Μεγας Αλέξανδρος Περί ηθικολογίας και ιστορικού μεγαλείου: Μια ψυχραιμη αποτιμηση της προσωπικοτητας /αλλη μια εξαιρετική αναρτηση του Ρογηρου...ανδημοσιευση αποσπασματος

Το Ιστολόγιο του Ρογήρου

Περί ηθικολογίας και ιστορικού μεγαλείου

Από rogerios

Ι. Εγγενείς κι επίκτητες δυσχέρειες για μια αμιγώς ιστορική θεώρηση

Α. Μια προσωπικότητα που εξάπτει τη φαντασία: Καταρχάς, η ίδια η ζωή και η προσωπικότητα του Αλέξανδρου υπήρξαν τέτοιες που ευνόησαν τη δημιουργία θρύλων, την εξιδανίκευση (ή, αναλόγως οπτικής γωνίας, τη δαιμονοποίηση) του ιστορικού προσώπου και πριμοδότησαν ψυχολογικού χαρακτήρα ερμηνείες ή ακόμη και τα καθαρά ανεκδοτολογικά στοιχεία σε βάρος των ιστορικών δεδομένων. Κάποιος που μέσα σε λίγα χρόνια διαλύει μια υπερδύναμη και κατακτά το μεγαλύτερο τμήμα του τότε γνωστού κόσμου παραμένοντας ανίκητος, λατρεύεται σαν θεός και τελικά πεθαίνει νέος είναι λογικό να αφήσει ανεξίτηλα σημάδια στη συλλογική συνείδηση και στο φαντασιακό τόσο των συγχρόνων του, όσο και των κατοπινών γενεών. Πράξεις και γεγονότα μεγεθύνθηκαν ή παραμορφώθηκαν, περιστατικά εφευρέθηκαν, ιστορίες και μύθοι γεννήθηκαν με βάση την εικόνα που είχαν για τον Αλέξανδρο λαοί και εποχές κι όχι σύμφωνα με την όποια ιστορική πραγματικότητα. Οι μεταγενέστεροι ιστορικοί είχαν επομένως ν’ αντιμετωπίσουν πρωτίστως τον μύθο του κατακτητή και την επικρατούσα στην εποχή τους εικόνα του.

Β. Προβληματικές ιστορικές πηγές: Έπειτα, εκτός από νομίσματα κι από κάποια έργα τέχνης (δηλαδή αντικείμενα που εγγενώς αδυνατούν να μας “διηγηθούν” ιστορίες), τίποτε άλλο δεν διασώθηκε από την ίδια την εποχή του Μακεδόνα βασιλέα. Τα απομνημονεύματα που συνέγραψαν διάδοχοι του Αλέξανδρου κι άλλοι, στρατιωτικοί και μη, που μετείχαν στην εκστρατεία, όπως ο Πτολεμαίος ή ο Νέαρχος, χάθηκαν, όπως χάθηκαν και τα βασιλικά αρχεία, υπεύθυνος για τα οποία ήταν ο αρχιγραμματέας του Αλέξανδρου, ο Ευμένης ο Καρδιανός, με το πλούσιο υλικό τους, ανάμεσα στο οποίο κι οι περίφημες Εφημερίδες (πραγματικό ημερολόγιο εκστρατείας), κι όλες οι κυβερνητικές και διοικητικές αποφάσεις. Στην πραγματικότητα, τα αρχαία κείμενα που χρησιμοποίησαν ως πηγές οι νεότεροι ιστορικοί ανήκουν κατ’ ουσίαν σε πέντε συγγραφείς, οι οποίοι τα συνέταξαν στα χρόνια της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, τρεις και περισσότερους αιώνες μετά τα γεγονότα που εξιστορούν: πρόκειται για τρεις Έλληνες, τον Διόδωρο τον Σικελιώτη (περ. 80-20 π.Χ.), τον Πλούταρχο (46-125) και τον Αρριανό (περ. 95-175), και δύο Λατίνους,  τον Κόιντο Κούρτιο Ρούφο (1ος αι.) και τον Ιουστίνο (3ος ή 4ος αι.). Αφεαυτής η χρονική απόσταση από τα γεγονότα είναι επαρκής λόγος για να θεωρηθούν τα έργα αυτά μειωμένης ιστορικής πιστότητας.  Επιπλέον, το υλικό αυτό είναι άνισης αξίας και αντικειμενικότητας. Ο Διόδωρος και ο Αρριανός είναι ό,τι συγγενέστερο έχουμε προς αυτό που θεωρείται Ιστορία με βάσει τις σύγχρονες αντιλήψεις. Και οι δύο πρέπει να είχαν τη δυνατότητα να συμβουλευθούν άμεσες πηγές (ο δεύτερος μελέτησε κατά πάσα πιθανότητα και αντίγραφα των βασιλικών αρχείων) και να τις εκμεταλλευθούν με ικανοποιητικό τρόπο. Από τους υπόλοιπους, ο Πλούταρχος  δεν γράφει Ιστορία, αλλά ηθικοπλασίες, ο Κόιντος Κούρτιος κατατρύχεται από χίλια δυο συμπλέγματα, ενώ ο Ιουστίνος (που απλά ανθολογεί τον Γαλορωμαίο ιστορικό Πομπήιο Τρώγο) είναι έτσι κι αλλιώς μνημείο προχειρότητας. Εκτός αυτού, η αντικειμενικότητα των συγγραφέων αυτών είναι όλως συζητήσιμη: οι Ελληνόφωνοι δίνουν φυσικά μια επαινετική εικόνα του Αλέξανδρου, οι Λατινόφωνοι επιχειρούν να μειώσουν την αξία του για να εξυψώσουν τους ήρωες της ρωμαϊκής Ιστορίας (ειδικά ο Κόιντος Κούρτιος διακρίνεται επιπροσθέτως κι από ένα σχετικό ρατσισμό προς τους οποιουσδήποτε “βαρβάρους”).

Γ. Η Ιστορία στην υπηρεσία των εκάστοτε κυρίαρχων ιδεολογιών: Έχοντας στη διάθεσή τους ένα υλικό από αρκετές απόψεις προβληματικό, οι ιστορικοί των μεταγενέστερων εποχών δεν επιχείρησαν κάποια υπέρβαση. Η ευρωπαϊκή ιστοριογραφία αντιμετώπισε τον Αλέξανδρο με βασικό γνώμονα τις κυρίαρχες σε κάθε εποχή ιδεολογίες. Με το ζήτημα αυτό έχει ασχοληθεί διεξοδικά ο Πιέρ Μπριάν, ο σπουδαιότερος αχαιμενιδολόγος της εποχής μας, κάτοχος από το 1999 της έδρας της “Ιστορίας και του πολιτισμού του κόσμου των Αχαιμενιδών και της αυτοκρατορίας του Αλεξάνδρου” στο Κολλέζ ντε Φρανς. Τα μαθήματά του τα τελευταία χρόνια έχουν ως κύριο θέμα τον Αλέξανδρο στην ευρωπαϊκή ιστοριογραφία των Νεότερων Χρόνων, ενώ έχει δημοσιεύσει πλήθος σχετικών μελετών και άρθρων.  Για να συνοψίσουμε χοντρικά την κατάσταση: στα χρόνια της Αναγέννησης, η εικόνα του Αλέξανδρου είναι εξαιρετικά θετική. Αυτό οφείλεται όχι μόνο στην αρχαιολατρεία της εποχής, αλλά και στο ότι εμφανίζεται ως θετικό πρότυπο για μια Ευρώπη που εξαπλώνει την κυριαρχία της στην οικουμένη.  Στη συνέχεια τα πράγματα αλλάζουν, με τη συγκρότηση ισχυρών μοναρχιών εθνικού χαρακτήρα. Στη Γαλλία του Λουδοβίκου ΙΔ΄ κρίνεται ότι ο Έλληνας κατακτητής είναι ακατάλληλο πρότυπο προς μίμηση. Τονίζονται επομένως  κάποιες αντιφατικές πτυχές της προσωπικότητάς τους (με υλικό που αλιεύεται κυρίως από τον Κόιντο Κούρτιο και δευτερευόντως από τον Πλούταρχο). Το νέο πρότυπο της επίσημης γαλλικής ιδεολογίας είναι ο Λουδοβίκος  Θ΄, Γάλλος, μονάρχης και άγιος της καθολικής εκκλησίας. Νέα μεταστροφή από τα χρόνια του Διαφωτισμού και, κυρίως, από τον 19ο αι. κι έπειτα. Οι μετοχές του Αλέξανδρου ανεβαίνουν θεαματικά για διάφορους λόγους. Οι απανταχού της γης ρομαντικοί συγκινούνται από την εξωπραγματική προσωπικότητα του βασιλέα, τον οποίο βλέπουν σαν ήρωα και καταραμένο ποιητή ταυτόχρονα. Ερμηνεύουν τη στρατιωτική σταδιοδρομία του σαν σειρά από παρορμητικές κινήσεις που τις υπαγορεύουν ο πόθος και τα οράματα. Για τους Γερμανούς ικανοποιεί αφενός το πάθος τους για την ελληνική αρχαιότητα, αφετέρου ενσαρκώνει το πρότυπο του μεγαλοφυούς στρατιωτικού ηγέτη που μπορεί να εμπνεύσει  την ενωμένη πλέον πατρίδα τους. Όσον αφορά τις μεγάλες αποικιοκρατικές δυνάμεις, Αγγλία και Γαλλία, είναι αδύνατο να βρουν ιδανικότερο μοντέλο από τον Αλέξανδρο: κατακτητής, “εκπολιτιστής των βαρβάρων και πεφωτισμένος δεσπότης τους”, ο Μακεδόνας στρατηλάτης καθαγιάζει τη δράση τους με το ιστορικό μεγαλείο του. Προσθέστε οπωσδήποτε και τις αντιλήψεις που επικρατούν στους μορφωμένους κύκλους της Δύσης, βάσει των οποίων ο αρχαιοελληνικός πολιτισμός συνιστά το απόλυτο σημείο αναφοράς σε όλους τους τομείς, από τη φιλοσοφία και την τέχνη ως τη διπλωματία και την πολιτική γενικότερα.

Η τάση αυτή συνεχίζεται μέχρι τα πρώτα χρόνια μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ως συμβολική κορύφωσή της θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε το έργο του μεγάλου Άγγλου ιστορικού Γουίλλιαμ Γούντθορπ Ταρν (1869-1957), για τον οποίο “ο Αλέξανδρος υπήρξε ο πρωτεργάτης της μεγαλύτερης επανάστασης της παγκόσμιας Ιστορίας… της αδελφοποίησης των λαών και της ενότητας της ανθρωπότητας” (“Alexander the Great and the Unity of Mankind” Humphrey Milford, Λονδίνο, 1933/”Alexander the Great” τ. II, “Sources and Studies“, Cambridge University Press, Καίμπριτζ, 1948 και επανέκδ. 2002). Τις τελευταίες δεκαετίες, όμως, η μεταστροφή είναι ριζική: οι ενοχές της Δύσης για το αποικιοκρατικό παρελθόν της, η συμπάθεια για τους καταπιεσμένους και πάντα υπό εκμετάλλευση λαούς του Τρίτου Κόσμου, το πνεύμα διεθνισμού, η τάση απομάκρυνσης από την ιστορία των μεγάλων – και δη στρατιωτικών – ηγετών, ακόμη κι η γοητεία της ανακάλυψης “εξωτικών πολιτισμών” οδηγούν στην υποτίμηση της σημασίας της αρχαιοελληνικής αρχαιότητας και ειδικά της προσωπικότητας του Αλέξανδρου Γ΄. Ειδικά στον αγγλοσαξονικό επιστημονικό κόσμο η εικόνα του Αλέξανδρου αποτελεί αντικείμενο σκληρής κριτικής και είναι εν γένει αρνητική. Βίαιος κατακτητής και στυγνός αποικιοκράτης. Για παράδειγμα, η Αγγλίδα ιστορικός Μαρία Μπρόσιους ξεπερνά μάλλον τα όρια της ανεκτής για επιστήμονα υπερβολής, χαρακτηρίζοντας ευθέως τον Αλέξανδρο ως “σφαγέα“, “χούλιγκαν” και “τρομοκράτη“! Τίποτε λιγότερο.

Πόσο επιστημονικές είναι οι απόψεις αυτού του είδους; Ελάχιστα έως καθόλου, θα απαντούσαμε. Δεν παύουν όμως να εκφράζουν μια τάση που είναι μάλλον κυρίαρχη στην εποχή μας. Υπάρχουν όμως (ευτυχώς) και άλλοι ιστορικοί, που εξετάζουν κριτικά τις πηγές, προσπαθούν να απαλλαγούν από τα στερεότυπα του παρελθόντος, αλλά και του παρόντος, και πασχίζουν να εξετάσουν το θέμα με τη μεγαλύτερη δυνατή αντικειμενικότητα κι επιστημονική ευσυνειδησία.

ΙΙ. Ερωτήματα κι αφορισμοί (;)

Α. Ιππότης με ευγενείς ιδέες και αισθήματα ή στυγνός σφαγέας; Ούτε το ένα, ούτε το άλλο. Και οι δύο χαρακτηρισμοί αποτελούν μάλλον αναχρονιστικές προβολές αντιλήψεων των νεότερων χρόνων στον 4ο αι. π.Χ. Στην πραγματικότητα το σύνολο σχεδόν των ενεργειών του Αλέξανδρου υπαγορεύεται από πολιτικές σκοπιμότητες. Εάν δεν υπάρχει λόγος, δεν καταφεύγει στη βία και μπορεί να φανεί απαράμιλλα ευγενής, όπως φαίνεται από τον τρόπο με τον οποίο φέρθηκε στις αιχμάλωτες συγγενείς του Δαρείου. Εάν η φιλική αντιμετώπιση είναι ο καλύτερος τρόπος για την επίτευξη του πολιτικού στόχου, τότε προτιμάται: ο βασιλιάς εμφανίζεται ως ελευθερωτής των ελληνικών πόλεων της Ασίας από τον περσικό ζυγό και αρχηγός του πανελλήνιου αγώνα, καθόσον αυτές δέχονται την κυριαρχία του και ενισχύουν οικονομικά την εκστρατεία του. Όσοι ευγενείς του εχθρού δέχονται τη νέα εξουσία ανταμείβονται με προνόμια. Αντιστρόφως, η βία χρησιμοποιείται όποτε κρίνεται αναγκαία. Η Τύρος ισοπεδώνεται γιατί πρόβαλε σκληρή αντίσταση, προκαλώντας μεγάλες απώλειες σε έμψυχο δυναμικό και σοβαρές οικονομικές ζημίες. Ο σκληρός ανταρτοπόλεμος των Ιρανών της Βακτριανής και της Σογδιανής, οδηγεί τον Αλέξανδρο σε ακόμη πιο σκληρές απαντήσεις: πόλεις και χωριά ισοπεδώνονται και άμαχοι εκτελούνται μαζικά σε αντίποινα, προκειμένου να καμφθεί η αντίσταση. Όλα αυτά δεν αποτελούν κάτι το καινούριο, ούτε βέβαια εφαρμόστηκαν για τελευταία φορά από τον Τημενίδη ηγεμόνα (για να υποστηρίξει κανείς κάτι τέτοιο θα πρέπει να αγνοεί παντελώς την Ιστορία του 20ού αι.). Και ,σε κάθε περίπτωση, ο Αλέξανδρος πρέπει να κριθεί με γνώμονα τις πρακτικές και τις αντιλήψεις της εποχής του. Από την άποψη αυτή δεν φαίνεται να είναι ούτε ηπιώτερος, ούτε και βιαιότερος από τον μέσο όρο. Ακόμη και με βάση τα στάνταρ των Αχαιμενιδών στον τομέα αυτό ο Αλέξανδρος ενεργεί λίγο-πολύ με τον αναμενόμενο, συνηθισμένο τρόπο.

Β. Παρορμητικός και παράτολμος ήρωας που βαδίζει στο άγνωστο ή ψυχρός ορθολογιστής; Πολύ περισσότερο το δεύτερο. Ναι, ο Μακεδόνας βασιλιάς είναι παράτολμος και ριψοκίνδυνος, πλην όμως “όλα τα ρίσκα που παίρνει είναι υπολογισμένα” (Μπριάν). Διαλύει τον στόλο του π.χ. γιατί εκτιμά ότι δεν μπορεί να αντιμετωπίσει τον φοινικικό στόλο που προσφέρει τις υπηρεσίες του στον Αχαιμενίδη και γιατί πιστεύει βάσιμα ότι μπορεί να κερδίσει τον πόλεμο στην ξηρά, κατακτώντας μάλιστα και τη Φοινίκη, οπότε ο εχθρικός στόλος θα γίνει αυτομάτως δικός του. Ο Αλέξανδρος δεν προχωρά αναλόγως των περιστάσεων, έχει εξαρχής σχέδιο για το τι θέλει να πετύχει και σαφή εικόνα όσον αφορά τον τελικό σκοπό της εκστρατείας, που δεν είναι άλλος από την κατάκτηση της περσικής αυτοκρατορίας περιλαμβανομένων όλων των εδαφών που είχε κάποτε στην κατοχή της. Ουσιαστικά πρόκειται για ανασύσταση της αυτοκρατορίας των Αχαιμενιδών στη μέγιστη δυνατή εξάπλωσή της, όταν εξουσίαζε και τις τρεις σατραπείες του Ινδού. Ο Αλέξανδρος δεν εισβάλλει στην Ινδία με οδηγούς τον Διόνυσο και τον Ηρακλή. Έχει συλλέξει όλες τις απαραίτητες πληροφορίες κι έχει λάβει γνώση όλων των στοιχείων που διέθετε η γραμματεία των περσικών ανακτόρων. Η εξονυχιστική προετοιμασία και η μελέτη της γεωγραφίας, της πανίδας και των πληθυσμών των περιοχών, η παρουσία στο στράτευμα μηχανικών και τοπογράφων, δεν αποτελούν τόσο απόδειξη της φιλομάθειας και του πνεύματος του Μακεδόνα, όσο της μεθοδικότητας με την οποία σχεδιάζει τις κατακτήσεις του και τη μετέπειτα διοίκησή τους.

Γ. Μεγαλοφυής στρατιωτικός ή απλώς τυχεράκιας; Μάλλον εύκολο. Στάνταρ άσσος… Κανονικά, τα γεγονότα θα έπρεπε να μιλούν από μόνα τους. Κι όμως, η στρατηγική ικανότητα του Αλέξανδρου αμφισβητήθηκε ποικιλοτρόπως. Ίσως γιατί, για πολλούς λόγους, ο καθένας επιδίωκε να αναδείξει ως ικανότερο στρατηγό την αγαπημένη του προσωπικότητα της στρατιωτικής Ιστορίας. Οπότε ειπώθηκαν πολλά: δεν έδωσε παρά τέσσερις μάχες και η τύχη ήταν πάντα με το μέρος του. Αντιμετώπισε μια αυτοκρατορία υπό κατάρρευση, τα στρατεύματα της οποίας ήταν εντελώς αναξιόπιστα. Ωστόσο: βασιζόμενος σε βελτιώσεις της οπλιτικής φάλαγγας που εν πολλοίς οφείλονταν στον Επαμεινώνδα και στον Φίλιππο, κατορθώνει να εκμεταλλευτεί και να εξελίξει τη φάλαγγα καθιστώντας την “απόλυτο όπλο” της εποχής. Επιτυγχάνει πλήρως τους στόχους του, σε επίπεδο στρατηγικής (κατάκτηση του συνόλου της περσικής αυτοκρατορίας) και τακτικής (το αήττητο στις μάχες που λέγαμε προηγουμένως). Προσαρμόζει την τακτική του σε αντίξοες και απροσδόκητες γι’ αυτόν συνθήκες πολέμου (ανταρτοπόλεμος στις Άνω Σατραπείες). Και φυσικά δεν αντιμετωπίζει τιποτένιους, αλλά τον στρατό της μεγαλύτερης αυτοκρατορίας. Ο Μπριάν κατέδειξε ότι η περσική αυτοκρατορία του 4ου αι. π.Χ. δεν βρίσκεται σε καμία περίπτωση σε φάση ταχείας και αμετάκλητης παρακμής (όπως άλλωστε συνάγεται και από την ανάκτηση της Αιγύπτου από τον Αρταξέρξη Γ΄). Τα στρατεύματα του Δαρείου δεν είναι απλώς χάρτινες τίγρεις, ούτε ο ίδιος ανόητος στρατηγός. Εκ του αποτελέσματος αποδεικνύεται ότι υπήρχαν αδυναμίες και σημειώθηκαν αστοχίες, ότι ο περσικός στρατός ήταν χειρότερα εκπαιδευμένος από τον μακεδονικό και πολύ λιγότερο ομοιογενής κ.λπ. Όλα αυτά όμως δεν αρκούν για να μειώσουν την αξία του Αλέξανδρου.

Δ. Οραματιστής της φιλίας μεταξύ των λαών ή ρεαλιστής; Προφανώς το δεύτερο, παραδοχή που δεν αποκλείει καθόλου τη διορατικότητα, την οξυδέρκεια και την τόλμη του Αλέξανδρου να έρθει σε ρήξη με βαθιά εδραιωμένες αντιλήψεις στο μακεδονικό και εν γένει στο ελληνικό περιβάλλον του. Ας δούμε τα ιστορικά δεδομένα.

Το καλοκαίρι του 334 π.Χ., ο Αλέξανδρος καταλαμβάνει τις Σάρδεις. Ο Πέρσης φρούραρχος Μιθρένης αναγνωρίζει την εξουσία του και του παραδίδει τα κλειδιά του φρουρίου της ακρόπολης και του θησαυροφυλακίου. Σε αντάλλαγμα, ο Μακεδόνας βασιλιάς δέχεται στην ακολουθία του τον Πέρση ευγενή. Πρόκειται για την πρώτη πράξη συνεργασίας της περσικής ελίτ με τον κατακτητή. Τρία χρόνια μετά (Οκτώβριος 331), ύστερα από τη νίκη του Αλέξανδρου στα Γαυγάμηλα, οι ανώτατοι Πέρσες αξιωματούχοι της Βαβυλώνας υποδέχονται τον Αλέξανδρο στην πόλη ως νέο κυρίαρχό τους. Ο ένας από αυτούς, ο Μαζαίος, θα διοριστεί λίγο αργότερα σατράπης της Βαβυλωνίας. Από το σημείο αυτό κι έπειτα οι διορισμοί Ιρανών σε ανώτατες διοικητικές θέσεις της αυτοκρατορίας του Αλέξανδρου πολλαπλασιάζονται: αρκετοί παραμένουν στο σατραπικό αξίωμα που κατείχαν επί Δαρείου Γ΄ (π.χ. ο Σατιβαρζάνης στην Αρία), άλλοι καλούνται λίγο μετά τη μακεδονική κατάκτηση να αναλάβουν εκ νέου τις σατραπείες που διοικούσαν (όπως ο Ατροπάτης, σατράπης της Μηδίας).  Ας προσθέσουμε τον προσεταιρισμό τοπικών ελίτ, όπως του αιγυπτιακού και του βαβυλωνιακού ιερατείου, την προσπάθεια του Μακεδόνα να εμφανιστεί ως συνεχιστής των Αχαιμενιδών, επιλογή που του υποδεικνύει να ακολουθήσει την εθιμοτυπία της περσικής αυλής, τον γάμο του το 327 με τη Ρωξάνη, κόρη του Ιρανού ευγενούς Οξυάρτη, την απόφασή του να οργανώσει σώματα στρατού αποτελούμενα από Ιρανούς και να εκπαιδεύσει χιλιάδες Πέρσες νέους με τον ελληνικό τρόπο, καθώς και, φυσικότατα, τους περίφημους γάμους στα Σούσα (Φεβρουάριος 324), όταν ο ίδιος ο Αλέξανδρος νυμφεύεται δύο Περσίδες πριγκίπισσες, την κόρη του Δαρείου Γ΄ Στάτειρα και την Παρυσάτιδα, κόρη του Αρταξέρξη Γ΄-Ώχου, ενώ όλοι σχεδόν οι Μακεδόνες ευγενείς νυμφεύονται ταυτόχρονα Ιρανές αριστοκράτισσες.

Ωραία όλα αυτά, αλλά δεν αρκούν για τις αγάπες, τις χαρές και τα λουλούδια που αρκετοί διέκριναν. Το βασικό κίνητρο δεν είναι φυσικά κάποια ιδεολογία συναδέλφωσης των λαών (εντελώς άγνωστη κατά την Αρχαιότητα… και όχι μόνο) αλλά ο πολιτικός ρεαλισμός: η αυτοκρατορία δεν μπορεί να διοικηθεί επιτυχώς αποκλειστικά από τους Μακεδόνες και τους υπόλοιπους Έλληνες (οι οποίοι άλλωστε είναι λίγοι σε αριθμό), ούτε χωρίς τη συνεργασία της ελίτ του προηγούμενου καθεστώτος. Στην πραγματικότητα έχουμε να κάνουμε με τη συμμετοχή στην άσκηση της εξουσίας μίας και μόνον ελίτ, της ιρανικής κι αυτό εντός συγκεκριμένων ορίων (οι Ιρανοί σατράπες εποπτεύονται σχεδόν πάντα από Μακεδόνα  στρατιωτικό διοικητή και γενικά η θέση της περσικής αριστοκρατίας δεν είναι ακριβώς ίδια μ’ αυτή των Μακεδόνων ευγενών). Φυσικά, ακόμη κι έτσι δεν μπορεί παρά να αναγνωρισθεί η διορατικότητα του Αλέξανδρου, πρόκειται όμως για διορατικότητα πολιτικής φύσης και όχι εκπορευόμενη από ιδεολογικές ή ηθικές αρχές (ή… συναισθηματική)! Επιπλέον, η πολιτική της συνεργασίας Μακεδόνων και Περσών αποτελεί αναμφίβολα τολμηρή (όσο και αναγκαία) απόφαση, μια κι έφερε τον Αλέξανδρο σε σύγκρουση με το περιβάλλον του και τις αντιλήψεις που κυριαρχούσαν στον ελληνικό κόσμο. Αρκεί να θυμηθούμε τις προτροπές του Αριστοτέλη προς τον κάποτε μαθητή του (να μεταχειριστεί τους βαρβάρους σαν να είναι ζώα ή φυτά). Από την άλλη, η θεωρία και οι ιδεολογικές διακηρύξεις που εμείς γνωρίζουμε δεν είναι και τόσο βέβαιο ότι απηχούσαν τις πρακτικές των Ελλήνων στις σχέσεις τους με τους Πέρσες. Οπότε, η ελληνοπερσική συνεργασία στο πλαίσιο της αυτοκρατορίας του Αλέξανδρου μπορεί τελικά να μην ήταν και τόσο πρωτότυπη όσο μας φαίνεται σήμερα.

ΙΙΙ. Αποτίμηση

Α. Ας δώσουμε πρώτα τον λόγο στον Πιέρ Μπριάν:

«Ήδη από την Αρχαιότητα, συναντούμε διαρκώς την ίδια εξαιρετικά σχηματική αντίθεση μεταξύ δύο θεωρήσεων του Αλεξάνδρου. Αφενός, υπάρχει η ηθικολογική θεώρηση, η οποία επανεμφανίζεται κατά τον 18ο αι. και η οποία καταδικάζει τον Αλέξανδρο λόγω της υπέρμετρης φιλοδοξίας του, της ροπής του προς τη μέθη, τη βιαιότητά του. Αφετέρου, παρατηρείται μια θετική αξιολόγηση, βάσει της οποίας θαυμάζεται η ικανότητά του να οργανώσει μια τόσο αχανή αυτοκρατορία και να αντιληφθεί αμέσως ότι η συνεννόηση με τους Ιρανούς ήταν αναγκαία. Μεταξύ των πρώτων που εξέφρασαν αυτή τη θέση ήταν ο Μοντεσκιέ με τη περίφημη φράση του από το “Πνεύμα των Νόμων“: “Οι Ρωμαίοι κατέκτησαν για να καταστρέψουν τα πάντα. Ο Αλέξανδρος θέλησε να κατακτήσει για να διατηρήσει τα πάντα“.

Σήμερα κυριαρχεί σαφώς μια αρνητική εικόνα του Αλέξανδρου. Αυτό οφείλεται κυρίως στην επιρροή της, κυρίαρχης σήμερα, αγγλοσαξονικής ιστοριογραφίας η οποία αναμειγνύει την ηθικοπλαστική με την μεταποικιοκρατική εκδοχή της Ιστορίας. Ο Αλέξανδρος κρίνεται με γνώμονα την ευρωπαϊκή αποικιοκρατία...

Ταυτόχρονα, η περσική αυτοκρατορία εξιδανικεύεται μερικές φορές σαν κόσμος ειρήνης και ομόνοιας. Εντούτοις, ο κόσμος της περσικής αυτοκρατορίας των Αχαιμενιδών δεν ήταν υπόδειγμα αρμονικής συμβίωσης, μολονότι οι Πέρσες προσπάθησαν να καταστήσουν την πολιτική ενότητα συμβατή με την πολιτισμική διαφοροποίηση. Αυτοί που εμφανίζουν τον Αλέξανδρο απλώς σαν βίαιο κατακτητή και καταστροφέα περισσότερο εκφράζουν τις πεποιθήσεις και τις αρχές τους παρά αναλύουν τον ελληνιστικό κόσμο.

Αποτελεί επείγουσα ανάγκη να εγκαταλείψουμε την όποια ηθικολογία και να αφοσιωθούμε στην υπομονετική μελέτη των διαθέσιμων πηγών, διευρύνοντας τις προοπτικές και πολλαπλασιάζοντας τις οπτικές γωνίες…»(συνέντευξη στο περιοδικό Les Cahiers de Science & Vie, τεύχος 122, Απρίλιος-Μάιος 2011, σελ. 20-23, ειδ. σελ. 23).

Β. Και πάμε στο κρίσιμο (λέμε τώρα) ερώτημα: δικαιούται ο Αλέξανδρος Γ΄ τον τίτλο του Μεγάλου; Ας επισημάνουμε ευθύς εξαρχής ότι τέτοιοι τίτλοι είναι εν πολλοίς ιστορικές συμβάσεις, μεταφέρουν κάτι που αποδόθηκε για τους α΄ ή β΄ λόγους κατά το παρελθόν, χωρίς να τίθενται σε εκ νέου αξιολογική κρίση ανά εποχή. Άλλωστε, αρκετές ιστορικές προσωπικότητες, πιθανότατα μικρότερης εμβέλειας από αυτήν του Μακεδόνα ηγεμόνα, εξακολουθούν να αποκαλούνται με τον ίδιο τίτλο χωρίς να προκαλούνται αντιδράσεις αντίστοιχες μ’ αυτές της περίπτωσής μας (κανείς δεν εξανίσταται επειδή ο Αντίοχος Γ΄ ή ο Πέτρος της Ρωσίας είναι κι αυτός “Μεγάλος”).

Ουσιαστικά πρέπει να υπερβούμε τις ηθικές και ιδεολογικές αντιρρήσεις μας που στηρίζονται αποκλειστικά σε αντιλήψεις της εποχής, για να κρίνουμε βασιζόμενοι στα ιστορικά γεγονότα. Και, είτε το θέλουμε είτε όχι, εκ του αποτελέσματος ο Αλέξανδρος δικαιούται τον τίτλο του: όχι μόνο άλλαξε ριζικά τον γεωπολιτικό χάρτη της εποχής του, αλλά με τις ενέργειές του έθεσε σε κίνηση διεργασίες και διαδικασίες που άλλαξαν ριζικά τη μορφή της οικουμένης. Οι αντιλήψεις για το κράτος, την άσκηση της εξουσίας, τις διοικητικές δομές μεταβλήθηκαν. Η ελληνιστική μοναρχία (που πράγματι χρωστά πολλά στους Αχαιμενίδες) έγινε το πρότυπο διακυβέρνησης για αιώνες, από πολλές απόψεις ήταν το αίτιο που οδήγησε στη διαμόρφωση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Ο ελληνισμός, με τα πρότυπά του πολιτικής και κοινωνικής οργάνωσης, τις ιδέες και τον τρόπο ζωής του, εξαπλώθηκε μέχρι τις παρυφές της ινδικής χερσονήσου. Η επαφή του με τους πολιτισμούς των λαών της Ασίας οδήγησε σε μεταλλάξεις, προσαρμογές, φαινόμενα εκτεταμένης πολιτισμικής διάδρασης. Περισσότερο ή λιγότερο, ο Αλέξανδρος υπήρξε μία από τις γενεσιουργούς αιτίες κι ένας από τους καταλύτες των αλλαγών που σημάδεψαν τους επόμενους αιώνες. Χωρίς αυτόν η ελληνική γλώσσα κι ο ελληνικός τρόπος ζωής δεν θα κυριαρχούσαν στην ευρύτερη Ανατολή, από τα Βαλκάνια έως τουλάχιστον τη Μεσοποταμία, για οχτώ αιώνες, δεν θα είχαμε Αλεξάνδρεια και Αντιόχεια, νεοπλατωνισμό, θρησκευτικό συγκρητισμό, χριστιανισμό όπως τον γνωρίζουμε, ούτε και τις εκπληκτικές αμοιβαίες προσαρμογές που απαίτησε η συνύπαρξη ελληνικού, ιρανικού και ινδικού στοιχείου στην Κεντρική Ασία και τη Βόρεια Ινδία.

..................................................................