Αναγνώστες

Τρίτη 1 Ιουνίου 2010

Π. Κονδύλης (P. Kondylis) Ουτοπία και ιστορική πράξη

Ουτοπία και ιστορική πράξη

αποσπασμα 

.''....  Ο λόγος, για τον όποιο η μαρξιστική ουτοπία μπόρεσε να κυριαρχήσει στη σκηνή της παγκοσμίας ιστορίας πάνω από έναν αιώνα και να παραμερίσει σχετικώς άκοπα τις ανταγωνιστικές αναρχικές κτλ. ουτοπίες, έγκείται πρώτα-πρώτα στην ικανότητα της να οργανώνει και να νομιμοποιεί μιά πολιτική δράση, σκοπός της οποίας ήταν βέβαια η εγκαθίδρυση της Ουτοπίας, αλλά της οποίας η αναγκαιότητα προέκυπτε ακριβώς από τη μη πραγμάτωση της Ουτοπίας. Ωστόσο η πράξη μέσα στην προουτοπική πραγματικότητα παραμένει αναγκαστικά πράξη συνυφασμένη με την πραγματιστική πολιτική ή με την πολιτική της ισχύος, ήτοι πράξη προσδιοριζόμενη από την ιστορική εποχή. Πέρα απ’ αυτό, όμως, ο ιστορικός κι επικαιρικός προσδιορισμός του ουτοπικού στοιχείου πήρε στον μαρξισμό τέτοιαν έκταση, ώστε αυτός, όχι δίχως έπαρση, όρισε τον εαυτό του ως επιστήμη στρεφόμενη ενάντια στις συνηθισμένες ουτοπίες. Η σύγχρονη φιλοσοφία, πολιτική οικονομία και ιστορική επιστήμη σμίλεψε το πνευματικό πρόσωπο του μαρξισμού, ο οποίος, τόσο ως ανάλυση του καπιταλιστικού παρόντος όσο και ως προφητεία του κομμουνιστικού μέλλοντος, ήταν σε θέση να λαμβάνει μέρος σε όλες τις μεγάλες συζητήσεις και συχνά να υπαγορεύει τη θεματολογία και την κατεύθυνση τους. Όχι στην απλή κινητοποίηση αόριστων ποσών και ονείρων, αλλά στη διαμόρφωση και μάλιστα, θα λέγαμε, στην πειθάρχηση της απόλυτης διάστασης της Ουτοπίας από την ιστορικά προσδιορισμένη της διάσταση οφείλει ο μαρξισμός την τεράστια ιστορική του επίδραση. Και η επίδραση αυτή διόλου δεν υπήρξε παροδική, όπως ευαρεστούνται να διαπιστώνουν οι σημερινοί κριτικοί της Ουτοπίας.      Η μαρξιστική ουτοπία διείσδυσε στην εποχή της εξ ίσου βαθιά όσο βαθιά καθορίσθηκε από την εποχή της. Αυτό βέβαια μπορούσε να γίνει μονάχα κατά τρόπο παράδοξο και αντιφατικό — όπως άλλωστε θα έπρεπε να αναμένεται, αν αναλογισθούμε την αμείλικτη ετερογονία των σκοπών. Γιατί η ουτοπία αυτή πραγματώθηκε λιγότερο εκεί όπου επικράτησαν πολιτικά οι εκπρόσωποί της και περισσότερο εκεί οπού θα όφειλε να πραγματωθεί σύμφωνα με την αρχική πρόγνωση και στρατηγική, δηλαδή στη βιομηχανικά ανεπτυγμένη Δύση. Οι κομμουνιστές ήσαν βέβαια αναγκασμένοι να αρνούνται ότι η Δύση βρίσκεται κοντύτερα στον σκοπό της ιστορικής κίνησης από ό,τι βρισκόταν στη δίκη τους επικράτεια· γι αυτούς η πραγμάτωση της Ουτοπίας είχε μεταβληθεί σε ζήτημα ισχύος, κι έτσι υποχρεωτικά ταύτιζαν την Ουτοπία με τη δική τους κυριαρχία. Όμως με τη δραστηριότητά τους σε παγκόσμιο επίπεδο προώθησαν τάσεις συμφυείς με το ουτοπικό τους σχέδιο για την κοινωνική αναδιάρθρωση, και αυτό το έκαμαν από δύο απόψεις. Όπως πίστευαν, στη βιομηχανική εποχή η Ουτοπία μόνον πάνω σ’ ολόκληρο τον πλανήτη μπορούσε και έπρεπε να εγκαθιδρυθεί, εφ’ όσον η δημιουργία της παγκόσμιας αγοράς από την καπιταλιστική επανάσταση είχε ενοποιήσει την παγκόσμια ιστορία για πρώτη φορά και για πάντα. Αντίστοιχα, κατανόησαν και διεξήγαγαν τη δική τους επανάσταση ως παγκόσμια επανάσταση, έστω κι αν το παγκόσμιο κομμουνιστικό κίνημα επί δεκαετίες κατευθυνόταν από ένα εθνικό κέντρο ισχύος. Έτσι συνέβαλαν άμεσα και έμμεσα, θετικά και αρνητικά στην πολιτική ενοποίηση του σύγχρονου κόσμου και στην πύκνωση της πλανητικής πολιτικής. Ο σημερινός υψηλός βαθμός πυκνότητας της πλανητικής πολιτικής προδιαγράφηκε, αν και με πιο αίσιους οιωνούς, στο σχέδιο μιας Ουτοπίας πλανητικών διαστάσεων. Από την άλλη πλευρά, με τη δράση ή με την έμμεση επιρροή τους εντός των μεγάλων βιομηχανικών εθνών οι κομμουνιστές επιβοήθησαν την κατάλυση του ολιγαρχικού φιλελευθερισμού και τη μετάβαση στην εξισωτική μαζική δημοκρατία. Στα έθνη αυτά πραγματοποιήθηκαν, σε παραλλαγμένη μορφή, σημαντικά προαισθήματα ή αιτήματα του ουτοπικού σχεδίου κοινωνικής αναδιάρθρωσης — όχι βέβαια από τον πολιτικό δρόμο πού είχε προβλέψει ο μαρξισμός, αλλά πάντως χάρη στην ανάπτυξη δυνάμεων, στις οποίες ο μαρξισμός απέδιδε κεντρική κοσμοϊστορική σημασία. Αυτό σημαίνει: η τεχνική και η βιομηχανία ανέπτυξαν μιαν αδιανόητη ως τότε δυναμική, όμως τούτη δεν οδήγησε στην κοινωνική πόλωση και στην προλεταριακή επανάσταση, αλλά στην άμβλυνση των ταξικών αντιθέσεων και στη διαμόρφωση ενός κατ’ αρχήν εξισωτικού κοινωνικού σχηματισμού — πράγμα που αποτελεί ένα εκπληκτικό κοσμοϊστορικό novum. Η υλική κοινωνική ανισότητα δεν καταργήθηκε, βέβαια, όμως η υπέρβαση της σπάνης των αγαθών και οι νέες αναγκαιότητες του καταμερισμού της εργασίας συνεπέφεραν βαθμιαία την ταυτόχρονη αποσύνθεση της παραδοσιακής αστικής τάξης και του παραδοσιακού προλεταριάτου. Και δεν επαληθεύθηκε μονάχα η μαρξιστική αντίληψη για τη συνάφεια ανάμεσα στην ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων και στην αναπόδραστη κατάρρευση της ταξικής διάρθρωσης της αστικής κοινωνίας: η αρχή της υλικής ισότητας, την οποία επιστράτευσε ο σοσιαλισμός εναντία στις τυπικές αστικές ελευθερίες, κυριαρχεί σήμερα στο ιδεολογικό πεδίο παρά την έμπρακτη ανισότητα και ωθεί συνεχώς προς την επέκταση της διαδικασίας του εκδημοκρατισμού. Η συνύφανση του ουτοπικού στοιχείου με τα μακρά κύματα της ιστορικής πράξης καθίσταται άλλωστε πρόδηλη και στο γεγονός ότι η μεγάλη στροφή από τον αστικό φιλελευθερισμό στη μαζική δημοκρατία συνοδεύθηκε από συμπληρωματικά πνευματικά κινήματα, όπως λ.χ. η καλλιτεχνική πρωτοπορία στις αρχές του 20ού αιώνα ή η πολιτισμική επανάσταση της δεκαετίας του 1960 και του 1970, τα οποία είχαν έντονη ουτοπιστική χροιά και επηρέασαν βαθιά τις νοοτροπίες και την καθημερινή ζωή μέσα στη μαζική δημοκρατία.
     Ώστε η αταξική κοινωνία πάνω στη βάση της υπέρβασης της σπάνης των αγαθών πραγματοποιήθηκε — και αν πραγματοποιήθηκε μόνον ως γελοιογραφία, ο λόγος είναι απλώς ότι μόνον ως γελοιογραφία μπορούσε να πραγματοποιηθεί. Γενικά μπορεί να λεχθεί ότι οι ουτοπίες μπορούν να μετουσιωθούν σε κοινωνική πράξη όχι ως προς την απόλυτη, αλλά ως προς την ιστορικά προσδιορισμένη τους διάσταση. Όλα τα στοιχεία ενός ουτοπικού σχεδίου μπορούν ίσως να πραγματωθούν — εκτός από τη βαθύτερη και αυθεντικότερη πρόθεση του: το όνειρο της πλήρους και οριστικής υπέρβασης των αγώνων, των δεινών και του πόνου. Ωστόσο αυτή η πρόθεση η λαχτάρα δεν αποτελεί συγκεκριμένο ιστορικό μέγεθος, αλλά ανθρωπολογική σταθερά. Από την πλευρά της, η πράξη παραμένει ιστορική και συγκεκριμένη, γι’ αυτό και στον χώρο της πράξης καθοριστική δεν είναι η βαθύτερη κι αυθεντική ουτοπική πρόθεση· τούτη λειτουργεί μονάχα ως απόλυτο κίνητρο μιας αναγκαστικά σχετικής ιστορικής πράξης. Από την άποψη αυτή, η Ουτοπία υφίσταται κάθε φορά μιαν αναπόδραστη άμεση ήττα, παρ’ όλα αυτά όμως η νίκη έμμεσα είναι δική της — και επί πλέον το στοιχείο της εκείνο, το οποίο αναπόφευκτα ηττάται, είναι η ανθρωπολογικά ανεκρίζωτη διάστασή της, την οποία καμμιά ιστορική ήττα δεν μπορεί να αφανίσει. Η κατάρρευση του κομμουνισμού δεν σημαίνει λοιπόν τον οριστικό αποχαιρετισμό της παγκόσμιας ιστορίας από την Ουτοπία, παρά αποτελεί ήττα του μεγάλου ρωσικού έθνους, το οποίο στον αγώνα του για την παγκόσμια κυριαρχία χρησιμοποίησε την Ουτοπία — ακριβώς όπως και κάθε άλλη σύγχρονη παγκόσμια Δύναμη είναι υποχρεωμένη να εμφανισθεί ως εκπρόσωπος οικουμενικών ιδεών. Στην εποχή του Ψυχρού Πολέμου οι αντικομμουνιστές υπογράμμισαν συχνά, και ορθά, την υποταγή της Ουτοπίας στη σοβιετική πολιτική της ισχύος. Σήμερα διαπράττουν ένα λογικό σφάλμα όταν αντιστρέφουν τη σειρά των πραγμάτων και θεωρούν τη Σοβιετική Ένωση ως τον ένοπλο υπέρμαχο της Ουτοπίας, συμπεραίνοντας ότι η ήττα της Σοβιετικής Ένωσης αποτελεί ήττα της Ουτοπίας. Ταυτόχρονα παραβλέπουν ότι ο κομμουνισμός στην Ανατολή ηττήθηκε ακριβώς λόγω της μαζικοδημοκρατικής πραγμάτωσης της Ουτοπίας στη Δύση, πού παρ’ όλες τις ελλείψεις της έδεσε τις μάζες στο «σύστημα» και έκοψε τα φτερά των επαναστατικών κινημάτων.
     Στο μετακομμουνιστικό παρόν η Ουτοπία φαίνεται να έχει ιστορικά εξαντληθεί και να μην εκπληρώνει πια κάποιαν ευδιάκριτη λειτουργία, όμως αυτό οφείλεται όχι μόνον στην οφθαλμοφανή αποτυχία των απόλυτων σκοπών της, αλλά και στην ανεπαίσθητη επικράτηση των σχετικών της επιδιώξεων. Η δυναμική της επανεμφάνιση στο μέλλον, με την α ή τη β μορφή, δεν πρέπει καθόλου ν’ αποκλείεται όσο εκδιπλώνεται σε μακρά κύματα ιστορική πράξη με ειδοποιά γνωρίσματα, σφραγίζοντας ολόκληρες εποχές. Αλλά και θα μπορούσε να βουβαθεί για πάντα, αν η κίνηση της πλανητικής ιστορίας περιέλθει σ’ ένα αδιέξοδο, όπου η πολιτική δράση κατά βάση θα συρρικνωνόταν στην κατανομή περιορισμένων υλικών και οικολογικών αγαθών πάνω σ έναν πυκνοκατοικημένο πλανήτη. Τότε θα παρέλυε η ανανεωτική και ριζοσπαστική διάθεση, η οποία χαρακτηρίζει τις συνθήκες γένεσης της Ουτοπίας, ενώ θα ευδοκιμούσαν ιδεολογίες που θα νομιμοποιούσαν σκληρά πειθαρχικά μέτρα και άτεγκτες ιεραρχίες. Μετά από την πραγμάτωση της θετικής Ουτοπίας στις μαζικές δημοκρατίες της Δύσης ίσως επίκειται η πραγμάτωση της λεγόμενης «αρνητικής Ουτοπίας» σε πλανητικό επίπεδο....''

Δεν υπάρχουν σχόλια: