http://archive.enet.gr/online/online_issues?pid=51&dt=01/02/2002&id=58165148
βιβλιοκριτική :ΑΝΔΡΕΑΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ
ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 01/02/2002
ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 01/02/2002
Η αυστηρή συσχέτιση του έθνους με τον ιστορικό χρόνο είναι κρίσιμης σημασίας τόσο για να κατανοήσουμε τον τρόπο συγκρότησης του σύγχρονου έθνους, τη δεσπόζουσα νεοτερική κρατικο-εθνική μορφή, όσο και για να ερμηνεύσουμε τις ιδεολογίες που νομιμοποιούνται επ' ονόματί του: τους εθνικισμούς, αλλά και τους αντιεθνικισμούς. Οι διαφοροποιημένοι χρόνοι της Ιστορίας, επισημαίνει ο Π. Λέκκας, είναι εκείνοι που επιβάλλουν στη νεοτερική εποχή τόσο την επινόηση όσο και την πολιτική χρήση της «εθνικής ιδέας». Αυτή η τελευταία δεν υπήρχε ανέκαθεν. Είναι αποτέλεσμα της νεοτερικότητας, της νεοτερικής χρονικότητας (τέλη 18ου αιώνα), εντός της οποίας στέφεται προοδευτικά με επιτυχία η προαγωγή και η ταύτιση μιας πολιτισμικής κοινότητας σε κρατικοεθνική οντότητα. Εθνικοποίηση του παρόντοςΗ εθνικιστική ιδεολογία, στη βάση της οποίας βρίσκονται τα σημερινά κράτη-έθνη, κάνει ακριβώς αυτό το πράγμα: ταυτίζει δύο διαφοροποιημένες μεταξύ τους πραγματικότητες, αφηγούμενη μία ενιαία εξιστόρηση του παρελθόντος ως αδιάσπαστης συνέχειας. Επιθυμώντας και πετυχαίνοντας την εθνικοποίηση του παρόντος, καθιστώντας το «ένα μοντέρνο διαμέρισμα στολισμένο με αντίκες», του κράτους, των μηχανισμών του, της ίδιας της κοινωνίας, εθνικοποιεί το παρελθόν. Ετσι, το παρελθόν, για τον εθνικισμό, οφείλει να υπακούει στις αναγκαιότητες του παρόντος. Η εθνικοποίηση του δεύτερου, δηλαδή η κατάργηση των διαφορετικών ιστορικών χρονικοτήτων που το διατρέχουν, αποτελεί αμετάθετη προϋπόθεση για την εθνικοποίηση των νεοτερικών κοινωνιών. Με τον τρόπο αυτό, μπορεί «η τωρινή συνείδηση των μελών ενός έθνους [να] προβάλλεται επίσης αναδρομικά ως μία κατ' ουσίαν αμετάλλακτη ποιότητα». Μπορούμε, εδώ, να επισημάνουμε, όπως άλλωστε κάνει και ο συγγραφέας με εξαιρετική διεισδυτικότητα και βιβλιογραφική πληρότητα, την εργαλειακή χρήση του παρελθόντος, μέσα από την επιστράτευση μιας μυθικής θεματικής, θα λέγαμε μιας μυθικής ιδεολογίας. Ωστόσο, αυτή η μυθική χρήση η οποία έρχεται να ομογενοποιήσει μία διχασμένη Ιστορία, για να είναι αποτελεσματική και διαπλαστική στην αφήγησή της, οφείλει να είναι επιλεκτική. Οφείλει, δηλαδή, να αξιοποιεί, μέσω μιας δικανικής μνήμης, εκείνα τα κομμάτια του παρελθόντος που είναι ικανά να προσφέρουν μία ενιαία εξηγητική, εμπεδώνοντας, με τον τρόπο αυτό, τα συμπαγή, «ενοποιητικά», χαρακτηριστικά του έθνους, νοούμενου πλέον ως διαχρονικής ιστορικής «σταθεράς». Μέσα σε ένα τέτοιο αναλυτικό πλαίσιο, ο συγγραφέας τέμνει τις δύο, ασυμβίβαστες μεταξύ τους, αντιλήψεις περί έθνους: την εθναφυπνιστική και την εθνογενετική. Η πρώτη, αποδεχόμενη το σκληρό πυρήνα του εθνικιστικού μύθου, θεωρεί ότι το κάθε έθνος κατέχει τη δική του ιστορία, το δικό του ομογενοποιημένο εθνικό παρελθόν και, συνεπώς, όταν συντρέξουν οι απαραίτητοι λόγοι, νομιμοποιείται να «αφυπνίζεται» και να διεκδικεί τον αυτοπροσδιορισμό της ιδιαιτερότητάς του. Η δεύτερη αντίληψη πάλι, η εθνογενετική, υποβάλλει την άποψη ότι τα έθνη δεν ξυπνούν, αλλά γεννώνται στη νεοτερικότητα ιδιοποιούμενα στοιχεία αλλότρια ως προς αυτά. Ετσι η εθνογένεση, κατά το συγγραφέα, συχνά εξισώνεται «με μία μετέωρη διαδικασία ιδεολογικής κατασκευής». Ωστόσο, και οι δύο αντιλήψεις είναι εξαιρετικά ελλειμματικές. Για την πρώτη, την εθναφυπνιστική, ο συγγραφέας δηλώνει απερίφραστα ότι αδυνατεί να απαντήσει σε σειρά κρίσιμων ερωτημάτων: Γιατί, παρ' όλη την «αρχαιότητά» τους, τα σημερινά έθνη αφυπνίζονται στη νεοτερικότητα; Γιατί δεν αφυπνίζονται όλοι οι αρχαίοι πολιτισμοί, μεταλλασσόμενοι σε νεοτερικά έθνη; Γιατί υπάρχουν σήμερα έθνη τα οποία δεν εκπροσωπούνταν στο παρελθόν με τις ίδιες, όπως τις σημερινές, ιδεολογίες; Για την εθνογενετική αντίληψη, κυρίως στις ακραίες μορφές της, το σημαντικό ερώτημα είναι τούτο: πώς γίνεται και τόσοι πολλοί άνθρωποι να συμμερίζονται την ίδια -εθνική- «ψευδαίσθηση» και, μάλιστα, να θυσιάζονται γι' αυτή;Βέβαια, θα ήταν λάθος να θεωρηθεί ότι ο συγγραφέας σπεύδει να πάρει ίσες αποστάσεις από αυτές τις δύο αντιλήψεις. Η αναλυτική τους καταδίκη δεν είναι ισομερής, όταν μάλιστα στην πρώτη κανακεύονται φονικές εθνικές ταυτότητες. Τη δεύτερη από αυτές, την εθνογενετική, αποκαθαρμένη από τον ενδιάθετο «κονστρουκτιβισμό» της, ο Π. Λέκκας τη θεωρεί μία καλή αφετηρία για να προσεγγίζουμε πλευρές της εθνικιστικής ιδεολογίας, για το λόγο ότι αυτή η τελευταία εμφανίσθηκε στους κόλπους της νεοτερικότητας.Επιλεκτική επανασυγκόλλησηΕτσι, στο πλαίσιο αυτό της έλευσης του σύγχρονου κόσμου η εθνικιστική ιδεολογία έρχεται να εκφράσει αγωνίες και αιτήματα για μία νέα συλλογικότητα, για μία συλλογική ύπαρξη του ατόμου που ξεριζώθηκε από τις ακατάπαυστες καινοτομίες της εκσυγχρονιστικής διαδικασίας. Ο εθνικισμός, έχοντας πάντα στραμμένη την προσοχή του στο παρόν, επανασυγκολλά με επιλεκτικό τρόπο ευρύτερες -γλωσσικές, θρησκευτικές, φυλετικές κ.λπ.- πολιτισμικές πλευρές του παρελθόντος που διαβλήθηκαν και περιέπεσαν σε αχρησία από τον καλπάζοντα εκσυγχρονισμό, προσδίδοντάς τους μία νέα επιχειρησιακή άρθρωση και παροντική ισχύ. Η μεταγραφή τους σε ένα νέο ακτιβισμό μαρτυρά, ακριβώς, ότι ο εθνικισμός συνιστά μία ιδεολογία της πράξης, μία διανοητική και πολιτική αγκιτάτσια η οποία προσφέρει μία νέα γραμματική της εξουσίας. Πρόκειται για την εξουσία μιας πολιτικής η οποία νομιμοποιείται επειδή ακριβώς μπορεί να μεταμορφώνεται σε πολιτισμικό πρόταγμα: στο πολιτισμικό πρόταγμα ενός ξεχωριστού και περιούσιου έθνους, το οποίο δεν μπορεί παρά να έχει τη δική του ιστορία...Η ανάλυση του Παντελή Λέκκα είναι αμιγώς και ανυποχώρητα αναλυτική. Ακριβώς για το λόγο αυτό, το νέο επιστημονικό διάβημα του συγγραφέα να ξαναδεί (επανεπιθεωρώντας, προεκτείνοντας σε νέα πεδία και, έτσι, εμπλουτίζοντας) πλευρές της εθνικής ιδέας και του εθνικιστικού φαινομένου (θυμίζουμε το προηγούμενο βιβλίο του: «Η εθνικιστική ιδεολογία. Πέντε υποθέσεις εργασίας στην ιστορική κοινωνιολογία», «Κατάρτι», 1996) δεν υποκύπτει στην υιοθέτηση πολεμικού τύπου θέσεων...''
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου