Η μνήμη ως ενθύμηση του παρόντος(ΑΝΑΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ ΑΠΟ ΤΟ ΜΠΛΟΓΚ ΑΦΟΡΜΗ)

Η μνήμη ως ενθύμηση του παρόντος



Το παρελθόν είναι σα μια ξένη χώρα:

εκεί όλα γίνονται διαφορετικά

Λ. Π. Χάρτλεϋ

Έχω επιλέξει μια σειρά από φωτογραφίες μου που τις τράβηξα τους τελευταίους μήνες και σήμερα σας τις παρουσιάζω. Θα πρέπει να θεωρηθούν ως συνέχεια των άλλων δυο δημοσιεύσεών μου στην κατηγορία Φωτογραφίες δρόμου… (δες μέρος Ι και μέρος ΙΙ).

Διαβάζοντας ένα εξαιρετικό κείμενο του Theodor Adorno για τη λειτουργία των αναμνήσεων στο άτομο, έκανα κάποιες σκέψεις πάνω στη φωτογραφία (το πλήρες κείμενο του Adorno [που δεν έχει σχέση με τη φωτογραφία] το παραθέτω στο τέλος της δημοσίευσης).

Όσοι αγαπούν τη φωτογραφία ως δημιουργική απασχόληση την εκτιμούν γιατί τους δίνεται η δυνατότητα σχολιασμού του «γύρω κόσμου». Ενός κόσμου που είναι διαρκώς σε εξέλιξη, ρευστός και επομένως που επιδέχεται πολλές και αλληλεπικαλυπτόμενες ερμηνείες.

Για τη μεγάλη πλειοψηφία του κόσμου ωστόσο, η φωτογραφία είναι ο τρόπος για να διατηρηθούν οι αναμνήσεις «ωραίων στιγμών» (ότι και να σημαίνει αυτό -μια «ωραία εκδρομή», μια «δυνατή ερωτική σχέση»). Για την πλειοψηφία, η φωτογραφία είναι η αποτύπωση της «αντικειμενικής πραγματικότητας», του «κόσμου ως αυτός έχει».

Επόμενο λοιπόν είναι, βλέποντας παλιότερες φωτογραφίες να μελαγχολούν γιατί «γεράσαμε», και ακόμα όταν βλέπουν τωρινές τους φωτογραφίες συχνά να τρομοκρατούνται σχεδόν με την ίδια την εικόνα τους («σβήσε με δεν είμαι ωραίος[α]», «δεν με πέτυχες σε καλή στιγμή»). Η συχνότητα αυτών των αντιδράσεων είναι πραγματικά εντυπωσιακή. Παρόμοια αντίδραση έχουμε και σε φωτογραφίες που υπενθυμίζουν σχέσεις που πλέον… «έχουν παρέλθει». Το άτομο που τις βλέπει συχνά οικτίρει τον εαυτό του για τις επιλογές που έκανε στο παρελθόν, αδυνατώντας να πιστέψει τις ίδιες του τις πράξεις («πως έκανα εγώ ένα τέτοιο λάθος(!;)»).

Η βάση αυτών των αντιδράσεων είναι η λαθεμένη αντίληψη μιας «αντικειμενικής πραγματικότητας» με βάση την οποία επιβάλλεται να κριθεί και ο εαυτός, καθώς επίσης και ο κάθετος διαχωρισμός μεταξύ παρόντος και παρελθόντος.

Δεν υφίσταται «εκεί έξω», ένας τελείως διαχωρισμένος από την υποκειμενικότητα του ατόμου, «αντικειμενικός κόσμος» που υποχρεωνόμαστε να τον αποδεχτούμε γιατί, δήθεν, είναι η μοναδική αλήθεια, «η πραγματικότητα». Η «πραγματικότητα» είναι και αυτή μια αφήγηση, μια κοινωνική (και ατομική) κατασκευή. Κάθε πράγμα σε αυτόν τον κόσμο έχει ταυτόχρονα μια υλική υπόσταση αλλά επιπλέον αποτελεί ένα σύμπλεγμα ιδεών, αντίληψης του πράγματος, ελπίδων, φόβων προσδοκιών που έχουμε από αυτό.

Κρίσιμης σημασίας είναι η κοινωνική κατασκευή του «πραγματικού». Πάρτε για παράδειγμα αυτό που αναφέρθηκε ήδη, οι φωτογραφίες που μας μελαγχολούν «γιατί γεράσαμε». Ο φόβος των γερατειών έχει μια αντικειμενική βάση (σου κόβουν δυνατότητες της νεότητας, φόβος αρρωστιών, θανάτου). Ωστόσο πολύ περισσότερο από τα προηγούμενα, μας τρομοκρατεί και μας κυριαρχεί το γεγονός ότι η κοινωνία που ζούμε προβάλει έναν εικονικό κόσμο όπου κυριαρχούν νέες και νέοι διαφημιστικά μοντέλα. Έναν κόσμος όπου οι ηλικιωμένοι (ακόμα και αυτοί που μόλις έχουν περάσει τα σαράντα) θεωρούνται απόμαχοι της ζωής, βρίσκονται στο κοινωνικό περιθώριο. Πρόκειται για κοινωνική κατασκευή, όχι για μια «αντικειμενική πραγματικότητα». Στην πράξη, ο καπιταλισμός χαρακτηρίζεται εξ’ ίσου από αντι-νεολαιίστικο ρατσισμό όσο και από την περιθωριοποίηση των ηλικιωμένων.

Αντίστοιχα, είναι λαθεμένη η αντίληψη ότι το παρελθόν μπορεί να περιχαρακωθεί από το παρόν. Ότι δήθεν οι φωτογραφίες αποτελούν ένα προφυλαγμένο τόπο, αμόλυντο από τις εμπειρίες του παρόντος. Στην πραγματικότητα οι αναμνήσεις μας πάντοτε βρίσκονται υπό το φως του παρόντος μας, σημαίνουν πάντοτε κάτι διαφορετικό από αυτό που συνέβη στο παρελθόν (ή καλύτερα, ερμηνεύτηκε στο παρελθόν). Κάτι που είναι και αυτό με τη σειρά του ρευστό, ευμετάβλητο, υπό τη διαρκή πίεση των νέων (και μελλούμενων) εμπειριών μας, επομένως διαρκώς σε επαναξιολόγηση. Υπό αυτήν την έννοια, οι αναμνήσεις μας διαρκώς διακινδυνεύουν την ίδια τους την ύπαρξη: μια «ωραία» ανάμνηση μετατρέπεται σε «δυσάρεστη» και το αντίστροφο, έντονες αναμνήσεις υποβαθμίζονται και ξεθωριάζουν, άλλες ξεπηδούν ξαφνικά με εκπληκτική δύναμη. Η μνήμη περισσότερο από την ανάμνηση του παρελθόντος λειτουργεί ως «υπενθύμιση» του παρόντος μας, του εδώ και του τώρα.

Επομένως και σε αυτό το σημείο η φωτογραφία δεν είναι απλά η αποτύπωση της «πραγματικότητας», μιας «πραγματικής ανάμνησης», αλλά εκφράζει μια δυναμική, διαρκώς μεταβαλλόμενη στο χρόνο οπτική γωνία των πραγμάτων.

Άγγελος Καλοδούκας

Theodor Adorno

Minima Moralia

Εκδόσεις Αλεξάνδρεια

106

Όλα τα λουλουδάκια¹. - Η ρήση, μάλλον του Jean Paul², ότι οι αναμνήσεις είναι το μόνο κτήμα, το οποίο κανένας δεν μπορεί να μας πάρει, ανήκει στην εφεδρεία της ανήμπορης συναισθηματολογικής παρηγοριάς, η οποία επιζητεί να πείσει, ότι η παραιτούμενη απόσυρση του υποκειμένου στην εσωτερικότητα είναι ακριβώς η εκπλήρωση, την οποία αυτό εγκαταλείπει. Στήνοντας το αρχείο του εαυτού του, το υποκείμενο κατάσχει το δικό του απόθεμα εμπειρίας ως ιδιοκτησία και έτσι το μετατρέπει πάλι σε κάτι εντελώς εξωτερι­κό προς το υποκείμενο. Η περασμένη εσωτερική ζωή γίνεται σύνολο επίπλων, όπως αντίστροφα κάθε κομμάτι ρυθμού Biedermeier³ ήταν καμωμένο ως ανάμνηση μεταμορφωμένη σε ξύλο.  Ο εσωτερικός χώρος, όπου η ψυχή στεγάζει τη συλλογή των απομνημονευμάτων και αξιοπερίεργων της, είναι ετοιμόρροπος. Οι αναμνήσεις δεν γίνε­ται να φυλαχτούν σε συρτάρια και αρχειοθήκες· απεναντίας, μέσα τους το παρελθόν διαπλέκεται αξεδιάλυτα με το παρόν. Κανένας δεν τις ορίζει ελεύθερα και κατά βούληση, όπως εγκωμιάζουν οι επηρμένες ρήσεις του Jean Paul. Όπου ακριβώς φθάνουν να είναι ευκυβέρνητες και αντικειμενοποιημένες, όπου το υποκείμενο τις θεωρεί εντελώς διασφαλισμένες, οι αναμνήσεις ξεθωριάζουν όπως οι λεπτεπίλεπτες ταπετσαρίες τοίχου στο εκθαμβωτικό φώς του ήλιου. Όπου όμως, υπό την προστασία της λήθης, διατηρούν τη δύναμη τους, κινδυνεύουν όπως κάθε τι ζων. Γιαυτό η στραμμένη κατά της εκπραγμάτισης σύλληψη του Bergson και του Proust, σύμφωνα με την οποία το παρόν, η αμεσότητα, συγκροτείται μόνον με τη διαμεσολάβηση της μνήμης, ως αλληλεπίδραση του τώρα και του τότε, δεν έχει μόνο μια σωτήρια, αλλά και μια καταχθόνια όψη. Όπως ακριβώς κανένα παλιότερο βίωμα δεν είναι πραγματικό, αν η απροαίρετη ενθύμηση δεν το έχει ελευθερώσει από τη νεκρική ακαμψία της απομονωμένης του ύπαρξης, έτσι, αντίστροφα, καμιά ανάμνηση δεν είναι διασφαλισμένη, αυθύπαρκτη, αδιάφορη για το μέλλον εκείνου που την τρέφει· τίποτε περασμένο δεν γίνεται, με τη μετάβαση του στην απλή παράσταση, άτρωτο από την κατάρα του εμπειρικού παρόντος. Η πιο μακάρια ανάμνηση ενός άνθρωπου μπορεί να αναιρεθεί στην ουσία της από τη μεταγενέστερη εμπειρία. Όποιος αγάπησε και προδίδει την αγάπη, δεν προξενεί κακό μόνο στην εικόνα του υπάρξαντος, άλλα και στο ίδιο το τελευταίο. Με ακαταμάχητη προφάνεια εισχωρεί στην ανάμνηση κατά τη στιγμή της αφύπνισης μια χειρονομία δυσανασχέτησης, ένας αφηρημένος τόνος φωνής, μια ελαφριά υποκρισία στην ηδονή και μετατρέπει την αλλοτινή εγγύτητα ήδη σε αυτή την ξενικότητα που έχει γίνει σήμερα. Η απόγνωση έχει την έκφραση του αμετάκλητου, όχι επει­δή τα πράγματα δεν θα μπορούσαν να ξαναγίνουν καλύτερα, αλλά επειδή τραβάει στη δίνη της το ίδιο το παρελθόν. Γιαυτό είναι ανοησία και συναισθηματισμός να θέλει κανείς να διατηρήσει το παρελθόν αμόλυντο από την πλημμυρίδα της βρωμιάς του παρόντος. Καμιά ελπίδα δεν έχει απομείνει για το περασμένο, παρά, εκτεθει­μένο ανυπεράσπιστα στη συμφορά, να ξαναπροβάλει από αυτή διαφορετικό. Όποιος όμως πεθαίνει απελπισμένος, ολόκληρη η ζωή του ήταν μάταιη.

1. Die Blumlein alle 311ε (Όλα τα λουλουδάκια)· από τον πρώτο στίχο του τραγουδιού «Trockene Blumen» (Ξερά λουλούδια) του κύκλου Die schone Mullerin (Η ωραία μυλωνού) του ΒεΗιιοειτ
2. Jean Paul (Friedrich Richter) (1763-1825): από τους γλαφυρότερους ποιητές της κλασσικής γερμανικής λογοτεχνίας, σατιρικός συγγραφέας και φιλόσοφος, πιθανώς ένα από τα πρότυπα του Έμμ. Ροΐδη
3. Biedermeier: καλλιτεχνικό ρεύμα μεταξύ 1815 και 1848, προπάντων ρυθμός επί­πλωσης, γνωστός για τη μικροαστική λατρεία του καλλωπιστικά λεπτού και χαριτω­μένου.