Η κοινοτοπία του καλού Από τον ΘΑΝΑΣΗ ΓΙΑΛΚΕΤΣΗ Ο Τσβετάν Τόντοροφ βρέθηκε τον περασμένο Μάιο στην Ιταλία για να τιμηθεί για το έργο του και να συμμετάσχει σε θεωρητικό συμπόσιο με θέμα τη λογοτεχνική κριτική. Το κείμενο που ακολουθεί είναι απόσπασμα συνέντευξης που έδωσε στην εφημερίδα «La Stampa». αναδημοσιευση απο την ''Ε''

Έντυπη Έκδοση Επτά, Κυριακή 27 Ιουνίου 2010

Η κοινοτοπία του καλού Από τον ΘΑΝΑΣΗ ΓΙΑΛΚΕΤΣΗ


Ο Τσβετάν Τόντοροφ βρέθηκε τον περασμένο Μάιο στην Ιταλία για να τιμηθεί για το έργο του και να συμμετάσχει σε θεωρητικό συμπόσιο με θέμα τη λογοτεχνική κριτική. Το κείμενο που ακολουθεί είναι απόσπασμα συνέντευξης που έδωσε στην εφημερίδα «La Stampa». Η μνήμη καθαυτή δεν είναι υποχρεωτικά κάτι καλό. Μπορούμε να το διαπιστώσουμε εύκολα, αν παρατηρήσουμε τις διάφορες χρήσεις που της κάνουν. Η μνήμη χρησιμεύει για να θυμόμαστε τις ήττες που υποστήκαμε στο παρελθόν και να παρακινούμε το λαό να πάρει εκδίκηση. Ο Χίτλερ σφυρηλάτησε τη θέληση του γερμανικού λαού, στη δεκαετία του 1930, θυμίζοντας διαρκώς τη συνθήκη των Βερσαλλιών, που ήταν ταπεινωτική για τη Γερμανία. Αυτό δεν σημαίνει ότι κάθε μνήμη είναι κακή, αλλά ότι όλα εξαρτώνται από τη χρήση της και όχι από τη μνήμη καθαυτή. Γι' αυτό δεν μου αρέσει η έκφραση «χρέος της μνήμης». Δεν υπάρχει χρέος επειδή η μνήμη μπορεί να χρησιμεύσει τόσο για το καλό όσο και για το κακό. Υπάρχει όμως μια μνήμη δικαιοσύνης. Οταν η μνήμη χρησιμεύει για να υπερασπιζόμαστε τα συμφέροντά μας, για να διεκδικούμε, με αφετηρία το παρελθόν, ανταμοιβές στο παρόν, είναι μια κατανοητή χρήση, αλλά δεν έχει τίποτα το τιμητικό. Η αξιοσημείωτη χρήση είναι όταν θέτουμε την παρελθούσα εμπειρία μας στην υπηρεσία της δικαιοσύνης, στην υπηρεσία των άλλων. Γι' αυτό τρέφω μεγάλο θαυμασμό για τους πρώην εξόριστους, για τους αντιστασιακούς, οι οποίοι στη διάρκεια του πολέμου εξορίστηκαν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης και, όταν επέστρεψαν, πάλεψαν για να σώσουν τους αιχμαλώτους που είχαν κλειστεί σε άλλα στρατόπεδα συγκέντρωσης, σε άλλες χώρες, και δεν περιορίστηκαν στο να θυμίζουν τα δικά τους βάσανα. Γι' αυτό δεν μου αρέσει η φράση «Οποιος αγνοεί το παρελθόν κινδυνεύει να το επαναλάβει». Μου φαίνεται ανεπαρκής, επειδή προϋποθέτει ότι εκείνοι που θυμούνται το παρελθόν γνωρίζουν υποχρεωτικά να αντλούν τα ορθά διδάγματα από αυτό. Ο Χίτλερ, το αιώνιο αρνητικό μας παράδειγμα, έλεγε: «Γνωρίζω καλά την ιστορία της γενοκτονίας των Αρμενίων και έχω μάθει πώς να διαπράξω μια γενοκτονία χωρίς κανείς γύρω μου να ενοχληθεί». Επομένως, ας μην αρκούμαστε να λέμε ότι χρειάζεται να συντηρούμε το παρελθόν. Χρειάζεται να εξετάζουμε ποια χρήση του παρελθόντος θα κάνουμε σήμερα. Ο ολοκληρωτισμός δεν φοβάται τη μνήμη καθαυτή. Φοβάται τη μνήμη των δικών του κακών ενεργειών. Οταν κατοικούσα σε μιαν ολοκληρωτική χώρα γίνονταν διαρκώς μαθήματα μνήμης, μόνο που ήταν μια μνήμη επιλεκτική, η οποία επέλεγε μόνον τις επιτυχίες του Κομμουνιστικού Κόμματος και όλα τα άλλα χάνονταν στη λήθη. Δεν μπορούμε να κατηγορούμε τη μνήμη ότι είναι επιλεκτική, γιατί κάθε μνήμη είναι εξ ορισμού επιλεκτική. Ορισμένοι, όμως, επιλέγουν απλώς προσπαθώντας να υπηρετήσουν τα δικά τους συμφέροντα (αυτή είναι η περίπτωση των ολοκληρωτικών καθεστώτων) ενώ άλλοι (αυτό είναι χαρακτηριστικό των δημοκρατιών) λένε ότι η μνήμη πρέπει να αποβλέπει σε μιαν ορθή αναπαράσταση του παρελθόντος και επομένως χρειάζεται να αναγνωρίζει, για παράδειγμα, τις ηρωικές σελίδες του παρελθόντος ενός έθνους αλλά και τις μαύρες σελίδες του. Η Νότια Αφρική βγήκε από το απαρτχάιντ όχι με τη λήθη αλλά με μιαν επιτροπή αλήθειας και επανασυμφιλίωσης, με μιαν ανάμνηση του παρελθόντος την οποία διαδέχθηκε η συγχώρεση. Μου φαίνεται ότι αυτή είναι η ορθή γραμμή, όταν το έγκλημα απαιτήθηκε κατά κάποιον τρόπο από το νόμο. Το απαρτχάιντ ήταν νόμος, οι Μπόερς υπάκουαν σε έναν νόμο της χώρας τους. Οταν γίνεται η αλλαγή δεν πρέπει να καταδικαστούν τα άτομα, αλλά πρέπει να θυμίσουμε την αλήθεια και τη δικαιοσύνη (...). Οι άνθρωποι του εικοστού αιώνα που αγαπώ δεν είναι οι ήρωες αλλά είναι αδύναμες, ευάλωτες υπάρξεις, οι οποίες ωστόσο βρήκαν μέσα τους τη δύναμη να αντισταθούν σε αυτήν την ακραία ισχύ που ήταν ο ναζιστικός ή ο κομμουνιστικός ολοκληρωτισμός. Για μένα η αξιοθαύμαστη χειρονομία αρχίζει πολύ κοντά μας, είναι η χειρονομία ενός ατόμου προς ένα άλλο, του πατέρα προς το παιδί, του γιου που φροντίζει τη γριά μητέρα του. Θα έλεγα ότι είναι ένα είδος κοινοτοπίας του καλού, μπροστά στο οποίο εμείς συχνά κλείνουμε τα μάτια, επειδή νομίζουμε ότι αποτελεί μέρος της καθημερινότητας και θεωρούμε ότι είναι πιο θαρραλέο να αποδεχόμαστε ότι ο άνθρωπος είναι σκληρός και τείνει προς το κακό. Δεν πρέπει να εγκλωβιζόμαστε σε μια μηδενιστική θεώρηση και να μη βλέπουμε ότι η ζωή σημαδεύεται από πολλές χειρονομίες αγάπης, φιλοξενίας, γενναιοδωρίας και ότι χωρίς αυτές τις χειρονομίες ο άνθρωπος δεν θα υπήρχε καν. Αλλά αυτή η χειρονομία παρακίνησης των μεν προς τους δε διαμορφώνει τον ιστό της ζωής. Αυτές είναι οι χειρονομίες που με συγκινούν. Οχι ο Αχιλλέας ή ο Μέγας Αλέξανδρος, αλλά ένα ανώνυμο πρόσωπο που δίνει ένα κομμάτι ψωμί σε έναν συγκρατούμενό του στη φυλακή. Ο Βασίλι Γκρόσμαν, στο βιβλίο του «Ζωή και πεπρωμένο», εξήγησε ότι το Καλό με Κ κεφαλαίο έχει πάντοτε μιαν ανησυχητική πλευρά, επειδή κινδυνεύουμε να θυσιάσουμε κάποιους για να το πραγματοποιήσουμε. Πάρτε την Εκκλησία. Τι θαυμαστό ιδεώδες! Και ωστόσο, έχουμε διωγμούς, πολέμους, Ιερά Εξέταση. Για να μη μιλήσουμε για τον κομμουνισμό. Ας θυμηθούμε ακόμα ένα παράδειγμα: μια ρωσίδα γριούλα που έδωσε ένα κομμάτι ψωμί σε έναν γερμανό στρατιώτη, ο οποίος είχε αιχμαλωτιστεί στο Στάλινγκραντ.*