οι Διευκρινίσεις του Μ. ΑΝΤΕΡΣΟΝ για τον ορισμό του εθνους ως '' κατα φαντασιαν '' κοινοτητα

[...] Με ένα ανθρωπολογικό πνεύμα, επομένως, προτείνω τον ακόλουθο ορισμό του έθνους: αποτελεί μια ανθρώπινη κοινότητα που φαντάζεται τον εαυτό της ως πολιτική κοινότητα, εγγενώς οριοθετημένη και ταυτόχρονα κυρίαρχη.

Αποτελεί κοινότητα σε φαντασιακό επίπεδο επειδή κανένα μέλος, ακόμα και του μικρότερου έθνους, δε θα γνωρίσει ποτέ τα περισσότερα από τα υπόλοιπα μέλη ούτε καν θ’ ακούσει γι’ αυτά, όμως ο καθένας έχει την αίσθηση του συνανήκειν. Ο Ρενάν αναφέρθηκε σ’ αυτή τη φαντασιακή λειτουργία όταν έγραψε με κάποιο σκαρκασμό ότι: «Η πεμπτουσία του έθνους βρίσκεται στo ότι τα μέλη του έχουν πολλά κοινά καθώς και στο ότι έχουν ξεχάσει πολλά». Με κάπως οξύ τόνο ο Γκέλνερ διατυπώνει μια παρόμοια άποψη όταν αποφαίνεται ότι «ο εθνικισμός δε σημαίνει ότι τα έθνη αφυπνίζονται στην αυτοσυνειδησία: επινοεί έθνη εκεί που δεν υπάρχουν». Το μειονέκτημα αυτής της διατύπωσης, όμως, έγκειται στο ότι ο Γκέλνερ είναι τόσο ανυπόμονος να δείξει ότι ο εθνικισμός ενδύεται ψευδή προσχήματα, ώστε εξομοιώνει την “επινόηση” με τη “χάλκευση” και την “πλαστότητα” με τη “φαντασιακή σύλληψη” και τη “δημιουργία”. Μ’ αυτόν τον τρόπο υπονοεί ότι υπάρχουν “αληθινές” κοινότητες που πλεονεκτούν σε σχέση με το έθνος. Στην πραγματικότητα, κάθε κοινότητα που είναι μεγαλύτερη από ένα χωριό όπου οι άνθρωποι έχουν προσωπική επαφή (και ίσως ακόμα και σ’ αυτήν την περίπτωση) είναι φαντασιακή. Οι κοινότητες δε διακρίνονται μεταξύ τους από την πλαστότητα/ γνησιότητά τους, αλλά από τον τρόπο με τον οποίο συλλαμβάνονται με τη φαντασία. Οι κάτοικοι της Ιάβας ανέκαθεν γνώριζαν ότι είναι συνδεδεμένοι με ανθρώπους που δεν είχαν δει ποτέ, αλλά αυτούς τους δεσμούς τους είχαν συλλάβει με τη φαντασία τους μ’ έναν ιδιαίτερο τρόπο – ως συγγενικά και πελατειακά δίκτυα τα οποία ήταν δυνατόν να επεκταθούν απεριόριστα. Μέχρι πολύ πρόσφατα στη γλώσσα της Ιάβας δεν υπήρχε λέξη που να αποδίδει την αφηρημένη έννοια “κοινωνία”. Μπορεί σήμερα να θεωρούμε τη γαλλική αριστοκρατία του ancien régime ως τάξη, είναι όμως σίγουρο ότι έγινε αντιληπτή μ’ αυτόν τον τρόπο πάρα πολύ πρόσφατα. Στην ερώτηση “ποιός είναι ο Comte X;” η φυσιολογική απάντηση δεν θα ήταν “ένα μέλος της αριστοκρατίας”, αλλά “ο άρχοντας του Υ”, “ο θείος του Baronne de Y”, ή “κάποιος προστατευόμενος του Duc de Z”.

Το έθνος συλλαμβάνεται με τη φαντασία ως οριοθετημένο, γιατί ακόμα και το μεγαλύτερο από αυτά, που περιλαμβάνει ίσως και ένα δισεκατομμύριο ανθρώπινες ζωές, έχει καθορισμένα, έστα κι αν είναι ελαστικά, σύνορα, πέρα από τα οποία βρίσκονται άλλα έθνη. Κανένα έθνος δε φαντάζεται τον εαυτό του να ταυτίζεται με την ανθρωπότητα. Ούτε και οι πλέον μεσσιανικοί εθνικιστές δεν ονειρεύονται ότι κάποια μέρα όλα τα μέλη της ανθρωπότητας θα συνενωθούν με το έθνος τους, όπως, σε ορισμένες εποχές, ονειρεύονταν οι χριστιανοί μια χριστιανική οικουμένη.

Συλλαμβάνεται με τη φαντασία ως κυρίαρχο γιατί η έννοια έθνος γεννήθηκε σε μια εποχή κατά την οποία ο Διαφωτισμός και η Επανάσταση κατέστρεψαν τη νομιμότητα της ιεραρχικά οργανωμένης ελέω Θεού μοναρχίας. Ωριμάζοντας σ’ ένα στάδιο της ανθρώπινης ιστορίας, κατά το οποίο ακόμα και οι πιο αφοσιωμένοι οπαδοί κάθε οικουμενικής θρησκείας βρίσκονται αναπόφευκτα αντιμέτωποι με τον υπαρκτό πλουραλισμό αυτών των θρησκειών και την αναντιστοιχία μεταξύ των οντολογικών επαγγελιών κάθε πίστης και της εδαφικής έκτασης, τα έθνη ονειρεύονται άμεσα την ελευθερία τους, έστω και υπό την αιγίδα του Θεού. Εγγύηση και έμβλημα αυτής της ελευθερίας είναι το κυρίαρχο κράτος.

Τέλος, συλλαμβάνεται με τη φαντασία ως κοινότητα, επειδή ανεξάρτητα από την ουσιαστική ανισότητα και εκμετάλλευση που κυριαρχεί σε κάθε κοινότητα, το έθνος νοείται πάντα ως μια βαθιά οριζόντια συντροφική σχέση. Σε τελευταία ανάλυση, είναι αυτό το αίσθημα της αδελφότητας που δίνει τη δυνατότητα σε τόσα εκατομμύρια ανθρώπους, τους τελευταίους δύο αιώνες, όχι τόσο να σκοτώνουν, όσο να είναι πρόθυμοι να δίνουν τη ζωή τους για τόσο περιορισμένες φαντασιώσεις.

Αυτοί οι θάνατοι, μας φέρνουν απότομα αντιμέτωπους με το κεντρικό πρόβλημα που θέτει ο εθνικισμός: για ποιό λόγο οι συρρικνωμένες φαντασιώσεις της πρόσφατης ιστορίας (με διάρκεια μόλις μεγαλύτερη από δύο αιώνες) προκαλούν τέτοιες κολοσσιαίες θυσίες; Πιστεύω ότι η αρχή μιας απάντησης βρίσκεται στις πολιτισμικές ρίζες του εθνικισμού. [...]