Λαός, έθνος, κράτος: 13 παρατηρήσεις
1. Είναι
προφανές ότι "λαοί" υπήρχαν πριν τα σύγχρονα έθνη, ότι το όνομα λαός και
τα παράγωγά του (λαϊκός, κλπ) προηγούνται ιστορικά του ονόματος έθνος
με την σύγχρονή του έννοια, αυτή που απέκτησε μετά, κυρίως, τον 18ο
αιώνα.
2. Είναι επίσης προφανές ότι,
άμα τη εμφανίσει του, το σύγχρονο έθνος προσπάθησε να προσαρτήσει την
έννοια του λαού, περιορίζοντάς τη στα πλαίσιά του: ο "λαός" έγινε κάτι
που δεν ήταν παλιότερα, δηλαδή ένα υποτίθεται εθνοτικά, γλωσσικά, και
θρησκευτικά ομοιογενές μόρφωμα.
3. Το κριτήριο συγκρότησης του
λαού ως λαού όμως δεν ήταν η διαφορά του από άλλους λαούς. Ήταν η
διαφορά του από την πιο ολιγάριθμη τάξη των ευγενών, των κληρικών, των
τοπικών ή κεντρικών αρχόντων. Η λαϊκή κουλτούρα ήταν η ημι-αυτόνομη
κουλτούρα ενός χώρου που βρισκόταν σε αντίστιξη με την υψηλή κουλτούρα
των μη λαϊκών στρωμάτων. Μέχρι τη θρησκευτική Μεταρρύθμιση του 17ου
αιώνα η αντίστιξη είχε επίσημο χαρακτήρα, μιας και σηματοδοτούνταν από
την αντίστιξη γλωσσών: Λατινικά για την κρατική και κληρική εξουσία,
λαϊκά ιδιώματα (vernaculars) για το λαό. Στην Ελλάδα, η κατοπινή
αντίστιξη καθαρεύουσας και δημοτικής διατύπωσε (αν και όχι πλήρως ή με
απόλυτη σαφήνεια) μια αντίστοιχη διαφοροποίηση.
4. Η διαφορά του λαού από άλλους
λαούς, η μετατόπιση δηλαδή του κριτηρίου συγκρότησης του λαού από την
"εσωτερική" διαφορά του από τις υψηλόβαθμες κάστες και τον κλήρο στην
"εξωτερική" διαφορά του από τους λαούς άλλων χωρών, είναι φυσικά
δημιούργημα του εθνικισμού, και όχι του εθνικισμού tout court, αλλά του
εθνικισμού ως έκφρασης της αστικής ιδεολογίας. Ο "λαός" του Ρήγα Φεραίου
δεν είναι ο ίδιος με τον "λαό" του Ιωάννη Πολέμη.
5. Η προσάρτηση του λαού από το
έθνος και την εθνική ιδεολογία δηλώνεται ξεκάθαρα από την προσάρτηση του
ουσιαστικού "λαός" από το εθνικό επίθετο: "ελληνικός λαός", σε
αντίστιξη με τον "γερμανικό", τον "γαλλικό", κλπ, και όχι απλώς "λαός",
σε αντίστιξη με την κοινωνική ελίτ που ζει σε μία χώρα (αξιωματούχοι,
"τζάκια", "προύχοντες" κλπ).
6. Μέρος της ιδεολογικής
αντίληψης περί έθνους είναι ότι αποτελεί μια υπερβατική έννοια στον
βαθμό που δεν περιορίζεται από τον χρόνο (το έθνος παρουσιάζει τον εαυτό
του ως προαιώνιο) ή τον χώρο (το έθνος αντιλαμβάνεται τον εαυτό του ως
υπερβαίνον τα σύνορα του κράτους, είτε αλυτρωτικά, είτε μέσω αναφοράς
στους εθνικούς πληθυσμούς που ζουν ως μετανάστες εκτός κράτους).
7. Ο "λαός" είναι επίσης μια
κατηγορία που, στον δικό του νου, υπερβαίνει τον χρόνο: υπήρχε πάντα
λαός, και τα ονόματά του είναι πολλά: πληβείοι, sans culottes, δήμος,
πλήθος, Third Estate.
8. Δεν είναι όμως μια κατηγορία
που θεωρεί ότι υπερβαίνει τον τόπο: ο λαός ζει σε ένα κράτος και μια
συγκεκριμένη γεωγραφική έκταση την οποία το κράτος αυτό νέμεται. Δεν
έχει νόημα η συμπερίληψη στον λαό που ζει στην Ελλάδα, στο κράτος της
Ελλάδας, λαών που ζουν αλλού.
9. Υπάρχει μια ενδιαφέρουσα
ασυμμετρία μεταξύ έθνους και λαού, συνεπώς. Το έθνος είναι δυνάμει
υπερκρατική ιδέα --αλυτρωτικά, λόγω "ομογένειας", κλπ-- αλλά είναι
επίσης αναγκαστικά μια ιδέα για την ομοιότητα (γλωσσική, θρησκευτική,
εθνοτική). Ο λαός είναι πάντα εγκλωβισμένος στο κράτος, είναι αυτός που
εγκλωβίζεται από την ισχύ του κράτους στο ρόλο της παραγωγικής μάζας,
αλλά είναι ταυτόχρονα ανομοιογενής, ετερογενής, πολύγλωσσος,
πολύθρησκος, πολυ-εθνοτικός.
10. Οι λέξεις έχουν σημασία. Μια
αντιμετάθεση επιθέτου και ουσιαστικού και όλα αλλάζουν: ο "ελληνικός
λαός" δεν είναι "ο λαός της Ελλάδας". Ο πρώτος είναι παράγωγο του
έθνους, επικαθορίζεται από το έθνος, συγκροτείται με βάση την εθνική
ταυτότητα με όλες της τις υπερβατικές, οιωνεί μεταφυσικές διαστάσεις. Ο
δεύτερος είναι απλώς ο λαός που συμβαίνει να ζει στο κράτος που λέγεται
Ελλάδα. Ο "λαός της Ελλάδας" είναι ένα σύνολο που περιλαμβάνει τα
υποσύνολα "Αλβανός", "Νιγηριανός", "σλαβόφωνος", "μουσουλμάνος". Ο
"ελληνικός λαός" είναι ένα σύνολο που τα αποβάλλει υπόρρητα ή τα
καταστέλλει ρητά.
11. Ως σημαίνον, η λέξη "λαός"
δεν έχει κατηγορικό περιεχόμενο. Είναι ένα άδειο σημαίνον. Αυτό δεν
σημαίνει ότι δεν έχει νόημα. Το νόημα της λέξης "λαός/λαϊκός" είναι εξ
ολοκλήρου αρνητικό: μέλος του είναι αυτός που δεν είναι ούτε ευγενής,
ούτε κληρικός, ούτε αξιωματούχος του κράτους. Ο "λαός" είναι το σημαίνον
ενός απορρίματος, ενός άνευ διάκρισης και αξίας "περισσεύματος", το
οποίο ταυτόχρονα αποτελεί τον πυρήνα της (ανα)παραγωγής της υλικής ζωής
ενός τόπου.
12. Είναι γνωστό ότι στο κράτος
που λέγεται Ελλάδα, το κράτος δεν κατάφερε ποτέ να νομιμοποιήσει τον
εαυτό του, και συνεπώς το μονοπώλιο βίας του, στα μάτια του "λαού." Στην
Ελλάδα, ο "λαός" εξακολουθεί να βλέπει το κράτος ως ένα ουσιαστικά
ξένο, άνωθεν επιβληθέν μόρφωμα, και όχι ως έκφραση του εαυτού του. Τόσο η
παροιμειώδης δυσανεξία του ελληνικού κράτους ("Ψωροκώσταινα"), όσο και η
εξίσου παροιμειώδης έφεση των κατοίκων του στην εξέγερση και την
απείθεια, αποτελούν συνέπειες της αποτυχίας του κράτους να νομιμοποιήσει
την οργανικότητα και αντιπροσωπευτικότητά του στα μάτια του "λαού."
13. Δεν υπάρχει καμμία αμφιβολία
ότι στην ουσία η Ελλάδα απετέλεσε διαχρονικά ένα αποτυχημένο εγχείρημα
περάσματος στο σύγχρονο κράτος. Οι αιτίες της αποτυχίας είναι πολλές.
Αυτό όμως που έχει σημασία είναι ότι η αποτυχία αυτή διατηρεί ακέραια,
εμφανή, εξόφθαλμη, την ουσιαστική --ιστορική και πολιτική-- ετερογένεια
του "λαού" προς το κράτος. Το "επιτυχημένο" κράτος είναι αυτό όπου ο
λαός ξεχνά αυτή την ετερογένεια, και μαζί της, την αντίθεση ανάμεσα στον
εαυτό του και το κράτος, που υποκρύπτει η υπερβατική ιδεολογία του
έθνους. Ο λαός, είπαμε, είναι αυτός που εγκλωβίζεται μέσα σε ένα κράτος
αρκετά ώστε να πάρει μορφή ως τέτοιος. Είναι αυτός τον οποίο το κράτος
παγιδεύει μέσα σε σύνορα, νόμους, κατασταλτικούς και ιδεολογικούς
κρατικούς μηχανισμούς, ώστε να τον μετατρέψει στην παραγωγική
"γεννήτρια" που θρέφει όσους ελέγχουν το κράτος, όσους ένωσαν την
ατομική εξουσία τους και τον ατομικό τους πλούτο για να δημιουργήσουν
την πάγια δομή του κράτους. Είναι το αίμα στις αρτηρίες του κράτους, ένα
αίμα που άλλοτε κυλάει ομαλά και άλλοτε προκαλεί θρομβώσεις, καρδιακά
επεισόδια, ξαφνικούς θανάτους.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου