Η πολυπολιτισμική διάσταση της σύγχρονης Θεσσαλονίκης Τριαντάφυλλου Μηταφίδη,

Η πολυπολιτισμική διάσταση της σύγχρονης Θεσσαλονίκης

Η πολυπολιτισμική διάσταση της σύγχρονης Θεσσαλονίκης

Τριαντάφυλλου Μηταφίδη, προέδρου της Γ΄ ΕΛΜΕ-Θ,

        Το κείμενο είναι η ομιλία προς τους αντιπροσώπους του ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΣΕΜΙΝΑΡΙΟΥ,"Πολιτισμικές Γέφυρες" - πρόγραμμα «ΗΟRΙΖΟΝ» - Θεσσαλονίκη 2-4 Απριλίου 1997. Αναδημοσιεύθηκε στην «ΑΥΓΗ» από το θεωρητικό περιοδικό «ΤΕΤΡΑΔΙΑ ΜΑΡΞΙΣΜΟΥ», (τεύχος 11, Μάρτιος-Ιούλιος 1997), ως συμβολή στην ανάδειξη τηςκοινωνικής-πολυπολιτισμικής ιστορίας της Θεσσαλονίκης ενόψει της «αντι-συνόδου των κινημάτων» που οργάνωσε στην πόλη μας το ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΦΟΡΟΥΜ τον Ιούνιο του 2003. Η αγγλική του μετάφραση δόθηκε στους ξένους αντιπροσώπους της «αντι-συνόδου».

Οι σύγχρονοι Έλληνες ιστορικοί συνηθίζουν να διαιρούν την νεότερη ιστορία της Θεσσαλονίκης σε δύο περιόδους με ορόσημο το 1912, τη χρονιά δηλαδή που τα ελληνικά στρατεύματα κατέλαβαν την πόλη, καταλύοντας οθωμανική κυριαρχία πέντε περίπου αιώνων (29 Μαρτίου 1430-26 Οκτωβρίου 1912). Ωστόσο, συμφωνώντας με τον Η. Πετρόπουλο, ποιητή, λαογράφο, συλλέκτη αλλά και ένθερμο "φύλακα της μνήμης"της Θεσσαλονίκης, προτιμώ να χρησιμοποιήσω ως ιστορικό ορόσημο το 1943, τηχρονιά του Ολοκαυτώματος των 50.000 περίπου Εβραίων της Θεσσαλονίκης. Ο λόγος είναι ουσιαστικός: η "Θεσσαλονίκη με τους Εβραίους" αποτελεί καθεαυτή μία ιστορική περίοδο, ενώ η "Θεσσαλονίκη χωρίς τους Εβραίους" είναι μία άλλη"παράγραφος"(1).

Η πόλη ιδρύθηκε στα Ελληνιστικά χρόνια, το 315 π.Χ. Χωρίς να γίνει ποτέαυτοκρατορική πρωτεύουσα, χρησίμευσε ως προσωρινή κατοικία δύο αυτοκρατόρων, του Γαλέριου και του Θεοδόσιου. Παρά τις αμέτρη τες εισβολές που υπέστη, παρέμεινε η δεύτερη σε σημασία πόλη της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και στο δεύτερο μισό του 14ου αιώνα αποτέλεσε θέατρο πολιτικο-θρησκευτικών συγκρούσεων με αποκορύφωμα την κατάπνιξη του ριζοσπαστικού - πληβειακού κινήματος των Ζηλωτών (1350).

Για περισσότερο από τέσσερις αιώνες η Βαλκανική αυτή πόλη, στην οποία μετά από τους Βυζαντινούς και για ένα σύντομο διάλειμμα, τους Ενετούς, στήριξαν την κυριαρχία τους οι Οθωμανοί Τούρκοι, ήταν, όπως οι περισσότερες οθωμανικές πόλεις και λιμάνια της Μεσογείου, μία κοσμοπολίτικη πόλη με κατοίκους διαφορετικής θρησκευτικής και εθνικής προέλευσης, οργανωμένους σε διαφορετικές κοινότητες. Έτσι, συνυπήρχαν Έλληνες, Αλβανοί, Σλάβοι, Αρμένιοι, Τσιγγάνοι, με προεξάρχοντα εβραϊκό στοιχείο, που εγκαταστάθηκε στην πόλη μετά τους μεγάλους θρησκευτικούς διωγμούς στην Ισπανία το 1492. Έτσι, η "μητρόπολη της Μακεδονίας" έγινε η "μητέρα του Ισραήλ", η "Ιερουσαλήμ των Βαλκανίων", ή η "Σεφαράντ των Βαλκανίων" - το εβραϊκό όνομα της Ισπανίας.

ΣΤΑΥΡΟΔΡΌΜΙ

      Στο β' μισό του 19ου αιώνα η Θεσσαλονίκη γίνεται σιγά - σιγά ο δυναμικότερος πόλος της διαβρωμένης πλέον Οθωμανικής κυριαρχίας, ένα σταυροδρόμι ανάμεσα σε Ανατολή και Δύ ση. Μετά από μία μακροχρόνια νάρκη, η πόλη ανοίγεται προς τη Δύση απ' όπου προσλαμβάνει  όχι μόνο θεωρητικές γνώσεις και  τεχνολογία αλλά και νέα ήθη. Η γαλλική κουλτούρα αποτελεί το φορέα και τον αγωγό ενός νέου τρόπου ζωής απέναντι στην ανατολίτικη μακαριότητα. Έτσι οικαλόγηροι και οι καλόγριες του τάγματος Σαιν Βενσάν ντε Πόλ (Sain Vincent de Paul)   ίδρυσαν τέσσερα σχολεία Μέσης Εκπαίδευσης και την Ουνίτικη ιερατική σχολή του Ζέιντελικ. Οι Αγγλικανοί δύο σχολεία και οι Αμερικανοί Προτεστάντες τη Γεωργική Σχολή το 1905. Η κρατική Γαλλική Λαϊκή Αποστολή διατηρούσε δύο εκπαιδευτήρια και μία εμπορική σχολή. Οι Ιταλοί είχαν 6 σχολεία και οι Γερμανοί-Αυστριακοί δύο.

     Η πόλη γνωρίζει μία ταχεία εκβιομηχάνιση που οδηγεί στη διαφοροποίηση των κοινοτικών δομών, στην αφομοίωση πολλών κοινωνικών και εθνικών ομάδων. Η"δυτικοποίηση" της Θεσσαλονίκης στα πλαίσια της εισβολής του ευρωπαϊκούκαπιταλισμού στην οθωμανική αυτοκρατορία, καθώς ευνοείται από μεταρρυθμίσεις, γνωστές ως "Τανζιμάτ", γίνεται με ταχύτατους ρυθμούς και προκαλεί κραδασμούς στον παραδοσιακό τρόπο ζωής της πόλης.

     Δεν ενώνεται μόνο σιδηροδρομικά με το ευρωπαϊκό δίκτυο. Δεν αυξάνεται μόνο ο αριθμός των μεταπρατών, των δυτικότροπων κτισμάτων και των προλεταρίων, αλλά και οι αντιδράσεις των μουσουλμάνων κατοίκων στους νεοτερισμούς ποου εισάγονται, με αποκορύφωμα τα δραματικά γεγονότα του Μάη του 1876. Οι αρχές της πόλης καταλύονται προσωρινά από τον εξεγερμένο όχλο και σφάζονται ο πρόξενοι της Γαλλίας και της Γερμανίας μπροστά  μάτια του Βαλή της πόλης.

    Στην είσοδο του 20ου αιώνα η Θεσσαλονίκη είχε γύρω στις 135.000 κατοίκους, όσους περίπου και η Αθήνα, ενώ το Βελιγράδι 70.000 και η Σόφια 68.000. Στη Θεσσαλονίκη ήταν επίσης η έδρα της στρατιωτικής διοίκησης του Γ Σώματος Στρατού της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας με 100,000 άνδρες.

Ο διεθνής χαρακτήρας της πόλης

Ως "συμπρωτεύουσα" της Οθωμανικής Αυ τοκρατορίας και με τον έντονα διεθνή χαρακτήρα της συγκέντρωνε, όπως ήταν φυσικό, το ενδιαφέρον των Μεγάλων Δυνάμεων, Στην "κι νούμενη άμμο" των Βαλκανίων η Θεσσαλονίκη είχε τόσα γενικά προξενεία όσες πρεσβείες είχε η Αθήνα! Τα προξενεία αυτά συντόνιζαν τηδραστηριότητα τόσο την πολιτική όσο και την οικονομική όλων των διπλωματικών αντιπροσωπειών που υπήρχαν στην Ευρωπαϊκή Τουρκία. Έτσι η πόλη λειτουργούσε ως ένα είδος "συλλογικού μεταπράτη" ανάμεσα στην Δύσηκαι την Ανατολή. Η πόληβρισκόταν στο μάτι του κυκλώνα και για ένα άλλο επίσης Λόγο: ήταν χώρος "δυσμενούς μετάθεσης", περίπου πολιτικού εξοστρακισμού, όσων επεδίωκαν τον εκδημοκρατισμό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, κυρίως των ανυπάκουων αξιωματικών που συσπει ρώθηκαν υπό τον Κεμάλ Ατατούρκ στο κίνημα τωνΝεότουρκων και εκθρόνισαν τελικά το Σουλτάνο ΑβδούλΧαμίττο19ϋ8.

Η Βαλκανική ενδοχώρα "ανέπνεε" μέσα από τη Θεσσαλονίκη και η ζωή στο "θαυμαστό αυτό δείγμα πόλης", όπως τη χαρακτήριζαν οι Άγγλοι περιηγητές Μακένζι και Ιρμπι (2), διακρινόταν για την ειρηνική συνύπαρξη 60.000 ισπανικής προέλευσης Εβραίων, 20.000 Μουσουλμάνων, 20.000 Ντονμέδων, δηλαδή εξισλαμισμένων Εβραίων, - που κυρίως ήταν δημόσιοι υπάλληλοι και μικρέμποροι -, 40.000 Ελλήνων, 5.000 σλαβικής καταγωγής ή σλαβόφωνων και 3.000 Ευρωπαίων, οι και"Φραγκολεβαντίνοι" αποκαλούμενοι.

         Κάθε κοινότητα ζούσε τελείως χωριστά, είχε τους δικούς της τόπους λατρείας, τις δικές της συνοικίες, τα δικά της σχολεία, τα δικά της καφενεία, το δικό της σύστημα κοινωνικής αρωγής (νοσοκομεία, πτωχοκομεία, ορφανοτροφεία, νεκροταφεία κλπ), τα δικά της ήθη και έθιμα, τους δικούς της κανόνες. Έτσι, τα μαγαζιά των Τούρκων έκλειναν την Παρασκευή, των Εβραίων το Σάββατο, των Χριστιανών την Κυριακή. Σημείο συνάντησης όλων αυτών ήταν τα τσαρσιά (= αγορές) όπου γινόταν το αλισβερίσι (= συναλλαγές).

Εβραίοι

Η εβραϊκή κοινότητα, η κινητήρια δύναμη της πόλης, ήταν παράδειγμα κοινωνικής πόλωσης: Μία μειοψηφία οικογενειών έλεγχε τη βιομηχανία και το εμπόριο, αντιπροσώπευε όλους τους μεγάλους ευρωπαϊκούς οίκους και έλεγχε απόλυτα την αγορά κεφαλαίων. Αντίθετα τα 2/3 και πλέον των Εβραίων αποτελούσαν τα πιο φτω χά και βασανισμένα στρώματα της πόλης. Τον Αύγουστο του 1908 το προλεταριάτο της Θεσσαλονίκης αριθμούσε 10.000 εργάτες, που δούλευαν σε διάφορα εργοστάσια, άλλοι τόσοι απασχολούνταν στις βιοτεχνίες καπνού, περίπου 5.000 στις μεταφορές, οι περισσότεροι χαμάληδες στο λιμάνι. Αυτοί αποτέλεσαν και την κοινωνική βάση της Εργατικής Σοσιαλιστικής Ομοσπονδίας, της περίφημης "Φεντερασιόν" και της νεολαίας της, που ιδρύθηκε από μία ομάδα Εβραίων διανοούμενων με επικεφαλής τον Αβραάμ Μπεναρόγια, δάσκαλο και τυπογράφο στην Εβραϊκή κοινότητα. Η εφημερίδα της, Έλ Τζιορνάλ ντελ Λαβαραντόρ", πριν καταρρεύσει οικονομικά, εκδιδόταν σε τέσσερις γλώσσες [ισπανοεβραϊκά "landino", Τουρκικά, Ελληνικά, Βουλγαρικά].

Εθνότητες

Οι μουσουλμάνοι ζούσαν απομονωμένοι στην Άνω Πόλη, το λεγόμενο "Μπαϊρι". Το πλουσιότερο στρώμα τους, οι Οσμανλήδες, ήταν κατά πλειοψηφία τσιφλικάδες που είτε νοίκιαζαν τα χωράφια τους είτε τα καλλιεργούσαν με δικούς τους κολίγους. Γόνος μιας τέτοιας αριστοκρατικής οικογένειας υπήρξε ο μεγάλος Τούρκος αριστερός ποιητής Ναζίμ Χικμέτ, που γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1902,

Οι αλβανικής καταγωγής μουσουλμάνοι υπηρετούσαν κυρίως στο στρατό και τη χωροφυλακή και χρησιμοποιούνταν, σχεδόν αποκλειστικά, ως "καβάσηδες", δηλαδή ως ιδιωτικοί φρουροί και σωματοφύλακες.

Οι Έλληνες, 1 στους4κατοίκουςτηςπόλης, από οικονομική άποψη ήταν ο δεύτερος, μετά τους Εβραίους, παράγοντας της πόλης. Γενικώς θεωρούνταν συντηρητικοί, αδιάφοροι προς κάθε νεωτερισμό και συνήθως τους αποκαλού σαν με το παρατσούκλι "μπαγιάτηδες". Αλλά η Ελληνική κοινότητα, και όχι μόνο για λόγουςιστορικούς, ένιωθε περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη την οθωμανική καταπίεση και θεωρούσε τη Θεσσαλονίκη δική της πόλη. Έτσι, ακόμα και σήμερα, οι "γηγενείς" Θεσσαλονικιοί θεωρούν το παρατσούκλι "μπαγιάτης" περίπου τίτλο τιμής, με την έννοια του γνήσιου, του "βέρου" Θεσσαλονικιού.

Ο Τζώρτζ Αμποτ περιδιαβαίνοντας τη Μακεδονία έγραψε προφητικά τον Αύγουστο του 1900: "Οι Τούρκοι και οι Εβραίοι είναι δύο προσωρινοί κάτοικοι - ταξιδιάρικα πουλιά, αν και συγχρόνως αρπαχτικά πουλιά, οι δεύτεροι άξιοι στο να δημιουργούν το χρήμα και οι πρώτοι, στο να το σπαταλούν. Μόλις η Θεσσαλονίκη περάσει κάτω από νέα εξουσία, οι Τούρκοι θα μαζέψουν τα μπογαλάκια τους και θα ξεκουμπιστούν. Οι Εβραίοι, αν δεν

εκδιωχτούν, θα παραμείνουν και θα συνεχίσουν την ειρηνική τους επιδίωξη για τοκέρδος. Οι προσπάθειες των Σλάβων και των Ρουμάνων να εμφανίσουν κατά παραγγελία πληθυσμό, είναι πολύ ψεύτικες, για να τις πάρει κανείς στα σοβαρά" (3).

Οι σλαβογενείς ή σλαβόφωνοι (Βούλγαροι εξαρχικοί, Σέρβοι, Σλαβομακεδόνες) εμφανίστηκαν στη Θεσσαλονίκη μετά το 1770 και παρέμειναν λίγοι και με μικρή επιρροή. Μετά την ίδρυση της Αυτόνομης Ηγεμονίας της Βουλγαρίας το 1878, που ενίσχυσε το εθνικό συναισθημάτων Βουλγάρων της Θεσσαλονίκης και γενικότερα της Μακεδονίας, άρχισε να συγκροτείται μία ομάδα διανοούμενων η οποία ίδρυσε το Βουλγαρικό Γυμνάσιο της Θεσσαλονίκης και το 1908 εξέδωσε την εβδομαδιαία εφημερίδα "Ναρόντναγια Βόλια", ενώ λίγο αργότερα την τρισεβδομαδιαία" Πατρίδαπου κυκλοφορούσε και στα Γαλλικά.  

Οι Βούλγαροι συντηρούσαν δύο δημοτικά σχολεία, ένα γυμνάσιο, ένα παρθεναγωγείο, ένα διδασκαλείο και εμπορική σχολή.

Οι Σέρβοι, λειτουργούσαν γυμνάσιο, παρθεναγωγείο και δύο δημοτικά - νηπιαγωγεία. Επίσης λειτουργούσε ρου μανικό νηπιαγωγείο, δημοτικό, γυμνάσιο και εμπορική σχολή.

Τέλος η ολιγάριθμη αλλά δυναμική αρμενική κοινότητα, που το 1918 δεν ξεπερνούσε τα 600 άτομα, θα καταφέρει να επιβάλει την παρουσία της, να αποκτήσει το σχολείο της, ενώ Αρμένιοι εθελοντές θα πολεμήσουν στο πλευρό της ΑΝΤΑΝΤ. Αρμένιοι πρόσφυγες θα αρχίσουν να συρρέουν στην πόλη μετά τη γενοκτονία του 1915 και τη Μικρασιατική Εκστρατεία - Καταστροφή του 1922. Περίπου 10.000 Αρμένιοι Θα εγκατασταθούν στους παλιούς τουρκομαχαλάδες και τότε ουσιαστικά θα αρχίσει η ιστορία της αρμενικής παροικίας στην Ελλάδα.

Στατιστικά μιλώντας, στην αρχή του 20ου αιώνα λειτουργούσαν στη Θεσσαλονίκη εκπαιδευτήρια εννέα θρησκευμάτων και δογμάτων καθώς και 13 εθνοτήτων - γεγονός που εκφράζει το πολυάνθρωπο της πόλης και το διεθνέςενδιαφέρον που συγκέντρωνε.

Ενσωμάτωση

Το 1903 υπήρξε μια σημαδιακή χρονιά για τις εξελίξεις στην ευρύτερη περιοχή της γεωγραφικής Μακεδονίας, που αποτελούσε το "μήλον της έριδος" τόσο ανάμεσα στις Μεγάλες Δυνάμεις όσο και στις ηγεσίες των αφυττνιζόμενων εθνοτήτων ή των υπό δημιουργία βαλκανικών κρατών. Η πόλη της Θεσσαλονίκης θα βρεθεί στο επίκεντρο αυτών των εξελίξεων. Έτσι το Γενάρη του 1903 στο Βουλγαρικό Γυμνάσιο, η ΕΜΕΟ (Εσωτερική Μακεδονική Επαναστατική Οργάνωση) που απέβλεπε στην αυτονομία της Μακεδονίας και της Θράκης μετά την αποτίναξη του απολυταρχικού καθεστώτος του Αβδούλ Χαμίτ, θα καλέσει σε εξέγερση που θα αποτύχει τραγικά - 20 Ιουλίου (ΙΛΙΝΤΕΝ) - με χιλιάδες νεκρούς Σλαβο-Μακεδόνες (5). Στις 28 Απριλίου μια ομάδα Βουλγάρων αναρχικών θα καταφύγει σε βομβιστικές ενέργειες, ενώ ένα χρόνο αργότερα ξεκινά ο "Μακεδονικός Αγώνας" για την ένωση της Μακεδονίας με την υπόλοιπη Ελλάδα.

Ως τρόπαιο του πρώτου Βαλκανικού Πολέμου, η Θεσσαλονίκη περνά στην ελληνική κυριαρχία και από το 1915 ως το 1918 εμπλέκεται άμεσα στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο, αφού γίνεται ορμητήριο και κέντρο ανεφοδιασμού της στρατιάς της Ανατολής των Δυνάμεων της "Αντάντ" (150.000Αγγλογάλλοι, 112.000 Σέρβοι, 5.000 Ρώσοι). Με το κύμα των προσφύγων που κατέφθαναν στην πόλη από ολόκληρη την Μακεδονία ο πληθυσμός της άγγιξε τις 500.000.

Η ενσωμάτωση της Θεσσαλονίκης στο Ελληνικό κράτος αλλάζει ριζικά τη φυσιογνωμία, όχι μόνο γιατί ένας καινούργιος πληθυσμός θα εισρεύσει στην πόλη (όπως στρατεύματα από μακρινές χώρες, που για την "υποδοχή" τους η πόλη θα υποστεί μια σειρά από σημαντικές αλλαγές στην υποδομή της), αλλά και γιατί η μεγάλη πυρκαϊά του 1917 θα καταστρέψει 120 εκτάρια του ιστορικού κέντρου, δημιουργώντας 72.000 άστεγους.

Η κυβέρνηση Βενιζέλου, στη θέση μιας προ-βιομηχανικής μεσογειακής πόλης, θα οικοδο μήσει μια μεγάλη νεοελληνική πόλη, προσφέροντας ένα νέο πεδίο επιχειρηματικής δράσης με τη ρευστοποίηση των περιουσιών και τον ξεριζωμό χιλιάδων ατόμων από τον παραδοσιακό τους κοινωνικό χώρο, καθώς το 75% τωνιδιοκτησιών ανήκε στους Εβραίους κατοίκους της Θεσσαλονίκης. Το σχέδιο ανοικοδόμησης της πόλης μεταφράστηκε σε μία απόπειρα πε

ριθωριοποίησης των Εβραίων της πόλης, γεγονός που προκάλεσε και διεθνείς αντιδράσεις. Έτσι η ανοικοδόμηση της Θεσσαλονίκης, ο κατ¹ άλλους"εκσυγχρονισμός" της, χωροταξικά κατάφερε να ελαχιστοποιήσει όλα τα είδη παραδοσιακής χρήσης του αστικού χώρου από τις εθνικές και θρησκευτικές ομάδες της πόλης. Η ποικιλία και η πολυχρωμία της πόλης αντικαταστάθηκαν από μία σχεδόν ισοπεδωτική ομοιομορφία. Οι ζωντανές εθνικές κοινότητες αντικαταστάθηκαν ή παραγκωνίστηκαν από ένα μοναδικό κέντρο, από τις προλεταριακές γειτονιές, από τα νέα μικροαστικά στρώματα που στελέχωσαν την Ελληνική Διοίκηση.

Η μεγαλύτερη πληθυσμιακή διαφοροποίηση στη σύγχρονη ιστορία της πόλης συμβαίνει το 1923, αμέσως μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή και την ανταλλαγή πληθυσμών που επέβαλε η συνθήκη της Λοζάννης. Η πόλη δέχτηκε τότε περίπου 80.000 πρόσφυγες από Α. Θράκη, Μ. Ασία και Πόντο. Ο πληθυσμός της έφτασε τις 250.000 κατοίκους και η έκταση της από 900 εκτάρια έφτασε τα 2.000, καθώς στηνπερίμετρο της δημιουργήθηκαν νέοι προσφυγικοί συνοικισμοί. Έτσι η πόλη από«Σαράγιεβο της Ανατολής» θα γίνει η «Πρωτεύουσα των Προσφύγων», που θα στοιβαχτούν σε πρόχειρα παραπήγματα, στις αλήστου μνήμης "παράγκες". Οι πρόσφυγες θα αποτελέσουν ένα είδος "μαύρης αγοράς" εργασίας, ένα πάμφθηνοεργατικό δυναμικό που πάνω του θα στηριχθεί η οικονομική ανάπτυξη των δεκαετιών του '20 και του '30 και η δημιουργία μιας νέας άρχουσας τάξης στην πόλη. Η τελευταία θα διεκδικήσει το δικό της ρόλο απέναντι στο αδηφάγο "Κράτος των Αθηνών" με την ίδρυση της Δ.Ε.Θ. το 1925 και του Α.Π.Θ. το 1926.

" Ελληνοποίηση "

Με την ολοκλήρωση της ανταλλαγής πληθυσμών το 1924, κατεδαφίζονται οι μιναρέδες από τους χριστιανικούς ναούς που οι μουσουλμάνοι είχαν μετατρέψει σε τεμένη.

Όσο για τις ακίνητες περιουσίες που εγκατέλειψαν μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών, χρησίμεψαν για την αποκατάσταση των Ελλήνων προσφύγων.

Η "ελληνοποίηση" του πληθυσμού της Θεσσαλονίκης ήταν ραγδαία. Λες και"φύσηξε ο Βαρδάρης" και σάρωσε στο πέρασμα του τις ιδιαιτερότητες που αποτελούσαν τον παραδοσιακό τρόπο ύπαρξης της πόλης. Η πόλη έγινε ένα μεγάλο χωνευτήρι μέσα στο οποίο αναμείχθηκαν οι κοινότητες και κυριαρχήθηκαν από το προσφυγικό στοιχείο. Το καθεστώς διακρίσεων που εφάρμοσε το ελληνικό κράτος τη δεκαετία του '30 εις βάρος των Εβραίων της πόλης, όπως με τα ξεχωριστά εκλογικά τμήματα, καθώς και οι επιθέσεις φασιστικών ομάδων στις εβραϊκές συνοικίες, ανάγκασαν πολλούς από αυτούς να εγκαταλείψουν τη Θεσσαλονίκη - μετά την ίδρυση του Κράτους του Ισραήλ - και να εγκατασταθούν στο Τελ Αβίβ και τη Χάιφα.

Εβραίοι εργάτες θα είναι μεταξύ των θυμάτων της προλεταριακής εξέγερσης του Μάη του '36, τελευταία γραμμή αντίστασης απέναντι στην επερχόμενη δικτατορία του Μεταξά (4/8/36).

Σ' αυτή τη διαδικασία αφομοίωσης το πλέον ανθεκτικό στοιχείο αποδείχθηκαν οι Τσιγγάνοι και οι Γύφτοι. Σ' αυτό συνέβαλαν τόσο οι ρατσιστικές διακρίσεις σε βάρος τους, ο κοινωνικός αποκλεισμός τους, όσο και ο νομαδικός τρόπος ζωής τους. Σήμερα κατοικούν στις πιο υποβαθμισμένες συνοικίες ή είναι σκηνίτες.

Στη διάρκεια της ναζιστικής Κατοχής η Θεσσαλονίκη θα υποστεί μια οδυνηρή πληθυσμιακή συρρίκνωση. Περίπου 48.000 Εβραίοι κάτοικοι της πόλης θα εξοντωθούν στα στρατόπεδα θανάτου Άουσβιτς, Μπίργκεναου και Μπέργκεν - Μπέλσεν, ενώ ένας μεγάλος αριθμός κατοίκων θα καταφύγει στην επαρχία για να αντιμετωπίσει την πείνα και τους διωγμούς της Κατοχής.

Μετά την απελευθέρωση από τη ναζιστική -φασιστική κατοχή και τον εμφύλιο πόλεμο, που προκάλεσαν έντονες αλλαγές στη δημογραφική εικόνα της ελληνικής κοινωνίας, η Θεσσαλονίκη γνώρισε τόσο την πλημμυρίδα της εσωτερικής μετανάστευσης, όσο και το δράμα της εξωτερικής μετανάστευσης. Ιδιαίτερα στη δεκαετία του '60, με τη δημιουργία της βιομηχανικής ζώνης στη Δυτική είσοδο της πόλης, ο πληθυσμός της διπλασιάστηκε. Την αλματώδη όμως δημογραφική και πολεοδομική της ανάπτυξη η Θεσσαλονίκη την πλήρωσε με την απώλεια της παλιάς ανθρώπινης φυσιογνωμίας της.

Μετά τη διάλυση της Ε. Σ. Σ. Δ. και την κατάρρευση των σταλινικών καθεστώτων στην Κεντρική Ευρώπη και τα Βαλκάνια, η Θεσσαλονίκη αντιμετωπίζει μεγάλες ιστορικές προκλήσεις και γίνεται και πάλι πόλος έλξης και χώρος εγκατάστασης οικονομικών προσφύγων ή «παλιννοστούντων» Ελλήνων από τις χώρες αυτές. Καθώς όμως οι ανακατατάξεις στα Βαλκάνια συνοδεύτηκαν από έξαρση του εθνικισμού, η πόλη για αρκετό διάστημα βρέθηκε στη δίνη μιας εθνικιστικής παραζάλης, λόγω της αναζωπύρωσης του "Μακεδονικού προβλήματος" μετά τη διάλυση της ενιαίαςΓιουγκοσλαβίας.

Η πολυπολιτισμική διάσταση της ιστορίας της, το ίδιο το παρόν και το μέλλον της, απαιτούν να αναδειχθεί και πάλι σε πόλη της αλληλεγγύης και να πρωτοστατήσει στην προώθηση της ειρηνικής συνύπαρξης των λαών, των μειονοτήτων, στην ανάδειξη των πολιτισμικών ιδιαιτεροτήτων, για Βαλκάνια χωρίς σύνορα σε μια Ευρώπη χωρίς εθνικά και κοινωνικά τείχη.