H.MARCUSE - Έρως και πολιτισμός
Έρως και Θάνατος ( Ι I ) - τελευταίο
κεφάλαιο ενδέκατο
 |
The Kiss 1899 Auguste Rodin (1840-1917 French)
|
Παρ' όλ' αυτά,και αν ακόμα μια μητρική λιμπιντική ηθική μπορεί να διακριθεί μέσα στη δομή των ενστίκτων,και αν ακόμα μια λογικότητα της αισθητικότητας θα μπορούσε να κάνει τον Έρωτα ελεύθερα δεκτικό της τάξης, ένα εσωτερικώτατο εμπόδιο φαίνεται να αντιβαίνει σε κάθε σχέδιο μιας μη απωθητικής ανάπτυξης - κι αυτό είναι ο δεσμός που δίνει τον Έρωτα στο ένστικτο του θανάτου.Το βάρβαρο γεγονός του θανάτου αρνείται μια για πάντα την πραγματικότητα μιας μη απωθητικής ύπαρξης.Για΄τι ο θάνατος είναι η οριστική αρνητικότητα του χρονου αλλά " η χαρά θέλει αιωνιότητα".Η αχρονικότητα είναι το ιδεώδες της ηδονής.Ο χρόνος δεν έχει δύναμη πάνω στο αυτός,την αρχική περιοχή της αρχής της ηδονής.Αλλά το εγώ,μόνο διαμέσου του οποίου η ηδονή γίνεται πραγματική,υπόκειται ολόκληρο στο χρόνο.Η απλή προσδοκία του αναπόφευκτου τέλους,που είναι παρούσα μέσα σε κάθε στιγμή,εισάγει ένα απωθητικό στοιχείο σε ολες τις λιμπιντικές σχέσεις και κάνει την ηδονη ή καθαυτή οδυνηρή.Αυτή η πρωτογενής απογοήτευση μέσα στη δομή των ενστίκτων του ανθρώπου γίνεται η ανεξάντλητη πηγή όλων των άλλων απογοητεύσεων - και της κοινωνικής τους αποτελεσματικότητας.Ο άνθρωπος μαθαίνει ότι " έτσι ή αλλοιώς (Σ.Μ.: η ηδονή) δεν μπορεί να κρατήσει", ότι κάθε ηδονή είναι σύντομη ,ότι για όλα τα πεπερασμένα πράματα η ώρα της γεννησής τους είναι η ώρα του θανάτου τους - ότι δεν θα μπορούσε να είναι διαφορετικά.Παραιτείται πριν η κοινωνία τον υποχρεώνει να εξασκήσει την παραίτηση μεθοδικά.Η ροή του χρόνου είναι ο πιο φυσικός σύμμαχος της κοινωνίας στη διατήρηση του νόμου και της τάξης,της ομοιομορφίας και των θεσμών που μεταθέτουν την ελευθερία σε μια συνεχή ουτοπία' η ροή του χρόνου βοηθά τους ανθρώπους να ξεχάσουν αυτό που υπήρχε και αυτό που μπορεί να υπάρχει : Τους κάνει επιλήσμονες του καλύτερου παρελθόντος και του καλύτερου μέλλοντος.
Αυτή η ικανότητα της λήθης - καθαυτή το αποτέλεσμα μιας μακρόχρονης και τρομερής εκπαίδευσης διαμέσου της εμπειρίας - είναι μια απαραίτητη προϋπόθεση της διανοητικής και σωματικής υγιεινής,που χωρίς αυτή η πολιτισμένη ζωή θα ήταν ανυπόφορη' αλλά είναι επισης η διανοητική λειτουργία που συντηρεί την πειθηνιότητα και την απάρνηση.Το να ξεχνάς σημαίνει επισης να συγχωρείς αυτό που δεν θα έπρεπε να συγχωρεθεί,αν πρόκειται να επικρατήσουν η δικαιοσύνη και η ελευθερία.Κάθε συγχώρεση αναπαράγει τις συνθήκες που αναπαράγουν την αδικία και την υποδούλωση.Το να ξεχνάς περασμένη δυστυχία είναι να συγχωρείς τις δυνάμεις που την προξένησαν - χωρίς να νικήσεις αυτές τις δυνάμεις.Οι πληγές που επουλώνονται μέσα στο χρόνο είναι επίσης οι πληγές που περιέχουν το δηλητήριο.Αντίθετα με τη παράδοση στο χρόνο,η αποκατάσταση της ενθύμησης στα δίκαιά της,σαν οχήματος της απελευθέρωσης ,είναι ένας από τους ευγενέστρους άθλους της σκέψης.Στο ρόλο αυτό η ενθύμηση (Erinnerung) εμφανίζεται στο τέλος του έργου του Hege. Η Φ α ι ν ο μ ε ν ο λ ο γ ί α τ ο υ Π ν ε ύ μ α τ ο ς στο ρόλο αυτό εμφανίζεται στη θεωρία του Φρόυντ .9 Όπως η ικανότητα του να ξεχνάς, η ικανότητα του να θυμάσαι είναι ένα προϊόν του πολιτισμού - ίσως το πιο παλιό και θεμελιακό του ψυχολογικό επίτευγμα.Ο Νietzsche είδε μέσα στην εξάσκηση της μνήμης την έναρξη της πολιτισμένης ηθικής - ιδιαίτερα της μνήμης υποχρεώσεων,συμολαίων ,χρεών.10 Αυτό το πλαίσιο αποκαλύπτει τη μονομέρεια της εξάσκησης της μνήμης μέσα στον πολιτισμό.Η λειτουργία αυτή οδηγήθηκε κατά κύριο λόγο προς το να θυμάται καθήκοντα μάλλον παρά ηδονές ' η μνήμη συνδέθηκε με τις τύψεις της συνείδησης,την ενοχή και την αμαρτία.Η δυστυχία και η απειλή της τιμωρίας,όχι η ευτυχία και η υπόσχεση της ελευθερίας,παραμένουν στη μνήμη.
Χωρίς απελευθέρωση του απωθημένου περιεχόμενου της μνήμης,χωρίς απελευθέρωση της απελευθερωτικής του δύναμης,η μη απωθητική εξύψωση είναι αδιανόητη.Από τον μύθο του Ορφέα μέχρι το μυθιστόρημα του Prust, η ευτυχία και η ελευθερία έχουν συνδεθεί με την ιδέα της ανακατάκτησης του χρόνου. Το temps retrove..Η ενθύμηση ανακτά το temps perdu που ήταν ο χρόνος της ικανοποίησης και της πλήρωσης. Ο Έρως,εισδύοντας στη συνείδηση,συγκινείται από την ενθύμηση ' μ' αυτήν διαμαρτύρεται ενάντια στην τάξη της απάρνησης' χρησιμοποιεί τη μνήμη στην προσπάθειά του να νικήσει τον χρόνο μέσα σε ένα κόσμο κυριαρχούμενο από τον χρόνο.Αλλά εφόσον ο χρόνος διατρεί την ισχύ του πάνω στον Έρωτα, η ευτυχία, είναι ουσιαστικά ένα πράμα του π α ρ ε λ θ ό ν τ ο ς. Η τρομερή καταδικη που λέει ότο μόνον οι χαμένοι παράδεισοι είναι οι πραγματικοί κρίνει και ταυτόχρονα διασώζει το temps perdu.Οι χαμένοι παράδεισοι είναι οι μόνοι αληθινοί όχι επειδή,μέσα στην ανασκόπηση,η παροχημένη χαρά φαίνεται πιο όμορφη από όσο ήταν πραγματικά αλλά επειδή μόνον η ενθύμηση παρέχει τη χαρά χωρίς το άγχος για το πέρασμα της και έτσι της δίνει μιαν αλλοιώτικα αδύνατη διάρκεια.Ο χρόνος χάνει την ισχύ του όταν η ενθύμηση ανακτά το παρελθόν.
Εν τούτοις,αυτή η ήττα του χρόνου είναι καλλιτεχνική και πλαστή' η ενθύμηση δεν είναι πραγματικό όπλο,εκτός αν μεταφρασθεί σε ιστορική πράξη.Τότε ο αγώνας ενάντια στο χρόνο γίνεται κρίσιμη ώθηση μέσα στον αγώνα ενάντια στη κυριαρχία :
Η συνειδητή επιθυμία της θραύσης της συνεχούς ροής της ιστορίας ανήκει στις επαναστατικές τάξεις τη στιγμή της δράσης.Αυτή η συνείδηση παρουσιάσθηκε έντονα κατά την Επανάσταση του Ισραήλ.Το βράδυ της πρώτης ημέρας του αγώνα,ταυτόχρονα αλλά ανεξάρτητα σε διάφορα σημεία,ρίχθηκαν πυροβολισμοί στα ρολόγια των πύργων του Παρισιού.11
Η συμμαχία ανάμεσα στον χρόνο και την τάξη της απώθσης είναι εκείνη που χρησιμεύει σαν κίνητρο των προσπαθειών της αναχαίτισης της ροής ου χρόνου και αυτή η συμμαχία είναι εκείνη που κάνει το χρόνο το θανάσιμο εχθρό του Έρωτα.Βέβαια,η απειλή του χρόνου,το πέρασμα της στιγμής της πληρότητας,το άγχος για το τέλος,μπορούν τα ίδια να γίνουν ερωτογενή - εμπόδια της λίμπιντο".Εντούτοις,η επιθυμία του Faust που αναβιώνει μαγικά την αρχή της ηδονής απαιτεί,όχι την όμορφη στιγμή, αλλά την αιωνιότητα.Επιζητώντας την αιωνιότητα,ο Έρωτας πέφτει σε πταίσμα απέναντι στη κρίσιμη απαγόρευση που εγκρίνει τη λιμπιντική ηδονή μόνο σαν μια παροδική και ελεγχόμενη κατάσταση,όχι σαν μόνιμη πηγή της ανθρώπινης ύπαρξης. Πραγματικά,αν η συμμαχία ανάμεσα στο χρόνο και τη κατεστημένη τάξη διαλυόταν, η "φυσική" ιδιωτική δυστυχία δεν θα υποστήριζε πια την οργανωμένη κοινωνία δυστυχία.Η μετάθεση της ανθρώπινης πλήρωσης στην ουτοπία δεν θα έβρισκε πια επαρκή ανταπόκριση μέσα στα ένστικτα του ανθρώπου και η ορμή για απελευθέρωση θα έπαιρνε εκείνη την τρομακτική δύναμη που πραγματικά ποτέ δεν είχε.Κάθε σωστό επιχείρημα είναι με το μέρος του νόμου και τάξης μέσα στην επιμονή τους,η αιωνιότητα της χαράς να φυλαχθεί για το μετέπειρα,και μέσα στη προσπάθειά του να υποτάξουν τον αγώνα ενάντια στο θάνατο και στην αρρώστια στις αδιάκοπες απαιτήσεις της εθνικής και διεθνούς ασφάλειας.
Η επιδίωξη για τη διαφύλαξη του χρονου μέσα στο χρόνο,για την αναχαίτηση του χρόνου, για την κατάκτηση του θανάτου,φαίνεται παράλογη κατά οποιοδήποτε κριτήριο και ξεκάθαρα αδύνατη κάτω από την υπόθεση του ένστικτου του θανάτου που δεχθήκαμε.Ή μήπως αυτή η ίδια η υπόθεση την κάνει πιο λογική ;Το ένστικτο του θανάτου λειτουργεί κάτω από την αρχή της Νιρβάνα.Τείνει προς την κατάσταση της "διαρκούς ικανοποίησης" όπου καμιά ένταση δεν γίνεται αισθητή - μια κατάσταση χωρίς έλλειψη.Αυτή η τάση του έστικτου συνεπάγεται πως οι κ α τ α σ τ ρ ο φ ι κ έ ς του εκδηλώσεις θα μειώνονται στο ελάχιστ,καθώς θα πλησίαζε μια τέτοια κατάσταση.Αν ο βασικεός αντικειμενικός σκοπός του ένστικτου δεν είναι ο τερματισμός της ζωής αλλά του πόνου - η απουσία της έντασης - τότε,παράδοξα,από την πλευρά του ένστικτου ο αγώνας μεταξύ ζωής και θανάτου ελαττώνεται περισσότερο,όσο η ζωή γίνεται πιο ακριβής προσέγγιση της κατάστασης της ικανοποίσης.Η αρχή της ηδονής και αρχή της Νιρβάνα τότε συγκλίνουν.Ταυτόχρονα ο Έρωτας απαλλαγμένος από την πλεονάζουσα απώθηση,θα δυναμωνόταν και ο δυναμωμένος Έρωτας θα αφομοίωνε,κατά κάποιο τρόπο,τον αντικειμενικό σκοπό του ένστικτου του θανάτου.Η αξία του θανάτου από άποψη ενστίκτων θα είχε αλλάξει: Αν τα ένστικτα επιδίωκαν και πετύχαιναν την πλήρωσή τους μέσα σε μια μη απωθητική τάξη,η ανάγκαστική αναδρομική ροπή θα έχανε πολλή από τη βιολογική της αιτιολόγηση.Καθώς η δυστυχία και η έλλειψη υποχωρούν,η αρχή του Νιρβάνα μπορεί να συμφιλιωθεί με την αρχή της πραγματικότητας.Στην ασυνείδητη έλξη που τραβάει τα ένστικτα πίσω σε μια "προηγούμενη κατάσταση" θα αντιδρούσε αποτελεσματικά η θελκτικότητα της κατάστασης της ζωής που θα είχε επιτευχθεί.Η "συντηρητική φύση" των ενστίκτων θα ακινητούσε μέσα σε έναν πληρωμένο παρόν.Ο θάνατος θα έπαυε να είναι ένας τελικός σκοπός των ενστίκτων.Παραμένει γεγονός,ίσως μάλιστα μια υπέρτατη ανάγκη - αλλά μια ανάγκη ενάντια στην οποία η μη απωθημένη ενέργεια της ανθρωπότητας θα διαμαρτυρηθεί,ενάντια στην οποία θα κάνει τον πιο μεγάλο της αγώνα.
Στον αγώνα αυτόν,ο λόγος και το ένστικτο θα ενώνονταν.Κάτω από συνθήκες μιας αληθινά ανθρώπινης ύπαρξης,η διαφορά μεταξύ του να υποκύπτει κανένας στην αρρώστια σε ηλικία δέκα,τριάντα,πενήντα ή εβδομήντα χρονών και του να πεθάνει με "φυσικό" θάνατο μετάπό μια πληρωμένη ζωή,μπορεί μια χαρά να είναι μια διαφορά για την οποία αξίζει τον κόπο να διεξαχθεί ένας αγώνας με όλη την ενέργεια των ενστίκτων.Όχι αυτοί που πεθαίνουν αλλά αυτοί που πεθαίνουν νωρίτερα από τότε που πρέπει και θέλουν να πεθάνουν,αυτοί που πεθαίνουν μέσα την αγωνία και τον πόνο είναι η μεγάλη κατηγορία κατά του πολιτισμού.Επίσης είναι μάρτυρας της ενοχής της ανθρωπότητας,που δεν μπορεί να εξαγορασθεί.Ο θάνατος τους προκαλεί την οδυνηρή συναίσθηση ότι ήταν περιττός,ότι θα μπορούσε να μην είχε συμβεί έτσι.Χρειάζονται όλοι οι θεσμοί και οι αξίες μιας απωθητικής τάξης για να καθησυχασθούν οι τύψεις της συνείδησης από αυτήν την ενοχή.Ακόμα μια φορά,η βαθειά σύνδεση μεταξύ του ένστικτου του θανάτου και του αισθήματος της ενοχής φαίνεται ακθαρά.Η σιωπηρή "επαγγελματική συμφωνία" με το γεγονός του θανάτου και της αρρώστιας είναι ίσως μια από τις πιο εξαπλωμένες εκφράσεις του ένστικτου του θανάτου - ή μάλλον της κοινωνικής του χρησιμότητας.Μέσα σε ένα απωθητικό πολιτισμό,ο ίδιος ο θάνατος γίνεται ένα όργανο απώθησης.Είτε ο θάνατος είναι αντικείμενο φόβου σαν διαρκής απειλή,είτε αποθεώνεται σαν ύψιστη θυσία,είτε γίνεται δεκτός σα μοίρα,η εκπαίδευση για συγκατάθεση στο θάνατο εισάγει ένα στοιχείο παράδοσης μέσα στην ζωή από την αρχή - παράδοσης και υποταγής.Απονεκρώνει τις "ουτοπιστικές" προσπάθειες.Οι κατεστημένες δυνάμεις έχουν μια βαθειά συγγένεια με το θάνατο' ο θάνατος είναι μια ένδειξη ανελευθερίας,ήττας.Η θεολογία και φιλοσοφία σήμερα συναγωνίζονται αναμεταξύ τους ο θάνατο σαν υπαρξιακή κατηγορία: Διαστρέφοντας ένα βιολογικό γεγονός σε οντολογική ουσία,επιθέτουν υπερβατικές ευλογίες πάνω στην ενοχή της ανθρωπότητας που βοηθούν να διαιωνίζεται - προδίνουν την υπόσχεση της ουτοπίας.Σε αντίθεση ,μια φιλοσοφία που δεν εργάζεται σαν υπηρέτρια της απώθησης αντιδρά στο γεγονός του θανάτου με την Μεγάλη Άρνηση - την άρνηση του Ορφέα του ελευθερωτή.Ο θάνατος μπορεί να γίνει ενδειξη ελευθερίας.Η ανάγκη του θανάτου δεν αποκλείει τη δυνατότητα της τελικής απελευθέρωσης.Σαν τις άλλες ανάγκες ,μπορεί να γίνει έλλογη - ανώδυνη.Οι άνθρωποι μπορούν να πεθαίνουν χωρίς άγχος,αν ξέρουν ότι αυτά που αγαπούν είναι προστατευμένα από την αθλιότητα και τη λήθη.Μετά από μια πληρωμένη ζωή ,μπορεί να αποφασίσουν οι ίδιοι να πεθάνουν - σε μια στιγμή που θα διαλέξουν οι ίδιοι.Αλλά ούτε ακόμα και η ύστατατη προσέλευση της ελευθερίας δεν μπορέι α εξαγοράσει αυτούς που πέθαναν μέσα στον πόνο.Η ενθύμηση αυτών και η συσσωρευμένη ενοχή της ανθρωπότητας απέναντι στα θύματά είναι εκείνες που σκοτεινιάζουν την προοπτική ενός πολιτισμού χωρίς απώθηση.
Στον αγώνα αυτόν,ο λόγος και το ένστικτο θα ενώνονταν.Κάτω από συνθήκες μιας αληθινά ανθρώπινης ύπαρξης,η διαφορά μεταξύ του να υποκύπτει κανένας στην αρρώστια σε ηλικία δέκα,τριάντα,πενήντα ή εβδομήντα χρονών και του να πεθάνει με "φυσικό" θάνατο μετάπό μια πληρωμένη ζωή,μπορεί μια χαρά να είναι μια διαφορά για την οποία αξίζει τον κόπο να διεξαχθεί ένας αγώνας με όλη την ενέργεια των ενστίκτων.Όχι αυτοί που πεθαίνουν αλλά αυτοί που πεθαίνουν νωρίτερα από τότε που πρέπει και θέλουν να πεθάνουν,αυτοί που πεθαίνουν μέσα την αγωνία και τον πόνο είναι η μεγάλη κατηγορία κατά του πολιτισμού.Επίσης είναι μάρτυρας της ενοχής της ανθρωπότητας,που δεν μπορεί να εξαγορασθεί.Ο θάνατος τους προκαλεί την οδυνηρή συναίσθηση ότι ήταν περιττός,ότι θα μπορούσε να μην είχε συμβεί έτσι.Χρειάζονται όλοι οι θεσμοί και οι αξίες μιας απωθητικής τάξης για να καθησυχασθούν οι τύψεις της συνείδησης από αυτήν την ενοχή.Ακόμα μια φορά,η βαθειά σύνδεση μεταξύ του ένστικτου του θανάτου και του αισθήματος της ενοχής φαίνεται ακθαρά.Η σιωπηρή "επαγγελματική συμφωνία" με το γεγονός του θανάτου και της αρρώστιας είναι ίσως μια από τις πιο εξαπλωμένες εκφράσεις του ένστικτου του θανάτου - ή μάλλον της κοινωνικής του χρησιμότητας.Μέσα σε ένα απωθητικό πολιτισμό,ο ίδιος ο θάνατος γίνεται ένα όργανο απώθησης.Είτε ο θάνατος είναι αντικείμενο φόβου σαν διαρκής απειλή,είτε αποθεώνεται σαν ύψιστη θυσία,είτε γίνεται δεκτός σα μοίρα,η εκπαίδευση για συγκατάθεση στο θάνατο εισάγει ένα στοιχείο παράδοσης μέσα στην ζωή από την αρχή - παράδοσης και υποταγής.Απονεκρώνει τις "ουτοπιστικές" προσπάθειες.Οι κατεστημένες δυνάμεις έχουν μια βαθειά συγγένεια με το θάνατο' ο θάνατος είναι μια ένδειξη ανελευθερίας,ήττας.Η θεολογία και φιλοσοφία σήμερα συναγωνίζονται αναμεταξύ τους ο θάνατο σαν υπαρξιακή κατηγορία: Διαστρέφοντας ένα βιολογικό γεγονός σε οντολογική ουσία,επιθέτουν υπερβατικές ευλογίες πάνω στην ενοχή της ανθρωπότητας που βοηθούν να διαιωνίζεται - προδίνουν την υπόσχεση της ουτοπίας.Σε αντίθεση ,μια φιλοσοφία που δεν εργάζεται σαν υπηρέτρια της απώθησης αντιδρά στο γεγονός του θανάτου με την Μεγάλη Άρνηση - την άρνηση του Ορφέα του ελευθερωτή.Ο θάνατος μπορεί να γίνει ενδειξη ελευθερίας.Η ανάγκη του θανάτου δεν αποκλείει τη δυνατότητα της τελικής απελευθέρωσης.Σαν τις άλλες ανάγκες ,μπορεί να γίνει έλλογη - ανώδυνη.Οι άνθρωποι μπορούν να πεθαίνουν χωρίς άγχος,αν ξέρουν ότι αυτά που αγαπούν είναι προστατευμένα από την αθλιότητα και τη λήθη.Μετά από μια πληρωμένη ζωή ,μπορεί να αποφασίσουν οι ίδιοι να πεθάνουν - σε μια στιγμή που θα διαλέξουν οι ίδιοι.Αλλά ούτε ακόμα και η ύστατατη προσέλευση της ελευθερίας δεν μπορέι α εξαγοράσει αυτούς που πέθαναν μέσα στον πόνο.Η ενθύμηση αυτών και η συσσωρευμένη ενοχή της ανθρωπότητας απέναντι στα θύματά είναι εκείνες που σκοτεινιάζουν την προοπτική ενός πολιτισμού χωρίς απώθηση.
Σημειώσεις
9. Βλέπε κεφ I παραπάνω
10. Γενεαλογία των Ηθών ,Μέρος ΙΙ,1-3.
11. Walter Beryamin," Ueber den Begriff der Geschidcten ("Πάνω στην Έννοια της Ιστορίας"),στο Neue Rundschau (1950),σ.568
_____________________________________________
9. Βλέπε κεφ I παραπάνω
10. Γενεαλογία των Ηθών ,Μέρος ΙΙ,1-3.
11. Walter Beryamin," Ueber den Begriff der Geschidcten ("Πάνω στην Έννοια της Ιστορίας"),στο Neue Rundschau (1950),σ.568
_____________________________________________
HERBERT MARCUSE
έρως και πολιτισμός
έρως και πολιτισμός
Μετάφραση Ιορδάνη Αρζόγλου
σελ.224
κάλβος 1981
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου