«Γκροτέσκο» αποκαλώ το να έχει ένας λόγος ή ένα άτομο εκ θέσεως συνέπειες εξουσίας, τις οποίες το πραγματικό του ποιόν θα έπρεπε να απαγορεύει.
[…] Η υμπική τρομοκρατία, η γκροτέσκα κυριαρχία ή, με άλλους, αυστηρότερους όρους, η μεγιστοποίηση των συνεπειών της εξουσίας μέσα από την απαξίωση εκείνου που τις παράγει, αυτό τα πράγμα νομίζω ότι δεν είναι ένα ατύχημα στην ιστορία της εξουσίας, νομίζω ότι δεν είναι μια αποτυχία της μηχανικής της.
Μου φαίνεται αντιθέτως, ότι είναι ένα από τα γρανάζια που αποτελούν αναπόσπαστο τμήμα των μηχανισμών της εξουσίας.
Η πολιτική εξουσία, σε κάποιες τουλάχιστον κοινωνίες και σε κάθε περίπτωση στη δική μας, μπορεί να δώσει στον εαυτό της – και έδωσε πράγματι- τη δυνατότητα να μεταδίδει τις συνέπειές της, και ακόμη περισσότερο να βρίσκει την ίδια την πηγή των συνεπειών της, σε μια γωνιά η οποία απαξιώνεται εμφανώς, ρητά και εκουσίως, ως βδελυρή, άτιμη ή γελοία.
Άλλωστε, αυτή η γκροτέσκα μηχανική της εξουσίας, αυτό το γρανάζι του γκροτέσκου στη μηχανική της εξουσίας, έχει μεγάλη ιστορία στις δομές και την πολιτική λειτουργία των κοινωνιών μας.
Υπάρχουν βροντερά παραδείγματα στη ρωμαϊκή ιστορία –και ιδιαίτερα στην ιστορία της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας- όπου αυτή η σχεδόν θεατρική απαξίωση, στο πρόσωπο του αυτοκράτορα, της πηγής, του σημείου στήριξης των συνεπειών της εξουσίας, έγινε ακριβώς ένας τρόπος, αν όχι διακυβέρνησης, τουλάχιστον κυριαρχίας.
Μιλάω για την απαξίωση αυτή που κάνει εκείνον που κρατάει στα χέρια του την majestas –αυτό το κάτι παραπάνω εξουσίας από κάθε άλλη εξουσία, όποια και αν είναι- να είναι συγχρόνως, στο πρόσωπο, στην προσωπικότητά του, στο παρουσιαστικό του, στην αμφίεση, στις χειρονομίες, στο σώμα, στη σεξουαλικότητα, στον τρόπο ύπαρξής του, ένα πρόσωπο φαύλο, γκροτέσκο, γελοίο.
Η λειτουργία, το γρανάζι της γκροτέσκας εξουσίας, της φαύλης κυριαρχίας, από τον Νέρωνα ως τον Ηλιογάβαλο, βρισκόταν διαρκώς στην υπηρεσία της λειτουργίας της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας.
Το γκροτέσκο είναι μια από τις θεμελιώδεις μεθόδους της αυθαίρετης κυριαρχίας. Αλλά γνωρίζετε επίσης ότι το γκροτέσκο είναι μια μέθοδος συμφυής στην εφαρμοσμένη γραφειοκρατία.
Το να περνάει η διοικητική μηχανή, με τις αναπόφευκτες εξουσιαστικές της συνέπειες, από έναν υπάλληλο ασήμαντο, μηδαμινό, ηλίθιο, με πυτιρίδα, γελοίο, χαμένο, φτωχό, αδύναμο, όλο αυτό το πράγμα ήταν, ήδη από τον 19ο αιώνα, ένα από τα θεμελιώδη χαρακτηριστικά των μεγάλων δυτικών γραφειοκρατιών.
Το διοικητικό γκροτέσκο δεν ήταν απλώς ένα είδος ενορατικής σύλληψης της διοίκησης που είχαν οι Μπαλζάκ, ο Ντοστογιέφσκι, ο Κουρτελίν ή ο Κάφκα. Το γκροτέσκο της διοίκησης είναι, αντιθέτως, μια δυνατότητα την οποία έδωσε πραγματικά η γραφειοκρατία στον εαυτό της.
Ο «Υμπύ καρεκλοκένταυρος» είναι αναπόσπαστο στοιχείο της λειτουργίας της νεωτερικής διοίκησης, όπως ακριβώς ήταν αναπόσπαστο στοιχείο της λειτουργίας της αυτοκρατορικής εξουσίας στη Ρώμη το να βρίσκεται στα χέρια κάποιου παλαβού θεατρίνου.
Και αυτό που λέω για τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία, αυτό που λέω για τη νεωτερική διοίκηση, θα μπορούσαμε να το πούμε και για μια σειρά άλλες μορφές μηχανικής της εξουσίας, στον ναζισμό ή στον φασισμό. Το γκροτέσκο κάποιου σαν τον Μουσολίνι ήταν τέλεια εγγεγραμμένο στη μηχανική της εξουσίας.
Η εξουσία έδινε για τον εαυτό της την εικόνα ότι πήγαζε από κάποιον που ήταν μεταμφιεσμένος θεατρικά, από κάποιον σκιαγραφημένο σαν κλόουν, σαν παλιάτσο.
Μου φαίνεται ότι υπάρχουν εδώ, από τη φαύλη κυριαρχία μέχρι τη γελοία αυθεντία, όλοι οι βαθμοί αυτού που θα μπορούσαμε να αποκαλέσουμε αναξιοπρέπεια της εξουσίας.
Γνωρίζετε ότι οι εθνολόγοι –και σκέφτομαι ιδιαίτερα τις πολύ ωραίες αναλύσεις που μόλις δημοσίευσε ο Κλάστρ- εντόπισαν πράγματι αυτό το φαινόμενο, όπου αυτός στον οποίο δίνεται η εξουσία γελοιοποιείται, περιφρονείται ή εξευτελίζεται, μέσα από μια σειρά έθιμα και τελετές. Πρόκειται άραγε, στις αρχαϊκές ή πρωτόγονες κοινωνίες, για ένα τελετουργικό που στόχο έχει να περιορίσει τις συνέπειες της εξουσίας; Ίσως. Αλλά θα έλεγα ότι, εάν πράγματι συναντούμε αυτές τις τελετουργίες και στις δικές μας κοινωνίες, επιτελούν μια πέρα για πέρα διαφορετική λειτουργία.
Όταν η εξουσία καταδεικνύεται ως αχρεία, φαύλη, υμπική ή απλά γελοία, δεν νομίζω ότι ο σκοπός είναι να περιοριστούν οι συνέπειές της και να αφαιρεθεί μαγικά το στέμμα από αυτόν στον οποίο δόθηκε.
Μου φαίνεται, αντιθέτως, ότι ο σκοπός είναι να καταδειχθεί με τρανταχτό τρόπο ότι η εξουσία είναι αναγκαία και αναπόφευκτη, ότι μπορεί ακριβώς να λειτουργεί με όλη της την αυστηρότητα και στο αποκορύφωμα της βίαιης ορθολογικότητάς της, ακόμη και όταν βρίσκεται στα χέρια κάποιου πραγματικά απαξιωμένου.
Αυτό το πρόβλημα της φαυλότητας της κυριαρχίας, το πρόβλημα του ανάξιου ηγεμόνα, είναι άλλωστε και το πρόβλημα του Σαίξπηρ΄ και ολόκληρη η σειρά βασιλικών τραγωδιών θέτει ακριβώς αυτό το πρόβλημα, χωρίς ωστόσο, μου φαίνεται, να έχουμε κάνει ποτέ τη θεωρία της φαυλότητας του ηγεμόνα.
Αλλά, ακόμη μια φορά, έχουμε στην κοινωνία μας τον πελώριο ρόλο του φαύλου ηγεμόνα, από την εποχή του Νέρωνα (που είναι ίσως η πρώτη μεγάλη και εναρκτήρια μορφή του φαύλου ηγεμόνα) μέχρι τον ανθρωπάκο με τα τρεμάμενα χέρια, ο οποίος, στο βάθος του μπούκνερ του, στεφανωμένος σαράντα εκατομμύρια νεκρούς, ζητούσε μοναχά δύο πράγματα: όλα εκτός από αυτόν να καταστραφούν και να του φέρνουν τούρτες σοκολάτα μέχρι να σκάσει. […]
Η δικαιοσύνη, στην αιχμή του δόρατός της, εκεί που περιβάλλεται το δικαίωμα να σκοτώνει, τοποθέτησε έναν λόγο που είναι ο λόγος του Υμπύ, δίνει το λόγο στον Ύμπυ-λόγο.
Για να πούμε τα πράγματα και με τρόπο επίσημο: η Δύση, η οποία –από την εποχή της ελληνικής κοινωνίας αναμφίβολα, της ελληνικής πόλεως- δεν έπαψε να ονειρεύεται να δώσει εξουσία στο λόγο της αλήθειας μέσα σε μια πόλη δίκαιη, παραχώρησε τελικά, στο πλαίσιο του δικαστικού μηχανισμού της, μια ανεξέλεγκτη εξουσία στην παρωδία του επιστημονικού λόγου.
(Απόσπασμα από το βιβλίο «Οι μη κανονικοί» του Μισέλ Φουκώ, μετάφραση: Σωτήρης Σιαμανδούρας
επιμέλεια σειράς: Σταύρος Ζουμπουλάκης, Βιβλιοπωλείον της Εστίας)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου