σύνθετα. Σε διάγγελμά του προς τον λαό, στις 22 Οκτωβρίου, ο Καβάκο Σίλβα εξήγησε τους λόγους που τον οδήγησαν στην απόφασή του. Και όσα ανέφερε αποτελούν ένα παράδειγμα εντελώς νέο –και άκρως επικίνδυνο–, και όχι μόνο για την Πορτογαλική Δημοκρατία. Μίλησε λοιπόν για «μεγάλες στρατηγικές επιλογές που υιοθετήθηκαν από την εγκαθίδρυση του δημοκρατικού πολιτεύματος». Ποιες είναι όμως αυτές οι επιλογές; Ο Πρόεδρος δεν άφησε κανένα περιθώριο αμφιβολίας: «Η Ευρωπαϊκή Ένωση αποτελεί στρατηγική επιλογή της χώρας. Αυτή η επιλογή υπήρξε θεμελιώδης για την εδραίωση του δημοκρατικού καθεστώτος της Πορτογαλίας και συνεχίζει να αποτελεί ένα από τα θεμέλια της δημοκρατίας μας και του μοντέλου κοινωνίας στο οποίο επιθυμούν να ζουν οι Πορτογάλοι».

Διευκρινίζει περαιτέρω: «Στα 40 χρόνια της δημοκρατίας, ποτέ οι κυβερνήσεις της Πορτογαλίας δεν εξαρτήθηκαν από τη στήριξη αντιευρωπαϊκών δυνάμεων, με άλλα λόγια δυνάμεων που, στα προεκλογικά προγράμματα με τα οποία απευθύνθηκαν στον πορτογαλικό λαό, υποστήριξαν την κατάργηση της Συνθήκης της Λισαβόνας, του Δημοσιονομικού Συμφώνου, της Τραπεζικής Ένωσης, της Οικονομικής και Νομισματικής Ένωσης και την έξοδο της Πορτογαλίας από το Ευρώ, καθώς επίσης και την διάλυση του ΝΑΤΟ, ενός οργανισμού του οποίου η Πορτογαλία υπήρξε ιδρυτικό μέλος».

Και καταλήγει: «Αυτή είναι η χειρότερη στιγμή για  να μεταβάλουμε ριζικά τα θεμέλια του δημοκρατικού μας πολιτεύματος, με τρόπο που δεν ανταποκρίνεται στη δημοκρατική βούληση που εκφράστηκε από τους Πορτογάλους στις εκλογές της 4ης Οκτωβρίου».

Το κείμενο που εκφώνησε ο Καβάκο Σίλβα έχει ενδιαφέροντα ρητορικά χαρίσματα, καθώς διακρίνεται από δραματικότητα και πάθος, επικαλείται μεγάλες αφηγήσεις και εθνικούς στόχους, είναι ιδιαίτερα φορτισμένο και αιχμηρό. Δεν είναι όμως άμοιρο συνυποδηλώσεων. Στην ουσία ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας ερμηνεύει αυθεντικά το περιεχόμενο των δημοκρατικών αρχών της Πορτογαλίας: πρόκειται για τη «στρατηγική επιλογή» της χώρας, αυτό που ο ίδιος ορίζει ως «ευρωπαϊκό προσανατολισμό» της. Και τι είναι αυτό που διαμορφώνει αυτό τον προσανατολισμό και άρα τα θεμέλια του πορτογαλικού δημοκρατικού πολιτεύματος; Και πάλι το ορίζει ο Πρόεδρος: είναι η συμμετοχή της χώρας στην Ε.Ε., στην Ευρωζώνη, στην Οικονομική και Νομισματική Ένωση, στην Τραπεζική Ένωση, στο ΝΑΤΟ, στο Δημοσιονομικό Σύμφωνο.

Έχοντας ορίσει λοιπόν τα θεμέλια της δημοκρατίας, ο Πρόεδρός της συνεχίζει την απεύθυνσή του προς τον λαό, εξηγώντας πως υπάρχουν δυνάμεις που αμφισβητούν τον ευρωπαϊκό προσανατολισμό της χώρας και άρα, σύμφωνα με την παραπάνω, δική του συλλογιστική, και τα δημοκρατικά θεμέλια της χώρας. Πρόκειται για τις διαβόητες αντιευρωπαϊκές δυνάμεις που θεωρεί «ασυμβίβαστες» με την άσκηση της εξουσίας: «Αν η κυβέρνηση που θα σχηματιστεί από τον νικητήριο συνασπισμό δεν μπορεί να διασφαλίσει πλήρως την πολιτική σταθερότητα που χρειάζεται η xώρα, θεωρώ πως θα είναι πολύ σοβαρότερες οι χρηματοδοτικές, οικονομικές και κοινωνικές συνέπειες μιας εναλλακτικής εμφανώς ασυμβίβαστης, η οποία υποδεικνύεται από άλλες πολιτικές δυνάμεις».

Αφού διαχώρισε τις πολιτικές δυνάμεις που είναι «συμβατές» με την κυβερνησιμότητα, ο Πρόεδρος, τέλος, κρίνει σκόπιμο να σχολιάσει τις μετεκλογικές πολιτικές επιλογές τους ως προς τη διαμόρφωση συναίνεσης για τη στήριξη της κυβερνητικής του επιλογής: «Είναι, περαιτέρω, ακατανόητο το ότι οι φιλοευρωπαϊκές κομματικές δυνάμεις δεν έχουν φτάσει σε μια συνεννόηση όταν, κατά το πρόσφατο παρελθόν, ψήφιζαν από κοινού στη Βουλή την έγκριση της Συνθήκης της Λισαβόνας, του Δημοσιονομικού Συμφώνου και του Ευρωπαϊκού Μηχανισμού Σταθερότητας, ενώ τα υπόλοιπα κόμματα πάντα τα καταψήφιζαν». Κλείνοντας δε το διάγγελμα, καλεί τους βουλευτές να ψηφίσουν «λαμβάνοντας υπ’ όψιν τα υπέρτερα συμφέροντα της Πορτογαλίας εάν η κυβέρνηση πρέπει ή όχι να αναλάβει πλήρως τις αρμοδιότητές της». Δεν είναι τυχαίο ότι στον δημόσιο διάλογο της χώρας του το σημείο αυτό ερμηνεύτηκε ως ευθεία πρόσκληση προς τους βουλευτές της αντιπολίτευσης να αποσπαστούν από την κομματική γραμμή, στηρίζοντας την προταθείσα κυβέρνηση.

Η γραμμή των επιχειρημάτων μοιάζει απλή, υποδεικνύοντας μια τάση που εμφανίστηκε και στις πολωμένες μέρες του ελληνικού δημοψηφίσματος: η Ευρώπη νοηματοδοτεί ως έννοια το ουσιαστικό περιεχόμενο των δημοκρατιών, χωρίς ωστόσο το δικό της περιεχόμενο να μπορεί να τεθεί σε οποιαδήποτε συζήτηση. Και όταν αυτό συμβαίνει, εκλαμβάνεται ως «άρνησή» της, ως «αντιευρωπαϊκή» προοπτική η οποία, ως τέτοια, αντιφάσκει με τα δημοκρατικά θεμέλια, και άρα τίθεται αυτομάτως εκτός δημοκρατίας. Πέρα απ’ αυτό, όμως, ο κυνισμός και η ευκολία με την οποία γίνεται αυτή η μετατόπιση αποστερεί το ουσιαστικό περιεχόμενο και από την ίδια την έννοια της δημοκρατίας. Δεν είναι πια η διάκριση των λειτουργιών, η ισότητα, το κράτος δικαίου και, κυρίως, η αντιπροσωπευτική αρχή: κάποιοι είναι «ακατάλληλοι» διά το κυβερνάν ενόψει των «αντιευρωπαϊκών» τους τοποθετήσεων. Ο κύκλος είναι τέλειος. Και ο Ανώτατος Άρχων της Πορτογαλίας τον καθιστά απολύτως σαφή: η Ευρώπη νοηματοδοτεί τη δημοκρατία, και όχι το αντίστροφο.

Όποια κι αν είναι η εξέλιξη στα πολιτικά πράγματα της Πορτογαλίας, το διάγγελμα αυτό αποτελεί μια «πανευρωπαϊκή πρώτη», στον βαθμό που πλέον δηλώνεται ρητά και κατηγορηματικά –και μάλιστα διά στόματος του ανώτατου πολιτειακού οργάνου– ο τρόπος με τον οποίο γίνεται πλέον κατανοητή η δημοκρατία στη Γηραιά Ήπειρο, ενόψει ιδίως της οικονομικής και δημοσιονομικής συγκυρίας στη χώρα. Κι ανεξαρτήτως του αν το ονομάσουμε ή όχι πραξικόπημα, αποτελεί ένα πολύ επικίνδυνο προηγούμενο για όλους τους πολίτες της Ευρώπης, Πορτογάλους και μη.

Η Αθηνά Σίμογλου είναι δικηγόρος

[1] Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Πορτογαλίας (PDS): παρά το όνομά του ανήκει στην Κεντροδεξιά.