* Δημοσιεύτηκε στο περιοδικο ΕΝΕΚΕΝ ,καλοκαίρι 2010.
ο Παντελής Θεοδωριδης ειναι δικηγόρος.
---------------------------------------
Ειναι ο
εθνικισμος ιδεολογια;
Η φυση
της ιδεολογιας. Ειναι ο εθνικισμος ιδεολογια; Τι ακριβως οριζει ο Αντερσον ως
φαντασιακη κοινοτητα;
Ο Αντερσον προτεινεινα αντιμετωπισουμε το φαινομενο του εθνικισμου οχι ως ιδεολογια,ομοια με
αυτην του φιλελευθερισμου ἠ του μαρξισμου,αλλα ως ενα πολιτισμικο συστημα που
ερχεται να αντικαταστησει τα πολιτισμικα συστηματα του παρελθοντος,η οπως λεει αλλου:
"σαν να ανἠκε στην ιδια κατηγορια με τη συγγἐνεια και τη θρησκεια παρα με
το φιλελευθερισμο ἠ το φασισμο.".Στο σημειο αυτο θα διερευνησουμε
εν συντομια τη φυση της ιδεολογιας και θα προσπαθησουμε να προσδιορισουμε τι
ακριβως σημαινει ο ορισμος του εθνους ως φαντασιακης κοινοτητας.
Σιγουρα δεν ειναι δυνατο στα περιορισμενα
ορια αυτης της εργασιας να ασχοληθουμε διεξοδικα με ενα θεμα που εχει
απασχολησει τους μεγαλυτερους πολιτικους στοχαστες,ηδη απο τον Πλατωνα,και την
επικουρεια φιλοσοφια.Θα θελαμε ομως να σταθουμε σε δυο
κομβικες ερμηνειες της ιδεολογιας που σχετιζονται με το ζητημα του εθνικισμου.
Η πρωτη και μαλλον κυριαρχη αντιληψη
οριζει ως ιδεολογια την αποκλιση της συνειδησης απο την
πραγματικοτητα.Βασισμενη σε μια ορισμενη αναγνωση της αναλυσης του Μαρξ για την
ιδεολογια και τη μετεξελιξη της,(υποσ.Η θεωρια του Μαρξ για την ιδεολογια δεν
ειναι ενιαια αλλα ελισσεται διαρκως απο τη θεωρια της αλλοτριωσης των
"νεαρων" κειμενων,στην αναλυση της ιδεολογιας στη Γερμανικη
Ιδεολογια και τελος στην θεωρια του φετιχισμου του εμπορευματος του
Κεφαλαιου.βλ και Μπαλιμπαρ,η Φιλοσοφια του Μαρξ σελ 71-123),η αναλυση αυτη
τονιζει την εξαρτηση της κοινωνικης συνειδησης(Bewusstsein) απο το κοινωνικο Ειναι (Sein).Με απλα λογια,υπαρχει η
"πραγματικη ζωη", δηλαδη οι παραγωγικες σχεσεις, ως "βαση"
πανω στην οποια υψωνεται το "εποικοδομημα", η συνειδηση.Με βαση μια
πρωτη κατανοηση της ιδεας της αλλοτριωσης οπως την προσδιοριζει ο
Φουερμπαχ και την επεκτεινει ο Μαρξ, ο
διχασμος του υποκειμενου στην πραγματικη ζωη οδηγει σε μια προβολη της
πολυποθητης ενοτητας στον φανταστικο κοσμο των ιδεων.Ετσι η ιδεολογια
κατανοειται ως μια αναπαρασταση της "πραγματικοτητας" στη
σφαιρα της συνειδησης.Στην πιο κοινωνιολογικη της εκφανση,μαλιστα, η αντιληψη
αυτη εξαρτα τη συνειδηση απο τα υλικα συμφεροντα ετσι ωστε να αποφανθει οτι η
ιδεολογια ειναι μια "ψευδης συνειδηση" που οδηγει στη διατηρηση του status quo.(βλ πχ Καρλ Μανχαιμ Ιδεολογια και
Ουτοπια.)
Κατα την αντιληψη της ιδεολογιας που
περιγραψαμε προηγουμενως ,ο εθνικισμος ειναι μια αυταπατη της αστικης
συνειδησης που διατηρει την κυριαρχια της αστικης ταξης.Αντιθετα το
προλεταριατο καθως ειναι αποστερημενο απο οποιοδηποτε υλικο συμφερον (eigentumslos) στο καπιταλιστικο συστημα,δεν εχει και τις αντιστοιχες
ιδεολογικες αυταπατες.Αυτος ειναι ο κι ο λογος που οι προλεταριοι δεν εχουν
πατριδα.
Σ
αυτην την συλληψη του εθνικισμου ως ιδεολογιας αντιτιθεται ο Αντερσον,οταν
προτεινει να μην εξετασουμε το φαινομενο του εθνικισμου οπως θα εξεταζαμε
"πολιτικες ιδεολογιες τις οποιες οι ανθρωποι ασπαζονται συνειδητα..Γι αυτο βλεπει με καχυποψια τη ρηση του Τομ Ναιρν πως "η θεωρια του
εθνικισμου αντιπροσωπευει τη μεγαλη ιστορικη αποτυχια του Μαρξισμου" και αντιτιθεται ανοιχτα στην αποψη του Χομπσμπαουμ πως "οι γνησιοι
μαρξιστες δεν ειναι εθνικιστες",χαρακτηριζοντας τη μυθο .Γι
αυτο,τελος καταλογιζει στον Γκελνερ πως "εξομοιωνει την ¨επινοηση¨ με τη
¨χαλκευση¨..."και "μ αυτον τον τροπο υπονοει οτι υπαρχουν ¨αληθινες¨
κοινοτητες που πλεονεκτουν σε σχεση με το εθνος."
Υπαρχει ,ομως, και μια δευτερη προσεγγιση
της ιδεολογιας.Νομιζω πως ο πιο ευγλωττος τροπος να την περιγραψουμε ειναι να
μεταφερουμε ενα επιχειρημα του Ζιζεκ:
Ο Ζιζεκ εκκινει απο τον πλεον στοιχειωδη
ορισμο της ιδεολογιας,την γνωστη φραση απο το Κεφαλαιο: "Sie wissen das nicht aber sie tun es"-"δεν το ξερουν αυτο,μα το
κανουν."Ο Ζιζεκ αναρωτιεται που εντοπιζεται η ιδεολογικη αυταπατη.Στο
"ξερουν" ἠ στο "κανουν" ;Η συνηθης αντιληψη περι ιδεολογιας
θα απαντουσε προφανως:στο "ξερουν". Θα ελεγε δηλαδη ,οπως ειδαμε,οτι
"η ιδεολογια συνισταται ακριβως στο γεγονος οτι οι ανθρωποι ¨δεν ξερουν τι
πραγματικα κανουν¨, οτι εχουν μια ψευδη παρασταση της κοινωνικης
πραγματικοτητας στην οποια ανηκουν (βεβαια η διαστρεβλωση παραγεται απο την
ιδια την πραγματικοτητα)".
Ο Ζιζεκ ομως αντιτιθεται σ αυτην τη συνηθη
ερμηνεια.Και φερνει ως παραδειγμα το γνωστο επιχειρημα του φετιχισμου του
εμπορευματος.Στο επιχειρημα αυτο ο Μαρξ δειχνει οτι το χρημα αποκτα την
ιδιοτητα του ως καθολικο ισοδυναμο ολων των εμπορευματων λογω της θεσης του
μεσα στο πλεγμα των κοινωνικων σχεσεων,τις οποιες εκφραζει και υλοποιει.Παρολα
αυτα, στα ιδια τα ατομα,το χρημα εμφανιζεται σαν να ειχε αυτην την λειτουργια
απο τη φυση του,σαν να ηταν καθ εαυτο η ιδια η ενσαρκωση του πλουτου.Μ αυτον
τον τροπο,τα προιοντα του ανθρωπινου εγκεφαλου μοιαζουν να ειναι αυτονομα
σχηματα,που εχουν δικη τους ζωη..."(Μαρξ Κεφαλαιο ,βιβλιο 1,μπαλιμπαρ σελ
93).Ο Ζιζεκ λεει πως η συνηθης αναγνωση αυτου του επιχειρηματος θα ηταν οτι ''πισω
απο τα πραγματα,πισω απο τη σχεση μεταξυ πραγματων, οφειλουμε να διαγνωσουμε
τις κοινωνικες σχεσεις, τις σχεσεις μεταξυ ανθρωπινων υποκειμενων".Σ αυτην
ομως την αναγνωση παραλειπεται μια διαστρεβλωση "η οποια ἠδη ενεργει στην
ιδια την κοινωνικη πραγματικοτητα,στο επιπεδο εκεινου που κανουν τα
ατομα...".Διοτι οταν στην καθημερινοτητα τα ατομα χρησιμοποιουν το
χρημα, ξερουν καλα οτι δεν ειναι ενα φετιχ με μαγικες ιδιοτητες, οτι ειναι
απλως ενα συμβολο που καθιστα οποιον το κατεχει ιδιοκτητη ενος μερους του
κοινωνικου πλουτου. Στην κοινωνικη τους ομως δραστηριοτητα,σε ο,τι κανουν,
ενεργουν ως εαν να ηταν το χρημα η αμεση ενσαρκωση του πλουτου.
Ενα ακομα ευκρινες παραδειγμα θα μπορουσε να
αντληθει μεσα απο τη θεωρια του νομικου φετιχισμου,του μεγαλου
νομικου,Πασουκανις.Ο Πασουκανις εξηγει οτι λογω της γενικευμενης ισοτιμιας που
ειναι απαραιτητη για την κυκλοφορια αξιων και υποχρεωσεων,τα ατομα λογιζονται
αφηρημενα ως εμπορευματοκατοχοι, ντυνονται με το μανδυα της νομικης
προσωπικοτητας και θεωρουνται ως εκ φυσεως φορεις βουλησης και
υποκειμενικοτητας.(βλ Μαρξισμος και Δικαιο).Και παλι,στην περιπτωση αυτη,οταν
συναλλασσομαι ,ξερω οτι απεναντι μου εχω ενα συγκεκριμενο,ιδιαιτερο
ατομο,πραττω ομως σαν να βρισκομαι, αφηρημενα,απεναντι σε ενα προσωπο δικαιου,φορεα
υποχρεωσεων και δικαιωματων.
Επομενως ,ακολουθωντας τον
Ζιζεκ,φθανουμε στο ακολουθο συμπερασμα:"Το θεμελιωδες επιπεδο της
ιδεολογιας(...) δεν ειναι εκεινο μιας αυταπατης που συγκαλυπτει την πραγματικη
κατασταση πραγματων, αλλα εκεινο μιας (ασυνειδητης) φαντασιωσης που δομει την
ιδια την κοινωνικη μας πραγματικοτητα."
Για να εξηγησουμε αυτη τη θεση ειναι
αδυνατον να αποφυγουμε μια συντομη περιηγηση στη δαιδαλωδη ψυχαναλυτικη θεωρια
του Λακαν:
Ο Λακαν ,εμπνεομενος απο τη φρουδικη εννοια
της Spaltung,του
διχασμου που χαρακτηριζει την ανθρωπινη κατασταση ,συλλαμβανει το ανθρωπινο
υποκειμενο ως εγγενως διχασμενο, "ριζικα εκ-κεντρωμενο".Υποκινουμενο απ την επιθυμια να υπερβει τον διχασμο και να
κατακτησει την πολυποθητη ενοτητα,το υποκειμενο προχωρα σε μια σειρα ταυτισεων
στο φαντασιακο και το συμβολικο επιπεδο.Η ιδια ομως η συμβολικη ταξη,ο τοπος
στον οποιο το υποκειμενο συστηνεται,ειναι κι αυτη ελλειπτικη.Διοτι το
κοινωνικο-συμβολικο δεν μπορει να περικλεισει μεσα του το πραγματικο`"το
πραγματικο αντιστεκεται στη συμβολοποιηση".
Αφου λοιπον η συμβολικη ταξη, η συμβολικα
κατασκευασμενη πραγματικοτητα ειναι κι αυτη ελλιπης, ερχεται η φαντασιωση να
καλυψει αυτην την ελλειψη και να παρουσιασει την πραγματικοτητα ως ενα
συνεκτικο,αρμονικο ολον.Μπορουμε,τωρα πλεον, να κατανοησουμε βαθυτερα τη φυση
του εθνικισμου ως ιδεολογιας.
Ο εθνικισμος λειτουργει ως μια αφηγηση που
ερχεται να προσδωσει στην κοινωνικη πραγματικοτητα την φαντασιωση πληροτητας
που της λειπει.
Καθως,οπως ειδαμε "το σημαινομενο,το
πραγματικο αντικειμενο στο οποιο παραπεμπει η σημασιοδοτηση,ειναι τελικως
απον"(Σταυρακακης:118),αφου το πραγματικο ανθισταται στη
συμβολοποιηση,καθε σημαινον παραπεμπει σε καποιο αλλο προκειμενου να παραξει
σημασια και καθε σημασια παραπεμπει σε μια αλλη σημασια ακριβως επειδη δεν
μπορει να δηλωσει ποτε το πραγματικο καθεαυτο..Αυτη την
αεναη διολισθηση των σημαινοντων,αυτη την διαρκη ρευστοτητα του νοηματος
ερχεται να σταματησει ενα αρχισημαινον (master signifier) που στην Λακανικη ορολογια
αποκαλειται "σημειο διαρραφης"(point de capiton).Kατα τον Λακαν τα σημαινοντα αυτα
"παγιωνουν το νοημα ολοκληρων αλυσιδων σημαινοντων" και μεσω της
διαδικασιας αυτης παραγεται το νοημα.Ενα τετοιο αρχισημαινον ειναι και το εθνος,γυρω
απο το οποιο η ιδεολογια του εθνικισμου οργανωνει ολα τα υπολοιπα.
Εξαλλου,οπως τονιζει και ο Δεμερτζης,το
"εθνος" ειναι ενα σημαινον κενο ,"το οποιο συγκροτειται
καθε φορα μεσα απο τον συντονισμο,την ιεραρχηση,την νομιμοποιηση και την
ανασυνθεση που ενεργουνται απο την ιδεολογια του εθνικισμου.").Μεσω αυτης της καθηλωσης γυρω απο το κενο αρχισημαινον,τα "αιωρουμενα
σημαινοντα αποκτουν νοημα αναδρομικα"). Με αυτον τον τροπο
μπορει να εξηγηθει και η κυριαρχη στην εθνικιστικη ιδεολογια φαντασιωση της
"αφυπνισης".Το εθνος αφυπνιζεται "απο τον μακρυ του
ληθαργο" τη στιγμη που ο εθνικιστικος λογος κατορθωνει να συγκροτησει τα
αιωρουμενα σημαινοντα-τις προυπαρχουσες μνημες,εμπειριες και δεδομενα-γυρω απο
το κενο σημαινον "εθνος" και να
προσδωσει σ'αυτα ενα νοημα εκ των υστερων.
Καθως ομως,οπως ειδαμε,σκοπος της ιδεολογιας
ειναι να καλυψει την ελλειψη στο κοινωνικο-συμβολικο και να προσδωσει στην
κοινωνικη πραγματικοτητα τη φαντασιωση μιας πληροτητας,η επιτυχης λειτουργια
της εξαρταται απο τη συγκαλυψη του ρολου της,απο την απωθηση του γεγονοτος οτι
δεν ειναι παρα ενας κοινωνικοιστορικος λογος που αναδυεται ακριβως λογω της
αδυναμιας συμβολοποιησης του Πραγματικου και παρουσιαζεται ως εαν να ηταν η
ιδια το Πραγματικο.(βλ και προλογο Σταυρακακη στο μιλησε κανεις7).Ετσι,για να ξαναγυρισουμε στην εθνικιστικη ιδεολογια,η αναδρομικη καθηλωση
των σημαινοντων γυρω απο το κενο σημαινον "εθνος", λειτουργει
"στο βαθμο που εξαφανιζει τα ιχνη της,στο βαθμο δηλαδη που το υποκειμενο
ξεχασει-απωθησει την αναδρομικοτητα,και εκλαβει το νοημα και την ταυτοτητα του
ως εαν να ηταν στοιχεια ανεκαθεν παροντα στο χρονο και στο χωρο".
Ο Αντερσον φωτιζει αυτη τη διαδικασια με
μια ευστοχη παρομοιωση. Μας παραπεμπει στις φωτογραφιες που παρουσιαζουν την
βρεφικη μας ηλικια.Οταν ζηταω τη βοηθεια των αλλων ωστε να μαθω μεσω μιας
κιτρινισμενης φωτογραφιας οτι το γυμνο μωρο σε μια κουνια ειμαι εγω,προυποθεση
ειναι να μη θυμαμαι τιποτα απο εκεινη την ηλικια (αλλα και περαιτερω,να ξεχασω
το γεγονος οτι απο τοτε τα βιολογικα μου κυτταρα εχουν αντικατασταθει
επανειλημενως και ο συναισθηματικος και συναισθηματικος μου κοσμος εχει
μεταβληθει ριζικα).Μεσω μιας μεταβιβασης βρισκω μια συνεχεια και μια ταυτοτητα
("ναι εσυ και το μωρο ειστε το ιδιο προσωπο").
Κατα τον ιδιο τροπο
,προκειμενου να εμφανισθει το εθνος ως μια υπεριστορικη,αμεταβλητη συνεχεια,
ειναι απαραιτητη η επιλεκτικη μνημη ορισμενων γεγονοτων και η ληθη αλλων ωστε
να μου τα "ξαναθυμησει" η αναδρομικη εθνικη αφηγηση.Αυτο υποδηλωνει
και η περιφημη ρηση του Ερνεστ Ρεναν "Η ουσια του εθνους βρισκεται στο οτι
οι ανθρωποι εχουν πολλα πραγματα κοινα και εχουν λησμονησει εξισου
πολλα...".
..............................................................................................
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου