Με αφορμή την αποκάλυψη του Κ. Καραμανλή ότι έχει διαβάσει το «Κεφάλαιο», ζητήσαμε ένα σχόλιο από τον καθηγητή Πολιτικής Οικονομίας στο ΕΜΠ Γιάννη Μηλιό. Ο κ. Μηλιός είναι διευθυντής της τριμηνιαίας επιθεώρησης οικονομικής και πολιτικής θεωρίας «Θέσεις» και μέλος της επιστημονικής επιτροπής της επιθεώρησης «Beitraege zur Marx-Engels-Forschung», η οποία συνδέεται με την κριτική έκδοση των Απάντων των Μαρξ και Ενγκελς.
* Αποτελεί σήμερα το «Κεφάλαιο» αντικείμενο μελέτης και έρευνας στον ακαδημαϊκό χώρο;
- Η επιστημονική έρευνα γύρω από το «Κεφάλαιο» προσελκύει μεγάλο αριθμό πανεπιστημιακών και ερευνητών, οι οποίοι παράγουν ένα πολύ σημαντικό δημοσιευμένο έργο. Σε χώρες όπως οι ΗΠΑ, η Γερμανία και η Ιαπωνία, οι μελέτες γύρω από το «Κεφάλαιο» γνωρίζουν σήμερα εξαιρετική άνθηση.
* Ενδιαφέρουν την αριστερά οι μελέτες αυτές ή είναι απλώς ακαδημαϊκού χαρακτήρα;
- Φυσικά και ενδιαφέρουν την αριστερά, αφού εντάσσονται σε αυτό που ο Μαρξ ονόμασε «κριτική της Πολιτικής Οικονομίας»: την επιστημονική ανάλυση και την κατάδειξη του εκμεταλλευτικού χαρακτήρα του καπιταλισμού· την κριτική επιπλέον των (αστικών) θεωριών που παριστούν τον καπιταλισμό ως ένα σύστημα «αρμονίας συμφερόντων» μεταξύ των κοινωνικών τάξεων. Ο μαρξισμός δεν αποτελεί μια θεωρία ακαδημαϊκού χαρακτήρα. Δεν συγκροτείται μόνο ως θεωρητικό σύστημα, αλλά και ως ιδεολογία μαζών, η οποία επικαθορίζει την πολιτική πράξη οργανώσεων και κινημάτων.
* Τι σημαίνει η ενασχόληση με το «Κεφάλαιο», ένα σχετικά παλιό κείμενο; Μήπως ότι δεν υπάρχουν νεότερα κείμενα μαρξιστικής οικονομικής θεωρίας και ανάλυσης που να «ξεπερνούν» το «Κεφάλαιο»; Δεν έχει εξελιχθεί ο καπιταλισμός;
- Ο καπιταλισμός έχει εξελιχθεί σημαντικά και εξελίσσεται καθημερινά. Εντούτοις, αντικείμενο του «Κεφαλαίου» δεν αποτελεί ο καπιταλισμός της εποχής του Μαρξ (ή οποιασδήποτε άλλης εποχής), αλλά ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής, δηλαδή το σύνολο των αναγκαίων δομικών χαρακτηριστικών και των αιτιακών σχέσεων που διέπουν κάθε καπιταλιστικό σύστημα. Πρόκειται για μια θεωρία σε υψηλό επίπεδο αφαίρεσης, πάνω στην οποία μπορεί να στηριχθεί η ανάλυση των περισσότερο συγκεκριμένων αντικειμένων έρευνας (π.χ. του κλάδου των τραπεζών στην Ελλάδα, σήμερα). Το Πυθαγόρειο Θεώρημα εξακολουθεί να ισχύει, παρότι έχει μεταβληθεί σημαντικά η γεωμετρία των κτιρίων της Αθήνας από τον 5ο π.Χ. αιώνα μέχρι σήμερα.
* Ο αφηρημένος χαρακτήρας του «Κεφαλαίου» είναι η αιτία της γενικώς αναγνωριζόμενης δυσκολίας κατανόησής του;
- Ναι, αλλά όχι μόνο. Προστίθεται επίσης η δυσκολία να γίνει κατανοητό το αντικείμενο του Μαρξ, λόγω του τρόπου με τον οποίο διδάσκονται τα επίσημα Οικονομικά. Ο Μαρξ ανέπτυξε μια χρηματική θεωρία της αξίας και του κεφαλαίου, δίνοντας έμφαση στη δυναμική της οικονομικής εξέλιξης. Με τη θεωρία του μπορούμε να κατανοήσουμε τον ρόλο της τεχνολογικής καινοτομίας, τις οικονομικές κρίσεις, τη χρηματοπιστωτική αστάθεια, τις χρηματιστηριακές αγορές, την κερδοσκοπία. Δύσκολη προσέγγιση για όσους έχουν εθιστεί στο να αντιλαμβάνονται την οικονομία ως ισορροπία ανάμεσα σε υλικές ροές και ως διαδικασία μεγιστοποίησης οφελών και κερδών. Προστίθεται, τέλος, και η δυσκολία που πηγάζει από τα ίδια τα κείμενα του Μαρξ (δεν πρόκειται μόνο για τους 3 τόμους του «Κεφαλαίου», αλλά και για τα άλλα χειρόγραφα της περιόδου, συνολικά για 12 τόμους), τα οποία αποτελούν την πράξη γένεσης μιας νέας επιστήμης, που αναγκαστικά φέρει στοιχεία ασάφειας ή και αντιφάσεις.
* Εχουν διαμορφωθεί έτσι διαφορετικές ερμηνείες του «Κεφαλαίου», ή διαφορετικά ρεύματα στο εσωτερικό της μαρξιστικής θεωρίας!
- Ακριβώς! Ηδη από τη στιγμή του θανάτου του Μαρξ είχε γίνει φανερό ότι η μαρξιστική θεωρία δεν επιδέχεται μόνο μια ερμηνεία και δεν εξελίσσεται σε μία και μόνη κατεύθυνση. Αντίθετα, είναι πάντοτε συνυφασμένη με το σχηματισμό διαφορετικών μαρξιστικών ρευμάτων ή σχολών. Ο μαρξισμός ουδέποτε υπήρξε μια «μονολιθική» θεωρία. Αυτό που πράγματι υπήρξε (και υπάρχει) είναι διαφορετικά μαρξιστικά ρεύματα, ανάμεσα στα οποία διεξάγεται διαρκώς θεωρητική και ιδεολογική συζήτηση, ένας ζωντανός διάλογος. Αυτός ο ζωντανός διάλογος εξηγεί, ώς έναν βαθμό, το κύρος που φαίνεται να έχει το «Κεφάλαιο» και εκτός αριστεράς. Δείχνει ότι πρόκειται για μια επίκαιρη θεωρία.
* Ποια είναι τα επίμαχα αντικείμενα του διαλόγου ανάμεσα στα μαρξιστικά ρεύματα ή τις διαφορετικές ερμηνείες του Κεφαλαίου;
- Η ερώτηση αυτή ανοίγει ένα τεράστιο θέμα. Εντελώς σχηματικά μπορώ να σας πω ότι υπάρχουν δύο «αναγνώσεις» του Κεφαλαίου. Η μία, που συνδέεται με τη σοβιετική παράδοση (αλλά όχι μόνο), αντιλαμβάνεται τον Μαρξ σαν θεωρητικό της «δαπανώμενης εργασίας» (όπως ήταν ο Ρικάρντο και εν μέρει ο Ανταμ Σμιθ) και κατασκευάζει μια Πολιτική Οικονομία υλικών ροών, ανάλογη με εκείνη της Κλασικής Σχολής. Η άλλη, στο πλαίσιο της οποίας εργάζομαι, τονίζει κυρίως τον ιδιαίτερο κοινωνικό χαρακτήρα της παραγωγής-για-την-ανταλλαγή στον καπιταλισμό, και δίνει έμφαση στη χρηματική διάσταση της μαρξικής θεωρίας της αξίας και στην «πιστωτική» διάσταση της μαρξικής θεωρίας.
* Εφόσον το «Κεφάλαιο» συγκροτεί το σύστημα εννοιών για τη μελέτη της σύγχρονης καπιταλιστικής οικονομίας και κοινωνίας, μπορούμε να ισχυριστούμε ότι είναι χρήσιμο όχι μόνο για όσους επιδιώκουν τον ριζικό μετασχηματισμό αυτής της κοινωνίας, την αριστερά, αλλά και για εκείνους που επιδιώκουν τη σταθεροποίηση και αναπαραγωγή της: τους επιχειρηματίες και τους αστούς πολιτικούς;
- Εδώ θίγετε ένα θέμα που δεν είναι μόνο πολιτικό αλλά και επιστημολογικό. Μπορεί ο επιστήμονας, ο «παρατηρητής», να «δει» τα πάντα εξίσου καλά από οποιαδήποτε «θέση»; Ή μήπως η «θέση» του παρατηρητή προδικάζει και τη δυνατότητά του να «δει» τις διαδικασίες που «παρατηρεί»; Προσωπικά υιοθετώ την άποψη του Λουί Αλτουσέρ, ο οποίος υποστήριζε ότι για να μπορέσει κάποιος να αποκρυπτογραφήσει τις εσωτερικές αιτιότητες του καπιταλισμού (δηλαδή να λειτουργήσει ως κοινωνικός επιστήμονας) πρέπει να έχει υιοθετήσει μια επαναστατική-αντικαπιταλιστική πολιτική στάση στο πλαίσιο της πάλης των τάξεων. Διότι αν κάποιος υιοθετήσει μια πολιτική και ιδεολογική στάση φιλική προς το σύστημα, αυτό σημαίνει ότι έχει υπαχθεί στην κυρίαρχη ιδεολογία, ότι έχει αποδεχθεί τη λογική των ταξικών ψευδαισθήσεων, η οποία παράγει συγκεκριμένες παραγνωρίσεις της πραγματικότητας.
ΔΙΑΒΑΣΤΕ
Λ. Αλτουσέρ, Ζ. Ρανσιέρ, Π. Μασρέ, Ε. Μπαλιμπάρ, Ρ. Εσταμπλέ
«Να διαβάσουμε το Κεφάλαιο» (μετάφραση Δημήτρης Δημούλης, Χρήστος Βαλλιάνος, Βίκυ Παπαοικονόμου, εκδόσεις «Ελληνικά Γράμματα», Αθήνα 2003)
Κλασική συλλογή μελετών για το «Κεφάλαιο», σημείο αναφοράς στη μαρξιστική και επιστημολογική συζήτηση.
Γιάννη Μηλιού, Δημήτρη Δημούλη, Γιώργου Οικονομάκη
«Η θεωρία του Μαρξ για τον καπιταλισμό» (εκδόσεις «Νήσος», Αθήνα 2005)
Σύγχρονη ανάλυση της μαρξικής οικονομικής θεωρίας και της ρήξης της με τη ρικαρδιανή θεωρία της αξίας. Η γνώμη των συγγραφέων είναι ότι τα οικονομικά έργα του Μαρξ διατυπώνουν δύο ριζικά διαφορετικούς και μεταξύ τους ασύμβατους θεωρητικούς λόγους:
α) Το θεωρητικό σύστημα της Κριτικής της Πολιτικής Οικονομίας, το οποίο αναπτύχθηκε ιδίως στον 1ο τόμο του «Κεφαλαίου» (και κυρίως στο πρώτο μέρος του), στη Συμβολή στην Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας του 1859 και στα Grundrisse, και
β) Μία εκλεπτυσμένη εκδοχή της Ρικαρδιανής Πολιτικής Οικονομίας της αξίας ως «δαπανώμενης εργασίας», που ανιχνεύεται ιδίως σε σημεία του 3ου τόμου του «Κεφαλαίου». Πρόκειται για θεωρητικό λόγο που έχει επηρεάσει πολλές σύγχρονες προσεγγίσεις και ερμηνείες της μαρξικής θεωρίας της αξίας.
«Le Centenaire du Capital» («Mouton», Paris 1969)
Τα υλικά του διεθνούς συνεδρίου για τα 100 χρόνια του «Κεφαλαίου» (11-20-7-67).
ΕΠΙΣΚΕΦΘΕΙΤΕ
www.mlwerke.de/me/default.htm
Τα περισσότερα έργα του Μαρξ σε ψηφιακή μορφή.
www.marxforschung.de
Η σύγχρονη μελέτη των έργων του Μαρξ και πληροφορίες για τις τελευταίες εκδόσεις.
www.theseis.com
Το περιοδικό «Θέσεις», με τακτική αρθρογραφία για το μαρξικό έργο.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου