Το λησμονημένο ολοκαύτωμα των Ρομά (Τσιγγάνων).

Άγγελος Χατζηνικολάου

Δάσκαλος στο 5^ο Δημοτικό Σχολείο Μενεμένης (Δενδροποτάμου)

Το λησμονημένο ολοκαύτωμα των Ρομά (Τσιγγάνων).

Όταν μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο προσπαθούσε ή Ευρώπη και οι λαοί της να μαζέψουν τα συντρίμμια τους από τη φασιστική λαίλαπα, φαίνεται ότι ξεκίνησε ένας άλλος αγώνας καταγραφής των θυμάτων τους. Κράτη με ισχυρή παρουσία στο τότε πολιτικό σκηνικό κατάφεραν να απογράψουν τα θύματά τους από τη Χιτλερική θηριωδία και να διεκδικούν ακόμα και σήμερα, ανάμεσα τους και η Ελλάδα, αποζημιώσεις όχι μόνο για τις καταστροφές και τις λεηλασίες, που υπέστησαν, αλλά και αποζημιώσεις για τους δολοφονημένους πολίτες τους από τα στρατεύματα κατοχής. Λαοί όπως οι Εβραίοι κατάφεραν να στήσουν ένα αγώνα δικαστικό για τα θύματά τους παγκόσμιου ενδιαφέροντος για πολλά χρόνια και να αναδείξουν σε πολιτικό και επικοινωνιακό επίπεδο το ολοκαύτωμα των προγόνων τους ή τις βιαιοπραγίες, που υπέστησαν οι ίδιοι, μέσα από εκδόσεις, δημοσιεύματα, διεθνείς συναντήσεις κλπ.

Από τις καταγραφές των θυμάτων του Γ΄ Ράιχ για πολλά χρόνια απουσίαζαν οι αναφορές στους Ρομά (Τσιγγάνοι), ενώ γνωρίζουμε ότι μαζί με τους Εβραίους αποτελούσαν ως ομάδες μόνιμο στόχο του ναζιστικού καθεστώτος. Για την ιστορία δε που διδάσκεται στο Ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα δεν υφίσταται το γεγονός του ολοκαυτώματος των Ρομά. Τυχαία άραγε αυτή η παράληψη του συγκεκριμένου ολοκαυτώματος ή πρόκειται για ένα γεγονός διαχρονικού θεσμικού στερεοτύπου και ρατσιστικής διάκρισης του Ελληνικού εκπαιδευτικού συστήματος. Η απάντηση στο ερώτημα έχει να κάνει με τον κοινωνικό έλεγχο για την επιλογή της συγκεκριμένης γνώσης και τη αποσιώπηση κάποιας άλλης (και στην περίπτωσή μας του ολοκαυτώματος των Ρομά) με στόχο τη διαμόρφωση της ιδεολογικής συμμόρφωσης των παιδιών σήμερα και πολιτών αύριο με την εγχάραξη ενός ορισμένου τρόπου προσέγγισης του παρελθόντος για τη δημιουργία ελεγχόμενων τρόπων συμπεριφοράς. Έτσι η όποια επίσημη καταγραφή του Ολοκαυτώματος των Ρομά κατά την κυρίαρχη ιδεολογία δημιουργεί πρόβλημα στον ιδεολογικό προσανατολισμό της ομοιομορφίας και της ομοιογένειας της Ελληνικής κοινωνίας, που χρόνια τώρα προωθεί το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα. Ευτυχώς υπάρχουν και λαμπρά παραδείγματα αρχόντων της τοπικής αυτοδιοίκησης σαν αυτό του δήμου Ταύρου για να μας θυμίζουν από το 1985 το ολοκαύτωμα των Ρομά μέσα από ένα μνημείο, που στήθηκε για 11 Ρομά στον τόπο εκτέλεσής τους από τα στρατεύματα κατοχής ή του δήμου Χαλάστρας που για χρόνια τώρα μέσα στην καλοκαιρινή ραστώνη επιμένουν να μας θυμίζουν το λησμονημένο ολοκαύτωμα και από φέτος ο δήμος Μενεμένης με το λιτό αλλά ουσιαστικό μνημόσυνο, που οργανώνει για το ολοκαύτωμα των Ρομά στη συνοικία του Δενδροποτάμου σε συνεργασία με τη Μητρόπολη Νεαπόλεως και Σταυρουπόλεως, όπου κατοικούν Ρομά. Βέβαια ως τώρα στην Ελλάδα δεν έχει ολοκληρωθεί κάποια επίσημη ιστορική έρευνα πανελλαδικής εμβέλειας για καταγραφή και ανάδειξη της συμμετοχής των Ρομά στην Εθνική Αντίσταση. Αποτελεί εξαίρεση η ανάδειξη της συμμετοχής των Ελλήνων Ρομά στην Εθνική Αντίσταση η εργασία των Γεωργίου Γιάννη, Δημητρίου Μαρίας, Πολίτου Εύας (2001), μέσα από την οποία αναδεικνύεται η συμμετοχή πολλών Ρομά στον αγώνα ενάντια στα στρατεύματα κατοχής. Οι Ρομά όμως μετά τον πόλεμο δεν διέθεταν τα μέσα και την πολιτική δύναμη για να αναδείξουν τόσο τη συμμετοχή τους στην Εθνική αντίσταση όσο και τη γενοκτονία. Αν στα παραπάνω συμπεριληφθεί και το γεγονός ότι οι Ρομά ως το 1979 δεν θεωρούνταν Έλληνες πολίτες, τότε η οποιαδήποτε προσπάθεια ανάδειξης του ολοκαυτώματος καθίσταται δυσκολότερη, αφού οι Έλληνες Ρομά θα λείπουν από πολλά επίσημα αρχεία.

Η ιστορική διερεύνηση, αλλά και αναφορά παρουσίασης του οποιουδήποτε γεγονότος και στην περίπτωσή μας του ολοκαυτώματος των Ρομά δε σημαίνει βέβαια μόνο μια χρονολογική παράθεση κάποιων γεγονότων. Σημαίνει αντίθετα να εξηγούνται τα πως και τα γιατί με κοινωνικούς και πολιτικούς όρους, ιδίως όταν αυτά τα γεγονότα έχουν να κάνουν με πολιτικές αποφάσεις και στο επίπεδο της εκπαίδευσης με επιλογές συγκεκριμένων γνώσεων. Μέσα από αυτές τις διαδικασίες κριτικής πρέπει να αναδεικνύεται το γεγονός ότι η ιστορία γράφεται από την πλευρά των δυνατών και πως οι γλωσσικές ή πολιτισμικές μειονότητες πρέπει να αγωνιστούν για την ιστορία και τον πολιτισμό τους.

Σταθμοί των διώξεων των Ρομά από το ναζιστικό καθεστώς.

Από τις προτεραιότητες του ναζιστικού καθεστώτος με την άνοδό του στην εξουσία το 1933 αποτέλεσε η υιοθέτηση πρακτικών για την ολοκληρωτική εξόντωση των Ρομά μαζί με τους Εβραίους. Οι αποφάσεις του ναζιστικού καθεστώτος και τα γεγονότα που τις ακολουθούσαν προφανώς και δεν μπορούν να παρουσιαστούν στο σύνολό τους στην παρούσα δημοσίευση, κάποια όμως αξίζει να αναφερθούν, γιατί είναι χαρακτηριστικά των ναζιστικών θέσεων, τις οποίες φρόντιζαν να τις τεκμηριώνουν και με επιστημονικές θεωρίες και με έρευνες ειδικών κυρίως γιατρών και άλλων ερευνητών προσφέροντας έτσι επιστημονικό ένδυμα στις προκαταλήψεις και στις επιλογές του καθεστώτος.

. Το 1935 στους λεγόμενους «Νόμους της Νυρεμβέργης» οι Ρομά μαζί με τους Εβραίους χαρακτηρίζονται ως επικίνδυνη «αλλοδαπή φυλή».

. Το 1937 ο ψυχολόγος και ψυχίατρος Ρόμπερτ Ρίτερ ανέλαβε τη διεύθυνση του «Κέντρου Ερευνών για τη Φυλετική Υγιεινή και Βιολογία του Πληθυσμού» και ασχολείται με την αναγνώριση και ταξινόμηση των Ρομά και τα ερευνητικά ενδιαφέροντα εστιάζονται στη δήθεν σχέση της κληρονομικότητας των Ρομά με την εγκληματικότητα.

. Το 1938 με διάταγμα του Χάινριχ Χίλμερ (υπαρχηγός των Ες-Ες), του οποίου τίτλος ήταν «Η καταπολέμηση της μάστιγας των Τσιγγάνων», απαιτούσε από την αστυνομία να στείλει αναφορές για τους Τσιγγάνους στο κεντρικό γραφείο του Ράιχ, επειδή κατά το διάταγμα οι τσιγγάνοι ήταν πιο επιρρεπείς στο έγκλημα.

.Το 1940 ο δόκτωρ Ρίτερ έγραφε σε μια έκθεσή του: «…χαρακτηρίζουμε τους τσιγγάνους ως λαό απολύτως πρωτόγονης εθνολογικής προελεύσεως, των οποίων το διανοητικό υπόβαθρο τους καθιστά ανίκανους για κάθε πραγματική κοινωνική προσαρμογή. Το ζήτημα των τσιγγάνων θα μπορέσει να επιλυθεί μόνον όταν το κύριο σώμα αυτών των ακοινώνητων και άχρηστων ατόμων με μεικτό αίμα συγκεντρωθεί σε μεγάλα στρατόπεδα εργασίας…».(Fraser, 1998, 261)

Έτσι στοιχειοθετήθηκε και οργανώθηκε ένα δίκτυο υπηρεσιών: καταγραφής, και συγκέντρωσης των Σίντι και Ρομά σε στρατόπεδα συγκέντρωσης στην αρχή από τη Γερμανία και στη συνέχεια από όλη την Ευρώπη (αναλυτικά στο χάρτη από το Βιβλίο του Fraser, s. 263). Το τι επακολούθησε δεν περιγράφεται: Ειδικές ταυτότητες στην αρχή για αναγνώριση των Σίντι και Ρομά στη Γερμανία, εκτοπισμοί στα στρατόπεδα συγκέντρωσης για καταναγκαστική εργασία, πειραματισμοί από το γνωστό γιατρό του Άουσβιτς, τον Μέγκελε: χρησιμοποιήθηκαν σε πειράματα με τύφο, ευλογιά και άλλες αρρώστιες, ενώ οργανώνονταν ταυτόχρονα πειράματα στείρωσης (Kennrick, 2001).

Οι εκτελέσεις των Ρομά, όπως καταγράφονται στα επίσημα αρχεία των στρατοπέδων συγκέντρωσης, γινόταν καθημερινά κατά χιλιάδες. Για παράδειγμα στο Άουσβιτς στοιβάχτηκαν 23000 Ρομά και πέθαναν οι 20000. Στις 3 Αυγούστου του 1944 μέσα σε μια νύχτα οδηγήθηκαν στους θαλάμους αερίων 2897 άνδρες, γυναίκες και παιδιά Ρομά και δεν απέμενε κανένας, όμως τα ανθρωπολογικά αρχεία που αφορούσαν τους Ρομά επέζησαν του πολέμου και συνεχιζόταν για μια εικοσαετία αργότερα να αποτελούν βάση ερευνητικού υλικού για έναν συνεργάτη του Ρίτερ (Fraser, 1998). Με αφορμή το γεγονός αυτής της μέρας έχει επιλεγεί ως Παγκόσμια Μέρα Μνήμης του Ολοκαυτώματος των Ρομά .

Οι καταγραφές από τις εκτελέσεις σε όλη την Ευρώπη ποικίλουν. Ο αριθμός των εκτελεσθέντων κατά τόπους επίσης ποικίλει. Έτσι εκτιμάται ότι το σύνολο των εκτελέσεων των Ρομά σε όλη την Ευρώπη κυμαίνεται από 400.000 – 500000 άνθρωποι (Λιεζουά, 1999, 144, Νόβιτς, 1984, 24).

Για την περίπτωση της Ελλάδας δεν έχουμε μια επίσημη διερεύνηση αρχείων της εποχής που να αναδεικνύει το πρόβλημα συνολικά. Οι όποιες καταγραφές, όχι ότι στερούνται επιστημονικότητας και αξιοπιστίας, στηρίζονται σε προσωπικές μαρτυρίες. Οι Ρομά όμως της Ελλάδας την εποχή της κατοχής τελούσαν υπό την ομηρία των στρατευμάτων κατοχής εν γνώσει της κυβέρνησης των ανδρείκελων του ναζιστικού καθεστώτος (Fraser, 1998, 270).

Και μόνο να επιβιώσει κάποιος μια μέρα εγκλεισμού σε στρατόπεδο συγκέντρωσης του ναζιστικού καθεστώτος ή να τελεί υπό όρους παρακολούθησης και ομηρίας, επειδή ανήκει στη συγκεκριμένη ομάδα, χωρίς να χάσει την αξιοπρέπειά του ως ανθρώπινο ον, ήταν πράξη αντίστασης.

Παρόλα αυτά κανένας υπεύθυνος των ναζί δεν διώχθηκε δικαστικά μετά τη λήξη του 2^ου Παγκοσμίου πολέμου για διώξεις εναντίον των Ρομά. Μάλιστα πολλοί από αυτούς συνέχισαν τη σταδιοδρομία τους στο δημόσιο τομέα της μεταπολεμικής Γερμανίας. Ο Ρόμπερτ Ρίτερ για παράδειγμα διορίστηκε το 1947 διευθύνων γιατρός για τη νεολαία στην υγειονομική υπηρεσία της Φρανκφούρτης και παρέμεινε στη θέση αυτή ως το θάνατό του το 1950. Πολλά δικαστήρια της τότε Ομοσπονδιακής Γερμανίας απέρριψαν το αίτημα πολλών Σίντι και Ρομά για αποζημιώσεις ως θύματα των βασανιστηρίων από τους ναζί. Το 1963 το Ανώτατο Ομοσπονδιακό Δικαστήριο αποφάνθηκε ότι οι Σίντι και οι Ρομά διώχθηκαν ήδη από το 1938 για ρατσιστικούς λόγους. Η επίσημη αναγνώριση της ευθύνης του ναζιστικού γερμανικού κράτους για το ολοκαύτωμα των Ρομά χρειάστηκε να περάσουν πολλά χρόνια και μόλις το 1985 ο τότε πρόεδρος της Ομοσπονδιακής Γερμανίας , Ρίχαρντ φον Βάιτσεκερ κήρυξε ότι οι Ρομά είναι θύματα της ναζιστικής Γερμανίας. (Fings Karola, Heuss Herbert, Sparing Frank, 1998, 138-139).

Το γεγονός του Ολοκαυτώματος των Ρομά έχει χρέος τόσο η παγκόσμια κοινωνία πολύ δε περισσότερο η Ελληνική κοινωνία και η επίσημη πολιτεία να το αναγνωρίσει και να το παραδώσει όχι μόνο στους Ρομά αλλά σε όλους τους πολίτες ως χρέος ιστορικής μνήμης και σεβασμού. Η αναγνώριση αυτή πρέπει να γίνεται καθημερινά και όχι απλώς μόνο ως ένδειξη τιμής με την επετειακή διάσταση, αλλά περισσότερο ως σεβασμός στην αξιοπρέπεια των ανθρώπων για την ιστορία που φέρουν. Γι’ αυτό πρέπει η αναγνώριση αυτή σε πρώτη φάση να εστιαστεί προς δυο κατευθύνσεις:

1^ο .Σε όλα τα διδακτικά βιβλία δημοτικού, γυμνασίου και λυκείου μαζί με τα άλλα ολοκαυτώματα της ναζιστικής θηριωδίας να καταγραφεί εν όψει της συγγραφής των νέων βιβλίων το λησμονημένο Ολοκαύτωμα των Ρομά και η αναφορά του να μη λείπει από την οργάνωση των γιορτών για τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο (28 Οκτωβρίου, Μέρες μνήμης του 2^ου Παγκοσμίου πολέμου κλπ) με ειδική εγκύκλιο του ΥΠΕΠΘ.

2^ο .Το κράτος επισήμως θα πρέπει να αναδείξει μέσα από επίσημη εκδήλωση κάθε χρόνο την 3^ή και 4^ή Αυγούστου ως ημέρα μνήμης του ολοκαυτώματος των Ρομά παρά την καλοκαιρινή ραστώνη, για να αποτελέσει αντικείμενο ευρύτερου προβληματισμού το γεγονός τόσο του ολοκαυτώματος όσο και της κοινωνικής ευθύνης των μέσων μαζικής ενημέρωσης απέναντι στην εσκεμμένα αποσιωπούμενη ιστορία των Ρομά.

Ενδεικτική βιβλιογραφία

Γεωργίου Γιάννη, Δημητρίου Μαρία, Πολίτου Εύα, (2001). Ρομά: Κατοχή και αντίσταση στην Ελλάδα. Ιστορικά-Ελευθεροτυπία, τχ 88. 32-35.

Fraser Angus (1998).Οι Τσιγγάνοι. Σκαρβέλη Γιάννα, μετάφραση. Αθήνα. Οδυσσέας.

Fings Karola, Heuss Herbert, Sparing Frank, (1998) Οι Σίντι και οι Ρομά υπό το Ναζιστικό καθεστώς Από τη φυλετική έρευνα στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Παύλου Αλεξάνδρα, μετάφραση. Αθήνα. Καστανιώτης.

Kenrick Donald, (1997). Από τις Ινδίες στη Μεσόγειο. Λάβδα Μαρία, μετάφραση. Αθήνα. Καστανιώτης.

Kenrick Donald, (2001) Η γενοκτονία των Τσιγγάνων. Ιστορικά- Ελευθεροτυπία, τχ 88. 26-31.

Λιεζουά Ζαν –Πιερ, (1999). Ρομά Τσιγγάνοι ταξιδευτές. Οι τσιγγάνοι της Ευρώπης. Σιπητάνου Αθηνά, μετάφραση. Αθήνα. Καστανιώτης.

Νόβιτς Μίριαμ, (1984) 500000 Τσιγγάνοι θύματα της ναζιστικής θηριωδίας. Ουνέσκο. Currier, Δεκεμβρίου 1984. 24-26