Αγωνία
απο το Δειγματολογιο συναισθηματων
του Πέτρου Θεοδωρίδη (περιοδικο ΕΝΕΚΕΝ )
''Όταν ξυπνάμε αποκαρδιωμένοι στη μέση της νύχτας, εχθροί που τους είχαμε νικήσει πολύ καιρό πριν, ξαναγυρίζουν και μας στοιχειώνουν''
Νίτσε
Το Άγχος, η αγωνία που δεν πρέπει να ταυτίζεται με την έννοια του φόβου. Ο φόβος είναι μια απάντηση σε μια ειδική απειλή, έχει ένα προσδιορισμένο αντικείμενο. Η αγωνία, το άγχος, αντίθετα, παραβλέπει το αντικείμενο, είναι μια κατάσταση διάχυτη που κυματίζει ελευθέρα, που εκδηλώνεται με συμπτωματικές αντιδράσεις, οι οποίες έχουν μια ομιχλώδη μόνο σχέση με ό,τι αρχικά την προκάλεσε. Γιατί «το άγχος είναι ένα συνονθύλευμα συναισθημάτων. Πρόκειται για μία κατάσταση που μπορεί να διαρκέσει πολύ. Είναι παρασιτικό αίσθημα που εκφράζει κάποια υποβόσκουσα διαμάχη. Διαμάχη μεταξύ ώθησης και απαγόρευσης, μεταξύ επιθυμίας και φόβου, μεταξύ δυο επιθυμιών, μεταξύ θυμού και φόβου…» «Η αγωνία διακρίνεται από τον φόβο» μας λέει ο Σαρτρ «από το γεγονός ότι ο φόβος προκαλείται από τα όντα του κόσμου, ενώ η αγωνία από το εγώ μου. Ο ίλιγγος είναι αγωνία στο μέτρο που τρέμω όχι μήπως πέσω στον γκρεμό, αλλά μήπως ριχτώ στο γκρεμό. Μια κατάσταση μού προκαλεί φόβο, επειδή κινδυνεύει να αλλάξει τη ζωή μου. Και το είναι μου, από τα έξω, προκαλεί την αγωνία στο μέτρο που δυσπιστώ για τις αντιδράσεις μου απέναντι σ’ αυτή την κατάσταση. Η προετοιμασία του πυροβολικού πριν από την επίθεση μπορεί να προκαλέσει φόβο στον στρατιώτη που υφίσταται το βομβαρδισμό, μα η αγωνία του θα αρχίσει, όταν θα δοκιμάσει να προβλέψει τον τρόπο που θα αντιδράσει στον βομβαρδισμό, όταν θα αναρωτηθεί, αν θα μπορέσει να αντέξει. Όμοια, ο επιστρατευμένος που εντάσσεται και πάλι στο τάγμα του στην αρχή του πολέμου μπορεί σε ορισμένες περιπτώσεις να φοβάται τον θάνατο. Μα πολύ πιο συχνά του συμβαίνει να φοβάται “μήπως φοβηθεί”, δηλαδή αγωνία απέναντι στον ίδιο του τον εαυτό. Τον περισσότερο καιρό, οι επικίνδυνες ή απειλητικές καταστάσεις είναι πρισματικές: γίνονται αντιληπτές μέσω ενός αισθήματος φόβου ή αγωνίας ανάλογα με το αν αντιμετωπίσουμε την κατάσταση ως δρώσα πάνω στον άνθρωπο ή τον άνθρωπο ως δρων πάνω στην κατάσταση. Ο άνθρωπος που δέχτηκε ένα σκληρό χτύπημα χάνοντας, εξαιτίας του κραχ, ένα μεγάλο μέρος της περιουσίας του, μπορεί να φοβάται για την φτώχεια που τον απειλεί. Ωστόσο, αγωνία θα νιώσει ύστερα από μία στιγμή, δηλαδή όταν, συστρέφοντας νευρικά τα χέρια (αντίδραση που συμβολίζει την πράξη που επιβάλλεται, μα μένει ακόμη απροσδιόριστη) θα φωνάξει: “Τι θα κάνω; Μα τι θα κάνω;”». Ο Κίρκεγκορ χαρακτηρίζει το άγχος αγωνία εμπρός στην ελευθερία. Η κεντρική ιδέα στο μικρό βιβλίο του Κίρκεγκορ για το άγχος, που δημοσιεύτηκε το 1844, είναι η σχέση μεταξύ του άγχους και της ελευθερίας. Ο Κίρκεγκορ υποστήριζε ότι το «άγχος πρέπει να κατανοείται πάντα ότι κατευθύνεται προς την ελευθερία». Ο Κίρκεγκορ βλέπει τον άνθρωπο ως το δημιούργημα που οραματίζεται συνεχώς τη δυνατότητα που την αντιλαμβάνεται και την οποία πραγματώνει με τη δημιουργική δραστηριότητα. Η ελευθερία είναι ο σκοπός της ανάπτυξης της προσωπικότητας: «Η ελευθερία είναι το καλό». Έτσι, η ελευθερία ορίζεται ως δυνατότητα. Το διακριτικό χαρακτηριστικό του ανθρώπινου όντος, σε αντίθεση με τα αλλά ζωικά πλάσματα, βρίσκεται στην έκταση της ανθρώπινης δυνατότητας και στην ικανότητά μας για επίγνωση της δυνατότητας. Αυτό βέβαια που υπονοεί ο Κίρκεγκορ είναι το «φυσιολογικό» —ό,τι θα λέγαμε σήμερα το δημιουργικό άγχος— και δεν πρέπει να συγχέεται με το νευρωτικό άγχος. Ο Κίρκεγκορ κάνει σαφές ότι το νευρωτικό άγχος είναι μια περισσότερο περιοριστική και μη δημιουργική μορφή άγχους που πηγάζει από την αποτυχία του ατόμου να κινηθεί προς τα εμπρός στις καταστάσεις του φυσιολογικού άγχουςΤο (νευρωτικό) άγχος κάνει τη σκέψη να εστιάζεται στην ανησυχία, με αποτέλεσμα το άτομο να φοβάται πάντα το χειρότερο. Το άγχος ανακαλεί στον εαυτό τους βρεφικούς φόβους αποχωρισμού, το διάχυτο φόβο αποδοκιμασίας, παραλύει εντέλει τον πυρήνα του εαυτού.
Το Άγχος, η αγωνία που δεν πρέπει να ταυτίζεται με την έννοια του φόβου. Ο φόβος είναι μια απάντηση σε μια ειδική απειλή, έχει ένα προσδιορισμένο αντικείμενο. Η αγωνία, το άγχος, αντίθετα, παραβλέπει το αντικείμενο, είναι μια κατάσταση διάχυτη που κυματίζει ελευθέρα, που εκδηλώνεται με συμπτωματικές αντιδράσεις, οι οποίες έχουν μια ομιχλώδη μόνο σχέση με ό,τι αρχικά την προκάλεσε. Γιατί «το άγχος είναι ένα συνονθύλευμα συναισθημάτων. Πρόκειται για μία κατάσταση που μπορεί να διαρκέσει πολύ. Είναι παρασιτικό αίσθημα που εκφράζει κάποια υποβόσκουσα διαμάχη. Διαμάχη μεταξύ ώθησης και απαγόρευσης, μεταξύ επιθυμίας και φόβου, μεταξύ δυο επιθυμιών, μεταξύ θυμού και φόβου…» «Η αγωνία διακρίνεται από τον φόβο» μας λέει ο Σαρτρ «από το γεγονός ότι ο φόβος προκαλείται από τα όντα του κόσμου, ενώ η αγωνία από το εγώ μου. Ο ίλιγγος είναι αγωνία στο μέτρο που τρέμω όχι μήπως πέσω στον γκρεμό, αλλά μήπως ριχτώ στο γκρεμό. Μια κατάσταση μού προκαλεί φόβο, επειδή κινδυνεύει να αλλάξει τη ζωή μου. Και το είναι μου, από τα έξω, προκαλεί την αγωνία στο μέτρο που δυσπιστώ για τις αντιδράσεις μου απέναντι σ’ αυτή την κατάσταση. Η προετοιμασία του πυροβολικού πριν από την επίθεση μπορεί να προκαλέσει φόβο στον στρατιώτη που υφίσταται το βομβαρδισμό, μα η αγωνία του θα αρχίσει, όταν θα δοκιμάσει να προβλέψει τον τρόπο που θα αντιδράσει στον βομβαρδισμό, όταν θα αναρωτηθεί, αν θα μπορέσει να αντέξει. Όμοια, ο επιστρατευμένος που εντάσσεται και πάλι στο τάγμα του στην αρχή του πολέμου μπορεί σε ορισμένες περιπτώσεις να φοβάται τον θάνατο. Μα πολύ πιο συχνά του συμβαίνει να φοβάται “μήπως φοβηθεί”, δηλαδή αγωνία απέναντι στον ίδιο του τον εαυτό. Τον περισσότερο καιρό, οι επικίνδυνες ή απειλητικές καταστάσεις είναι πρισματικές: γίνονται αντιληπτές μέσω ενός αισθήματος φόβου ή αγωνίας ανάλογα με το αν αντιμετωπίσουμε την κατάσταση ως δρώσα πάνω στον άνθρωπο ή τον άνθρωπο ως δρων πάνω στην κατάσταση. Ο άνθρωπος που δέχτηκε ένα σκληρό χτύπημα χάνοντας, εξαιτίας του κραχ, ένα μεγάλο μέρος της περιουσίας του, μπορεί να φοβάται για την φτώχεια που τον απειλεί. Ωστόσο, αγωνία θα νιώσει ύστερα από μία στιγμή, δηλαδή όταν, συστρέφοντας νευρικά τα χέρια (αντίδραση που συμβολίζει την πράξη που επιβάλλεται, μα μένει ακόμη απροσδιόριστη) θα φωνάξει: “Τι θα κάνω; Μα τι θα κάνω;”». Ο Κίρκεγκορ χαρακτηρίζει το άγχος αγωνία εμπρός στην ελευθερία. Η κεντρική ιδέα στο μικρό βιβλίο του Κίρκεγκορ για το άγχος, που δημοσιεύτηκε το 1844, είναι η σχέση μεταξύ του άγχους και της ελευθερίας. Ο Κίρκεγκορ υποστήριζε ότι το «άγχος πρέπει να κατανοείται πάντα ότι κατευθύνεται προς την ελευθερία». Ο Κίρκεγκορ βλέπει τον άνθρωπο ως το δημιούργημα που οραματίζεται συνεχώς τη δυνατότητα που την αντιλαμβάνεται και την οποία πραγματώνει με τη δημιουργική δραστηριότητα. Η ελευθερία είναι ο σκοπός της ανάπτυξης της προσωπικότητας: «Η ελευθερία είναι το καλό». Έτσι, η ελευθερία ορίζεται ως δυνατότητα. Το διακριτικό χαρακτηριστικό του ανθρώπινου όντος, σε αντίθεση με τα αλλά ζωικά πλάσματα, βρίσκεται στην έκταση της ανθρώπινης δυνατότητας και στην ικανότητά μας για επίγνωση της δυνατότητας. Αυτό βέβαια που υπονοεί ο Κίρκεγκορ είναι το «φυσιολογικό» —ό,τι θα λέγαμε σήμερα το δημιουργικό άγχος— και δεν πρέπει να συγχέεται με το νευρωτικό άγχος. Ο Κίρκεγκορ κάνει σαφές ότι το νευρωτικό άγχος είναι μια περισσότερο περιοριστική και μη δημιουργική μορφή άγχους που πηγάζει από την αποτυχία του ατόμου να κινηθεί προς τα εμπρός στις καταστάσεις του φυσιολογικού άγχουςΤο (νευρωτικό) άγχος κάνει τη σκέψη να εστιάζεται στην ανησυχία, με αποτέλεσμα το άτομο να φοβάται πάντα το χειρότερο. Το άγχος ανακαλεί στον εαυτό τους βρεφικούς φόβους αποχωρισμού, το διάχυτο φόβο αποδοκιμασίας, παραλύει εντέλει τον πυρήνα του εαυτού.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου