Υπερηφάνεια απο το Δειγματολόγιο συναισθημάτων: Του Πέτρου Θεοδωρίδη

 
 Δειγματολόγιο συναισθημάτων: Του Πέτρου Θεοδωρίδη

περιοδικό ΕΝΕΚΕΝ


Υπερηφάνεια


''Kάθε έκφραση υπερηφάνειας ή υπεροψίας (στους άλλους) μάς είναι δυσάρεστη, επειδή απλώς κλονίζει την δική μας υπερηφάνεια ''David Hume

Η άλλη πλευρά του νομίσματος της ντροπής είναι η υπερηφάνεια. Η αυτοεκτίμηση, η πίστη στον ολοκληρωμένο εαυτό μας και στην αξία της αφήγησης του εαυτού μας. Να μια άλλη διαφορά της ντροπής από την ενοχή· η ενοχή δεν έχει ένα θετικό (συν)αίσθημα ως αντίστοιχο. Ένα πρόσωπο που επιτυχώς προωθεί μια αίσθηση υπερηφάνειας για τον εαυτό του αισθάνεται ότι η ταυτότητά του είναι δικαιωμένη και ενιαία.

Η υπερηφάνεια —ως συναίσθημα— είναι μια πάρα πολύ εύπλαστη έννοια, με παρά πολλές σημασίες.


Υπάρχει υπερηφάνεια χαμένη, πληγωμένη, θιγμένη, αποκατεστημένη, ανυπόφορη, απίστευτη, ασυγχώρητη. Η έννοια της υπερηφάνειας εκφέρεται με ρήματα. Υπερηφανεύομαι, καυχιέμαι, καμαρώνω, κορδώνομαι για κάτι. Υπάρχουν τα συμπτώματα και οι εκδηλώσεις της υπερηφάνειας: Σύμβολο, ίχνος υπερηφάνειας. Υπάρχουν τα αρνητικά συμπτώματα της υπερηφάνειας: Η αλαζονεία, η έπαρση και η ύβρις, η οίηση, καθώς και θετικά συγγενή της υπερηφάνειας: o αυτοσεβασμός, η αυτοεκτίμηση και η αξιοπρέπεια.

Ο Ευάγριος ο Ποντικός ήταν από τους πρώτους χριστιανούς στοχαστές που αναφέρθηκαν στα κύρια αμαρτήματα —ήταν οκτώ κατά την άποψή του— και στη λίστα του η ματαιοδοξία και η υπερηφάνεια κατείχαν την έκτη και την έβδομη θέση. Αργότερα, τον 6ο αιώνα, ο πάπας Γρηγόριος ο Α΄ ανέδειξε την υπερηφάνεια στην πρώτη θέση μεταξύ των επτά αμαρτημάτων.

Για τον Γρηγόριο, ο πυρήνας της υπερηφάνειας είναι μια έπαρση κατά την οποία ο άνθρωπος «διασχίζει μόνος τους αχανείς χώρους της σκέψης του και σιωπηλά αγλαΐζει τον εαυτό του».

Για τον Άγιο Αυγουστίνο η υπερηφάνεια παροτρύνει τον άνθρωπο να εκτοπίσει τον θεό, να ενεργεί αγνοώντας σκόπιμα τα ανθρώπινα όρια. Η λύση θα ήταν να επιδιώκουν οι άνθρωποι την ταπεινοφροσύνη.

Για τον Θωμά τον Ακινάτη η υπερηφάνεια ισοδυναμεί με την παράλογη επιθυμία του ανθρώπου να εξυψωθεί και με την περιφρόνηση για τον Θεό. Αντίθετα, η ταπεινοφροσύνη έχει το καλό ότι αποσπά τον νου «από την υπέρμετρη επιθυμία των πραγμάτων».60 Οι αρχαίοι Έλληνες καταδίκαζαν την ύβριν —την αλαζονική υπερηφάνεια—, επειδή ακύρωνε τις κύριες αρετές της ανδρείας, της εγκράτειας και της σοφίας, που στήριζαν την πολιτική τάξη και καθιστούσαν εφικτή την ενάρετη ζωή.

Όμως, ο Αριστοτέλης θεώρησε την υπερηφάνεια ως «το κόσμημα των αρετών» και υποστήριζε ότι υπερήφανος ή, όπως έλεγε, μεγαλόψυχος άνθρωπος είναι εκείνος που «θεωρεί τον εαυτό του άξιο μεγάλων πραγμάτων, επειδή είναι πραγματικά άξιος μεγάλων πραγμάτων».

Από την άλλη, περιφρονούσε την υπέρμετρη ταπεινοφροσύνη, επειδή ο ταπεινόφρων άνθρωπος πιστεύει ότι αξίζει λιγότερο απ’ όσα αξίζει και γι’ αυτό αδυνατεί να εκτιμήσει την πραγματική του αξία. Η αρετή της υπερηφάνειας ή, όπως λέει Αριστοτέλης, της «μεγαλοψυχίας» έγκειται στο ότι είναι το μέσο μεταξύ των δυο άκρων της «χαυνότητας» και της «μικροψυχίας». Το να είναι κανείς άξιος τιμών είναι το έπαθλο της αρετής, και άρα η υπερηφάνεια είναι το κόσμημα των αρετών, επειδή «τις κάνει μεγαλύτερες». Φυσικά, ο Αριστοτέλης προϋποθέτει ότι ο υπερήφανος άνθρωπος απαιτεί και αξίζει τα περισσότερα, επειδή κατέχει όλες τις αρετές. Το ενδιαφέρον των φιλοσόφων και άλλων συγγραφέων για το θέμα της υπερηφάνειας ήταν μεγάλο και εκφραζόταν από τον Αλεξάντερ Πόουπ που δήλωνε πως «στο ότι δικαιολογούμε την υπερηφάνεια έγκειται το λάθος μας», μέχρι τον Ντέιβιντ Χιουμ, για τον οποίο «κάθε έκφραση υπερηφάνειας ή υπεροψίας (στους άλλους) μάς είναι δυσάρεστη, επειδή απλώς κλονίζει τη δική μας υπερηφάνεια» και τον Σπινόζα, που πίστευε ότι «η υπερβολική ταπεινοφροσύνη ή κατήφεια μαρτυρεί αδυναμία πνεύματος».