www.chronosmag.eu
Είναι ιδιαίτερη χαρά να υποδεχόμαστε στην Αθήνα έναν κορυφαίο
εκπρόσωπο της ριζοσπαστικής πολιτικής θεωρίας του καιρού μας, τον
Τζόρτζιο Αγκάμπεν. Έναν διανοητή που το πολυσχιδές έργο του διατρέχει
ένα ευρύτατο φάσμα πεδίων, από την πολιτική φιλοσοφία έως τη λογοτεχνική
θεωρία, από τη φιλοσοφία της γλώσσας έως την αισθητική, και από τη
φιλοσοφία της θρησκείας έως την κριτική νομική σκέψη. Έναν διανοητή του
οποίου οι αξιοσημείωτες ιδέες, όπως η «κατάσταση εξαίρεσης», η «γυμνή
ζωή», η «βεβήλωση», η «ελευσόμενη κοινότητα» και η «οποιαδήποτε
μοναδικότητα» έχουν επιδράσει προκλητικά και ανανεωτικά στη σύγχρονη
πολιτική σκέψη και πράξη, παράγοντας συνθήκες δυνατότητας για τη μεταξύ
τους σύνθεση.
Ο Τζόρτζιο Αγκάμπεν ήταν μέχρι πρόσφατα καθηγητής φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο της Βενετίας και κατέχει την Έδρα Σπινόζα στο European Graduate School στην Ελβετία. Έχει διδάξει σε πολλά πανεπιστήμια του κόσμου, όπως στο Διεθνές Κολέγιο της Φιλοσοφίας στο Παρίσι, στο Πανεπιστήμιο της Βερόνας, στα Πανεπιστήμια Μπέρκλεϋ, New School for Social Research και Northwestern των Η.Π.Α. κ.ά. Υπήρξε για δεκαετίες ο επιμελητής της ιταλικής έκδοσης των Aπάντων του Βάλτερ Μπένγιαμιν.
Διανοητικός συνοδοιπόρος του τελευταίου, όπως και των Μισέλ Φουκώ, Χάνα Άρεντ, Ζιλ Ντελέζ, Ζαν-Λυκ Νανσύ, αλλά και Αριστοτέλη, Κάφκα και Ντερριντά, έχει συγγράψει, μεταξύ άλλων, τα βιβλία που έχουν μεταφραστεί στα ελληνικά: Homo Sacer: Κυρίαρχη εξουσία και γυμνή ζωή (Scripta), Η κοινότητα που έρχεται (Ίνδικτος), Κατάσταση εξαίρεσης (Πατάκης), Βεβηλώσεις (Άγρα), Η μορφή της ζωής (Ελευθεριακή Κουλτούρα), Χρόνος και ιστορία (Ίνδικτος), καθώς και πολλά άλλα που δεν έχουν μεταφραστεί στα ελληνικά, όπως: Remnants of Auschwitz: The Witness and the Archive, Means Without End, The Open: Man and Animal, The Sacrament of Language: An Archaeology of the Oath, The Kingdom and the Glory: For a Theological Genealogy of Economy and Government, The Highest Poverty: Monastic Rules and Forms-of-life, Potentialities, The Unspeakable Girl (με εικόνες της Monica Ferrando) και άλλα.
Για τον Τζόρτζιο Αγκάμπεν, η κρίση είναι η θέση της κριτικής σκέψης. Η φιλοσοφική ποιητική του υπήρξε πάντα ευαίσθητη στα επείγοντα αιτήματα της πολιτικής στιγμής. Ταυτόχρονα, ωστόσο, αποτελεί και μια κριτική του στιγμιαίου. Δεν υποτάσσεται στα κελεύσματα και στις κοινοτοπίες της συγκυρίας, αλλά επερωτά τις ιστορικές νόρμες που τη στοιχειοθετούν ή τη στοιχειώνουν.
Ειδικά σε αυτή την περίοδο της κρίσης, που είναι, εκτός των άλλων, ένα αυταρχικό καθεστώς χειραγώγησης του χρόνου στο όνομα μιας αξιωματικής υπερ-ιστορικής αλήθειας υπεράνω κριτικής, το έργο του Τζόρτζιο Αγκάμπεν μας βοηθά να στεκόμαστε κριτικά απέναντι στην κανονιστικότητα της εξαίρεσης. Φωτίζοντας τη σκοτεινή σχέση που συνδέει τη βία με το δίκαιο, καταδεικνύει την αναστολή του νόμου ως μηχανισμό που όχι μόνο καταλύει το όριο ανάμεσα στη δημοκρατία και τον απολυταρχισμό αλλά και που θέτει, ακριβώς σε αυτό το κατώφλι της απροσδιοριστίας, τους όρους και τα όρια του κανονικού. Το επίπλαστο κενό δικαίου της έκτακτης ανάγκης αποκτά ισχύ νόμου, μας λέει ο Αγκάμπεν. Η διαρκής προσωρινότητα αυτής της αναστολής καθιστά ακόμη πιο επιτακτική την εφαρμογή του κανόνα, ρυθμίζει τον ορίζοντα του δυνατού, κλείνει το πεδίο του πολιτικού.
Ας αναλογιστούμε την καταστατική θέση που κατέχουν στη νεοφιλελεύθερη κυβερνολογική, μαζί με την ανακατανομή κεφαλαίου και αγαθών, η κρατική αυθαιρεσία (ο «αυταρχικός κρατισμός», για να θυμηθούμε τον Νίκο Πουλαντζά) και η καταστολή της κοινωνικής διαμαρτυρίας. Μαζί με τη φτώχεια και την αποστέρηση δημόσιων αγαθών, η εντατικοποίηση του κοινωνικού ελέγχου και τα «μέτρα ασφάλειας» και υγειονομικής περιχαράκωσης του ανήκειν. Απηχώντας τον Πουλαντζά, ο Αγκάμπεν ανιχνεύει την επεκτεινόμενη επικράτεια της εκτελεστικής εξουσίας, που οδηγεί στη συρρίκνωση της δημοκρατίας χάριν μιας εκτελεστικής διακυβέρνησης.
Η κυριαρχία της κρίσης με όρους κλινικής έκτακτης ανάγκης συγκαλύπτει και κανονικοποιεί τις εξουσιαστικές σχέσεις που οργανώνουν την κρίση ως τεχνική διακυβέρνησης. Ας θυμηθούμε τη βιοπολιτική φαντασίωση της υπουργού της κυβέρνησης «εθνικής σωτηρίας»: «Όποιος τραβήξει το καλώδιο της κυβέρνησης, θα σταματήσει το μηχάνημα αναπνοής της χώρας». Σε μια στιγμή εντατικοποίησης της κοινωνικής οδύνης, που το σύστημα δημόσιας υγείας συρρικνώνεται και η πρόσβαση στην ιατρική φροντίδα περιορίζεται στους λίγους, ασφαλισμένους, εθνικούς πολίτες, η λογική και η λογιστική της κρίσης (με όλες τις ιατρικές και θεολογικές συνδηλώσεις της) γίνεται στρατηγική μιας φρονηματικής διακυβέρνησης.
Αυτή η κανονικοποιητική βία χαρακτηρίζει τη βιοπολιτική και τη θανατοπολιτική της κατάστασης εξαίρεσης, υπό το κράτος της οποίας το ερώτημα και η κυριαρχική απόφαση για το τι συνιστά βιώσιμη και αξιοβίωτη μορφή ζωής τίθεται εκ νέου, ξανά και ξανά, στην καρδιά του πολιτικού. Η παρατεταμένη και ατέρμονη κρίση είναι μηχανισμός εντατικοποίησης της εξουσίας πάνω στην πολιτικά απογυμνωμένη ζωή, δηλαδή τη ζωή εκείνη που απογυμνώνεται από κάθε πολιτική μορφή και που εκτίθεται στον θάνατο, ενώ ταυτόχρονα συνιστά την επικράτεια επί της οποίας η κυρίαρχη εξουσία ασκείται. Αυτή η ηθική, αισθηματική και φαντασιακή επένδυση στη βιοπολιτική της κρίσης μοιάζει να καταλύει κάθε απόπειρα να φανταστούμε και να επιθυμήσουμε διαφορετικά. Μοιάζει να επιζητεί να αποτρέψει κάθε εναλλακτικό όραμα, κριτήριο και αισθητήριο.
Την ίδια στιγμή, ωστόσο, αυτή η πολιτικά απογυμνωμένη ζωή απογυμνώνει την εξουσία, αποκαλύπτοντας την πιο τρομαχτική καθαρότητά της. Καταδεικνύει, δηλαδή, ότι ο βασιλιάς είναι γυμνός. Η κατάσταση εξαίρεσης συνδέεται όχι μόνο με την αυταρχία της εξουσίας αλλά και με το επιτακτικό δικαίωμα της αντίστασης. «Μόνο η ανθρώπινη δράση είναι σε θέση να διαρρήξει τη σχέση ανάμεσα στη βία και τον νόμο», μας λέει ο Αγκάμπεν. Αυτό είναι και το καίριο ερώτημα, που αφορά τις συνθήκες δυνατότητας για την ανάδυση ενός υποκειμένου της ιστορίας· τις συνθήκες δυνατότητας για ένα πολιτικό πράττειν σε συνθήκες κρίσης, δηλαδή σε συνθήκες που διαψεύδουν και υπονομεύουν το ίδιο το αίσθημα της δυνατότητας.
Τι μπορούμε να κάνουμε με ό,τι δεν έχουμε; Πώς παρεμβαίνουμε στην καταστροφή του καιρού μας; Πώς επερωτούμε τις ίδιες τις συνθήκες συγκρότησής μας ως υποκειμένων της κρίσης; Η απάντηση που απορρέει από την καθολική οριακότητα της εποχής της κρίσης είναι να οξύνουμε και να κινητοποιήσουμε τη συλλογική μας κρίση για να ενεργοποιήσουμε μια ριζική αναστροφή από τη νεο-ολιγαρχική βιοπολιτική και τον κοινωνικό εκφασισμό μέσω ενός πολιτικού πράττειν που κάνει τη διαφορά χωρίς να καταστέλλει τις διαφορές που το διαπερνούν.
Αν η κρίση παρουσιάζεται από τους συντελεστές και διαχειριστές της ως η κατεξοχήν συγκυρία της άκαιρης κριτικής, τότε κριτική σημαίνει να σκεφτούμε, να φανταστούμε και να επιθυμήσουμε ενάντια στον αυταρχικό ρεαλισμό της παρούσας πολιτικής χρονικότητας ως βιοπολιτικής της έκτακτης ανάγκης. Μέθοδος, μας λέει ο Αγκάμπεν, είναι η αρχαιολογική (κατά Φουκώ) επαγρύπνηση για την έκθεση αυτού που είναι άρρητο και αθέατο. Δηλαδή για την ανατροπή της εννοιολογικής προφάνειας, απαραίτητη προϋπόθεση για την επανεφεύρεση του καιρού και της καίριας κοινωνικής πράξης.
Από εδώ αναδύεται, ως κεντρικό πολιτικο-φιλοσοφικό ερώτημα, το ερώτημα της δυνητικότητας: εκείνο το απρόβλεπτο «μπορώ» –ή, καλύτερα, «μπορούμε»– της Ρωσίδας ποιήτριας Άννας Αχμάτοβα, με το οποίο ο Αγκάμπεν ανοίγει, διόλου τυχαία, το δοκίμιό του «Περί δυνητικότητας».
Γι’ αυτό και σήμερα, σαράντα χρόνια μετά την εξέγερση του Πολυτεχνείου, και σε μια στιγμή που η κυριαρχία της κρίσης γίνεται συνθήκη κριτικής και συλλογικής ποιητικής, η φιλοσοφική ποιητική του Τζόρτζιο Αγκάμπεν είναι επιτακτικά επίκαιρη.
Για
την πολιτική δυνητικότητα της απογύμνωσης, για την επανεφεύρεση του
καιρού: Ο Τζόρτζιο Αγκάμπεν και το πνεύμα της εξέγερσης Εισαγωγή στην
για την πολιτική δυνητικότητα της απογύμνωσης, για την επανεφεύρεση του καιρού: Ο Τζόρτζιο Αγκάμπεν και το πνεύμα της εξέγερσης
Εισαγωγή στην ομιλία με τίτλο «Μια
θεωρία για την εξουσία της απογύμνωσης και της ανατροπής» που έκανε ο
σπουδαίος διανοητής Τζόρτζιο Αγκάμπεν στην εκδήλωση των Νέων
ΣΥ.ΡΙΖ.Α. και του Ινστιτούτου Νίκος Πουλαντζάς για την 40ή επέτειο της
εξέγερσης του Πολυτεχνείου. Η εκδήλωση πραγματοποιήθηκε στο αμφιθέατρο
του δημοτικού ραδιοσταθμού 9,84, που γέμισε ασφυκτικά, το Σάββατο
16.11.2013 στην Τεχνόπολη (Γκάζι).
Αθηνά Αθανασίου
Ο Τζόρτζιο Αγκάμπεν ήταν μέχρι πρόσφατα καθηγητής φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο της Βενετίας και κατέχει την Έδρα Σπινόζα στο European Graduate School στην Ελβετία. Έχει διδάξει σε πολλά πανεπιστήμια του κόσμου, όπως στο Διεθνές Κολέγιο της Φιλοσοφίας στο Παρίσι, στο Πανεπιστήμιο της Βερόνας, στα Πανεπιστήμια Μπέρκλεϋ, New School for Social Research και Northwestern των Η.Π.Α. κ.ά. Υπήρξε για δεκαετίες ο επιμελητής της ιταλικής έκδοσης των Aπάντων του Βάλτερ Μπένγιαμιν.
Διανοητικός συνοδοιπόρος του τελευταίου, όπως και των Μισέλ Φουκώ, Χάνα Άρεντ, Ζιλ Ντελέζ, Ζαν-Λυκ Νανσύ, αλλά και Αριστοτέλη, Κάφκα και Ντερριντά, έχει συγγράψει, μεταξύ άλλων, τα βιβλία που έχουν μεταφραστεί στα ελληνικά: Homo Sacer: Κυρίαρχη εξουσία και γυμνή ζωή (Scripta), Η κοινότητα που έρχεται (Ίνδικτος), Κατάσταση εξαίρεσης (Πατάκης), Βεβηλώσεις (Άγρα), Η μορφή της ζωής (Ελευθεριακή Κουλτούρα), Χρόνος και ιστορία (Ίνδικτος), καθώς και πολλά άλλα που δεν έχουν μεταφραστεί στα ελληνικά, όπως: Remnants of Auschwitz: The Witness and the Archive, Means Without End, The Open: Man and Animal, The Sacrament of Language: An Archaeology of the Oath, The Kingdom and the Glory: For a Theological Genealogy of Economy and Government, The Highest Poverty: Monastic Rules and Forms-of-life, Potentialities, The Unspeakable Girl (με εικόνες της Monica Ferrando) και άλλα.
Για τον Τζόρτζιο Αγκάμπεν, η κρίση είναι η θέση της κριτικής σκέψης. Η φιλοσοφική ποιητική του υπήρξε πάντα ευαίσθητη στα επείγοντα αιτήματα της πολιτικής στιγμής. Ταυτόχρονα, ωστόσο, αποτελεί και μια κριτική του στιγμιαίου. Δεν υποτάσσεται στα κελεύσματα και στις κοινοτοπίες της συγκυρίας, αλλά επερωτά τις ιστορικές νόρμες που τη στοιχειοθετούν ή τη στοιχειώνουν.
Ειδικά σε αυτή την περίοδο της κρίσης, που είναι, εκτός των άλλων, ένα αυταρχικό καθεστώς χειραγώγησης του χρόνου στο όνομα μιας αξιωματικής υπερ-ιστορικής αλήθειας υπεράνω κριτικής, το έργο του Τζόρτζιο Αγκάμπεν μας βοηθά να στεκόμαστε κριτικά απέναντι στην κανονιστικότητα της εξαίρεσης. Φωτίζοντας τη σκοτεινή σχέση που συνδέει τη βία με το δίκαιο, καταδεικνύει την αναστολή του νόμου ως μηχανισμό που όχι μόνο καταλύει το όριο ανάμεσα στη δημοκρατία και τον απολυταρχισμό αλλά και που θέτει, ακριβώς σε αυτό το κατώφλι της απροσδιοριστίας, τους όρους και τα όρια του κανονικού. Το επίπλαστο κενό δικαίου της έκτακτης ανάγκης αποκτά ισχύ νόμου, μας λέει ο Αγκάμπεν. Η διαρκής προσωρινότητα αυτής της αναστολής καθιστά ακόμη πιο επιτακτική την εφαρμογή του κανόνα, ρυθμίζει τον ορίζοντα του δυνατού, κλείνει το πεδίο του πολιτικού.
Ας αναλογιστούμε την καταστατική θέση που κατέχουν στη νεοφιλελεύθερη κυβερνολογική, μαζί με την ανακατανομή κεφαλαίου και αγαθών, η κρατική αυθαιρεσία (ο «αυταρχικός κρατισμός», για να θυμηθούμε τον Νίκο Πουλαντζά) και η καταστολή της κοινωνικής διαμαρτυρίας. Μαζί με τη φτώχεια και την αποστέρηση δημόσιων αγαθών, η εντατικοποίηση του κοινωνικού ελέγχου και τα «μέτρα ασφάλειας» και υγειονομικής περιχαράκωσης του ανήκειν. Απηχώντας τον Πουλαντζά, ο Αγκάμπεν ανιχνεύει την επεκτεινόμενη επικράτεια της εκτελεστικής εξουσίας, που οδηγεί στη συρρίκνωση της δημοκρατίας χάριν μιας εκτελεστικής διακυβέρνησης.
Η κυριαρχία της κρίσης με όρους κλινικής έκτακτης ανάγκης συγκαλύπτει και κανονικοποιεί τις εξουσιαστικές σχέσεις που οργανώνουν την κρίση ως τεχνική διακυβέρνησης. Ας θυμηθούμε τη βιοπολιτική φαντασίωση της υπουργού της κυβέρνησης «εθνικής σωτηρίας»: «Όποιος τραβήξει το καλώδιο της κυβέρνησης, θα σταματήσει το μηχάνημα αναπνοής της χώρας». Σε μια στιγμή εντατικοποίησης της κοινωνικής οδύνης, που το σύστημα δημόσιας υγείας συρρικνώνεται και η πρόσβαση στην ιατρική φροντίδα περιορίζεται στους λίγους, ασφαλισμένους, εθνικούς πολίτες, η λογική και η λογιστική της κρίσης (με όλες τις ιατρικές και θεολογικές συνδηλώσεις της) γίνεται στρατηγική μιας φρονηματικής διακυβέρνησης.
Αυτή η κανονικοποιητική βία χαρακτηρίζει τη βιοπολιτική και τη θανατοπολιτική της κατάστασης εξαίρεσης, υπό το κράτος της οποίας το ερώτημα και η κυριαρχική απόφαση για το τι συνιστά βιώσιμη και αξιοβίωτη μορφή ζωής τίθεται εκ νέου, ξανά και ξανά, στην καρδιά του πολιτικού. Η παρατεταμένη και ατέρμονη κρίση είναι μηχανισμός εντατικοποίησης της εξουσίας πάνω στην πολιτικά απογυμνωμένη ζωή, δηλαδή τη ζωή εκείνη που απογυμνώνεται από κάθε πολιτική μορφή και που εκτίθεται στον θάνατο, ενώ ταυτόχρονα συνιστά την επικράτεια επί της οποίας η κυρίαρχη εξουσία ασκείται. Αυτή η ηθική, αισθηματική και φαντασιακή επένδυση στη βιοπολιτική της κρίσης μοιάζει να καταλύει κάθε απόπειρα να φανταστούμε και να επιθυμήσουμε διαφορετικά. Μοιάζει να επιζητεί να αποτρέψει κάθε εναλλακτικό όραμα, κριτήριο και αισθητήριο.
Την ίδια στιγμή, ωστόσο, αυτή η πολιτικά απογυμνωμένη ζωή απογυμνώνει την εξουσία, αποκαλύπτοντας την πιο τρομαχτική καθαρότητά της. Καταδεικνύει, δηλαδή, ότι ο βασιλιάς είναι γυμνός. Η κατάσταση εξαίρεσης συνδέεται όχι μόνο με την αυταρχία της εξουσίας αλλά και με το επιτακτικό δικαίωμα της αντίστασης. «Μόνο η ανθρώπινη δράση είναι σε θέση να διαρρήξει τη σχέση ανάμεσα στη βία και τον νόμο», μας λέει ο Αγκάμπεν. Αυτό είναι και το καίριο ερώτημα, που αφορά τις συνθήκες δυνατότητας για την ανάδυση ενός υποκειμένου της ιστορίας· τις συνθήκες δυνατότητας για ένα πολιτικό πράττειν σε συνθήκες κρίσης, δηλαδή σε συνθήκες που διαψεύδουν και υπονομεύουν το ίδιο το αίσθημα της δυνατότητας.
Τι μπορούμε να κάνουμε με ό,τι δεν έχουμε; Πώς παρεμβαίνουμε στην καταστροφή του καιρού μας; Πώς επερωτούμε τις ίδιες τις συνθήκες συγκρότησής μας ως υποκειμένων της κρίσης; Η απάντηση που απορρέει από την καθολική οριακότητα της εποχής της κρίσης είναι να οξύνουμε και να κινητοποιήσουμε τη συλλογική μας κρίση για να ενεργοποιήσουμε μια ριζική αναστροφή από τη νεο-ολιγαρχική βιοπολιτική και τον κοινωνικό εκφασισμό μέσω ενός πολιτικού πράττειν που κάνει τη διαφορά χωρίς να καταστέλλει τις διαφορές που το διαπερνούν.
Αν η κρίση παρουσιάζεται από τους συντελεστές και διαχειριστές της ως η κατεξοχήν συγκυρία της άκαιρης κριτικής, τότε κριτική σημαίνει να σκεφτούμε, να φανταστούμε και να επιθυμήσουμε ενάντια στον αυταρχικό ρεαλισμό της παρούσας πολιτικής χρονικότητας ως βιοπολιτικής της έκτακτης ανάγκης. Μέθοδος, μας λέει ο Αγκάμπεν, είναι η αρχαιολογική (κατά Φουκώ) επαγρύπνηση για την έκθεση αυτού που είναι άρρητο και αθέατο. Δηλαδή για την ανατροπή της εννοιολογικής προφάνειας, απαραίτητη προϋπόθεση για την επανεφεύρεση του καιρού και της καίριας κοινωνικής πράξης.
Από εδώ αναδύεται, ως κεντρικό πολιτικο-φιλοσοφικό ερώτημα, το ερώτημα της δυνητικότητας: εκείνο το απρόβλεπτο «μπορώ» –ή, καλύτερα, «μπορούμε»– της Ρωσίδας ποιήτριας Άννας Αχμάτοβα, με το οποίο ο Αγκάμπεν ανοίγει, διόλου τυχαία, το δοκίμιό του «Περί δυνητικότητας».
Γι’ αυτό και σήμερα, σαράντα χρόνια μετά την εξέγερση του Πολυτεχνείου, και σε μια στιγμή που η κυριαρχία της κρίσης γίνεται συνθήκη κριτικής και συλλογικής ποιητικής, η φιλοσοφική ποιητική του Τζόρτζιο Αγκάμπεν είναι επιτακτικά επίκαιρη.
| ΧΡΟΝΟΣ 07 (11.2013) |
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου