Ιουλιέτα ή Διαφωτισμός και ηθική/αναδημοσιευση απο το Στο ντιβάνι με το Λακάν

Ιουλιέτα ή Διαφωτισμός και ηθική

Ο Αντόρνο και ο Χόρκχάιμερ στη Διαλεκτική του Διαφωτισμού, το οποίο αποτελεί το μείζον έργο τους, ασκούν κριτική στη νεωτερικότητα και το Διαφωτισμό. Το έργο γράφτηκε το 1944 και εκδόθηκε τρία χρόνια αργότερα. Ο υπότιτλός του, Φιλοσοφικά Αποσπάσματα είναι ενδεικτικός της μη ολοκληρωμένης μορφής του, της αποσπασματικότητάς του. Το κείμενο προέκυψε από σημειώσεις από συζητήσεις μεταξύ του Χόρκχάιμερ και του Αντόρνο. Αποτελείται από ένα δοκίμιο, δύο παρεκβάσεις και τρία παραρτήματα. Οι βασικές θέσεις που αναπτύσσονται στο δοκίμιο είναι ότι ήδη ο μύθος είναι διαφωτισμός και ο διαφωτισμός ξαναγίνεται μυθολογία (σελ 26). Το περιεχόμενο αυτών των θέσεων αναπτύσσεται πάνω σε ειδικά αντικείμενα πάνω στα δύο παραρτήματα. Η ανάλυσή μας θα επικεντρωθεί στο κεφάλαιο με τίτλο ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ  Ιουλιέτα ή Διαφωτισμός και ηθική.

Σε αυτό το κεφάλαιο οι Α/Χ στοχεύουν στο να καταδείξουν ότι ο φασισμός και ο ναζισμός, αυτή η εμφάνιση της νέας βαρβαρότητας  στη βιομηχανική κοινωνία εκπορεύεται απευθείας από το πνεύμα του Διαφωτισμού.  Για αυτό το λόγο μελετούν τις βασικές θέσεις  του Καντ και τις συγκρίνουν με τη σαδική Ιουλιέτα. Η Ιουλιέτα είναι μια πρωτο-ολοκληρωτική μορφή η οποία αγκυρώνεται γερά στην καντιανή ηθική. Θα επικεντρωθούμε στην έννοια της απάθειας στην σαδική Ιουλιέτα έτσι όπως αναλύεται από τους Α/Χ σε σχέση με τον Καντ. Στο τέλος θα γίνει μια σύντομη αντιπαραβολή με την ανάλυση που προσφέρει ο Ζίζεκ βασισμένος στη λακανική ψυχανάλυση. Ο Λακάν αναφέρεται στη σχέση του Καντ με το Σαντ αρχικά στο σεμινάριο Ηθική της ψυχανάλυσης (1959-60) και λίγο αργότερα στο κείμενό του «Ο Καντ με (ή κατά) το Σαντ». Ο Ζίζεκ θα δημοσιεύσει το άρθρο «Ο Καντ με τον Σαντ» το 1998 στο οποίο ερμηνεύει το κείμενο του Λακάν αλλά και διερευνά την πολιτική του διάσταση.

Η Κριτική του Καθαρού Λόγου του Καντ (1787) εκδόθηκε την ίδια χρονιά με αυτή που ο Σαντ έγραψε τις 120 ημέρες στα Σόδομα, λίγους μήνες πριν τη Γαλλική επανάσταση. Ωστόσο η σχέση του Σαντ με τον Καντ δεν δικαιολογείται μόνο από μια χρονολογική σύμπτωση. Η εμφάνιση στην δημιουργία ενός οργανωμένου συστήματος, στην ταξινόμηση, την ενότητα, τον σχεδιασμό, ανεξάλειπτα  στοιχεία της νεωτερικής επιστήμης συναντούνται και στο σαδικό έργο καθώς επίσης και η απόρριψη της μεταφυσικής. Στις 120 μέρες στα Σόδομα η οργάνωση των σεξουαλικών ομάδων που συμμετέχουν στα όργια βασισμένη σε κανόνες που καθορίζουν το ρόλο του , θυμίζουν την οργάνωση των αθλητικών ομάδων που εκφράζουν τη μαζική κουλτούρα. Η οργάνωση, οι κανόνες, το σχέδιο, η έμφαση στην αρίθμηση αποτελούν στοιχεία του Διαφωτισμού που συναντούνται συχνά στο σαδικό έργο.  Η Ιουλιέτα αγαπά το σύστημα και τη λογική συνέπεια και χειρίζεται άνετα την ορθολογική σκέψη όπως σημειώνουν οι Α/Χ (σ.163).  Η Ιουλιέτα αποτελεί μια έκφραση της διαστροφής του Διαφωτισμού, της μετατροπής του Λόγου σε σκοπιμότητα χωρίς σκοπούς, σε καθαρή τεχνική.

Η απάθεια

Ο Α/Χ παραθέτουν (σελ 163) ένα απόσπασμα του Καντ όπου τονίζεται ο ρόλος της αυτοπειθαρχίας και της απάθειας είναι σημαντικός στην άσκηση της αρετής : « Η αρετή λοιπόν εφόσον είναι θεμελιωμένη στην εσωτερική ελευθερία, περιέχει και μια θετική εντολή για τους ανθρώπους, σύμφωνα με την οποία οφείλουν να θέτουν  υπό τον έλεγχό τους (δηλαδή του Λόγου) όλες τις ικανότητές και τις κλίσεις τους να τους κυβερνούν (το καθήκον της απάθειας), διότι, αν δεν πάρει  ο Λόγος τα χαλινάρια της κυβέρνησης στα χέρια του , ο άνθρωπος θα υποστεί την κυριαρχία τους». Ο Καντ σε αυτό το απόσπασμα τονίζει την προτεραιότητα της λογικής έναντι του συναισθήματος το οποίο οδηγεί τον άνθρωπο σε απώλεια της κυριαρχίας του εαυτού του, σε απώλεια της αυτονομίας του. Η απάθεια αναγορεύεται σε καθήκον για όποιον υπηρετεί την αρετή που είναι θεμελιωμένη σε μια εσωτερική ελευθερία. Το καθήκον δεν εκπηγάζει από κάποια εξωτερική ωφέλεια, από ένα εξωτερικό κίνητρο.

O Καντ τονίζει ότι «αναγκαία προϋπόθεση της αρετής είναι η απάθεια (θεωρούμενη ως ικανότητα» χωρίς να διαφέρει από τον Σαντ όπως σημειώνουν οι Α/Χ (σελ 165), διακρίνοντας ωστόσο  αυτή την «ηθική απάθεια» από την αναισθησία, δηλαδή από την αδιαφορία απέναντι στα ερεθίσματα των αισθήσεων.Η Ιουλιέτα τονίζει και αυτή την απάθεια με την οποία πρέπει να είναι εφοδιασμένος ο εγκληματίας : «Σταθμίστε πρώτα το σχέδιό σας ,μερικές μέρες πριν, αναλογισθείτε όλες τις συνέπειές του, εξετάστε προσεκτικά ό,τι θα μπορούσε να σας βοηθούσε… ό,τι θα μπορούσε ίσως να σας προδώσει και ζυγίστε αυτά τα πράγματα με την ίδια ψυχραιμία που θα δείχνατε αν ήσασταν βέβαιοι ότι θα αποκαλυφθείτε» (Α/Χ σελ 163).

Στον ίδιο τόνο υποστηρίζει ότι  «τα χαρακτηριστικά σας πρέπει να δείχνουν ηρεμία και αδιαφορία, προσπαθήστε να αποκτήσετε τη μεγαλύτερη δυνατή ψυχραιμία σε αυτή την κατάσταση… αν δεν είστε βέβαιη ότι δεν έχετε τύψεις, και βέβαια θα είστε μόνο όταν το έγκλημα θα σας έχει γίνει συνήθεια, αν λέω, δεν είστε εντελώς βέβαιη  γι’ αυτό, δεν θα έχετε επιτυχία στις προσπάθειές σας να ελέγξετε αριστοτεχνικά τη μιμική σας…» (Α/Χ. σελ 164). Σε αυτά τα αποσπάσματα περιγράφεται η θεωρία της απάθειας η οποία κατακτάται μέσω της συχνής επανάληψης, μέσω της άσκησης. Προϋπόθεση για την απόκτηση της απάθειας είναι η απελευθέρωση από τις τύψεις και η απόρριψη της μεταμέλειας.