Η ΣΠΗΛΙΑ ΤΟΥ ΜΟΝΤΕΧΡΗΣΤΟΥ : Ιστορίες για τον Χρόνο 2. Παρελθόν και Παρόν . του Πέτρου Θεοδωρίδη

Παρασκευή 5 Ιουνίου 2015

Ιστορίες για τον Χρόνο 2. Παρελθόν και Παρόν . του Πέτρου Θεοδωρίδη

Ιστορίες για τον Χρόνο 2. Παρελθόν και Παρόν .

του Πέτρου Θεοδωρίδη

Τι είναι ο χρόνος; Μια πρώτη απάντηση: «είναι το παρόν.»Μόνο η παρούσα στιγμή υπάρχει , το παρελθόν δεν υπάρχει πλέον, ενώ το μέλλον δεν υπάρχει ακόμα . Οι μεγάλες πραγματείες για το πρόβλημα του χρόνου ,-μας υπενθυμίζει ο Κωστής Παπαγιώργης, -καταλήγουν στην ίδια θέση : «ότι το παρόν κατέχει ένα «ανήκουστο δικαίωμα» . «Ως τώρα μόνο ένα πράγμα φάνηκε ολοκάθαρα και με σαφήνεια :ούτε το μέλλον «είναι» ούτε το παρελθόν,[….]Ίσως όμως θα μπορούσε να πει κανείς πιο σωστά: υπάρχουν τρεις χρόνοι, το παρόν του παρελθόντος, το παρόν του παρόντος και τo παρόν του μέλλοντος» εξομολογείται ο Άγιος Αυγουστίνος.

Παρόν ,το Nυν: Μια λέξη που, παρότι αντιπροσωπεύει τον χρόνο, αντιτίθεται ευθέως σ’ αυτόν: Κατά κάποιο τρόπο το νυν αποσπάται από τις άλλες διαστάσεις του χρόνου: θα λέγαμε ότι ο χρόνος δεν παρέρχεται , είναι ένα συνεχές (αιώνιο= αεί- ον) παρόν ,είναι η ίδια η αιωνιότητα.

Όταν ο Καρτέσιος -συνεχίζει ο Παπαγιώργης- γράφει : «σκέπτομαι άρα υπάρχω » ήδη η στιγμιακή συνείδηση έχει ιδρυθεί ,γιατί πια η συνείδηση «εδράζεται σε ένα νυν, σε μια στιγμή χωρίς διαδοχή η προήγηση, το cogito ως κατάφαση μιας στιγμιαίας βεβαιότητας, σκέψη που γίνεται εν ριπή οφθαλμού, ,σαν ένα νυν αποσπασμένο από την ροή του χρόνου».

Έτσι –σύμφωνα με τον Παπαγιώργη - την αιτιότητα ο Καρτέσιος δεν την βλέπει ως διαδοχή. Αιτία και αποτέλεσμα δρουν ταυτόχρονα. Ο θεός δεν έχει μνήμη , είναι ένα αναγεννώμενο παρόν όπως ακριβώς το στιγμιακό Cogito. Γενικά το υποκείμενο καταλήγει στη μορφή ενός συνειδησιακού Νυν αποσπασμένου από τον χρόνο.

Σ’ αυτή την αντίληψη του στιγμιακού χρόνου αντιτίθεται η φιλοσοφία του Μπερξόν . Για τον Μπερξόν το παρελθόν και το παρόν δεν δηλώνουν δυο διαδοχικές στιγμές αλλά δυο στοιχεία που συνυπάρχουν, ένα από τα οποία είναι το παρόν, το οποίο δεν παύει να παρέρχεται, και ένα άλλο , είναι το παρελθόν το οποίο δεν παύει να είναι, αλλά από το οποίο περνούν όλα τα παρόντα. Με αυτή την έννοια υπάρχει ένα καθαρό παρελθόν, ένα είδος «παρελθόντος εν γένει». Το παρελθόν δεν ακολουθεί το παρόν , αντίθετα :το παρόν προϋποθέτει το παρελθόν ως την καθαρή συνθήκη , δίχως την όποια δεν θα παρερχόταν. Με αλλά λόγια, κάθε παρόν παραπέμπει στον εαυτό του ως παρελθόν. Η ιδέα σύμφωνα με την οποία το παρόν είναι σύγχρονο με το παρελθόν έχει μια ύστατη συνέπεια: Όχι μόνο το παρελθόν συνυπάρχει με το ίδιο το παρόν που ήταν ,αλλά ,καθώς διατηρείται αφ΄εαυτού ενώ το παρόν παρέρχεται, είναι το παρελθόν εξ’ ολοκλήρου ακέραιο, ολόκληρο το παρελθόν μας που συνυπάρχει με κάθε παρόν.

Για τον Μπερξόν το παρόν δεν είναι αλλά δρα. Αντιθέτως, για το παρελθόν πρέπει να πούμε ότι έπαψε να δρα ή να είναι χρήσιμο. Δεν έπαψε όμως να είναι. Έτσι ,για τον Μπερξόν , οι συνήθεις προσδιορισμοί αντιμετατίθενται : είναι για το παρόν που πρέπει να λέμε ανά πάσα στιγμή, ήδη ότι , «ήταν» και για το παρελθόν ότι «είναι», ότι είναι αιωνίως , αείποτε.

Είναι βέβαια αλήθεια ότι το παρελθόν μας εμφανίζεται στριμωγμένο ανάμεσα σε δυο παρόντα : στο παλιό παρόν το οποίο υπήρξε και στο τωρινό παρόν σε σχέση με το οποίο είναι παρελθόν. «Ας αναλογιστούμε όμως πως θα προέκυπτε ένα νέο παρόν αν το παλιό παρόν δεν παρέρχονταν την ιδία στιγμή που είναι παρόν; Πως ένα τυχαίο παρόν θα παρέρχονταν αν δεν ήταν παρελθόν και συνάμα παρόν; Ουδέποτε το παρελθόν θα συγκροτείτο, αν δεν είχε συγκροτηθεί αρχικά ,την ίδια στιγμή που ήταν παρόν και αυτό είναι το βαθύτερο παράδοξο της μνήμης :Το παρελθόν είναι «σύγχρονο» με το παρόν που το ίδιο υπήρξε. Το παρελθόν και το παρόν δεν δηλώνουν δυο διαδοχικές στιγμές αλλά δυο στοιχεία που συνυπάρχουν, ένα από τα οποία είναι το παρόν, το οποίο δεν παύει να παρέρχεται, και ένα άλλο , που είναι το παρελθόν το οποίο δεν παύει να είναι, αλλά από το οποίο περνούν όλα τα παρόντα. Με αυτή την έννοια υπάρχει ένα καθαρό παρελθόν, ένα είδος« παρελθόντος εν γένει »

Με άλλα λόγια το παρελθόν δεν ακολουθεί το παρόν ,αλλά αντιθέτως , το παρόν προϋποθέτει το παρελθόν ως την καθαρή συνθήκη , δίχως την οποία δεν θα παρερχόταν: κάθε παρόν παραπέμπει στον εαυτό του ως παρελθόν» .Η ιδέα σύμφωνα με την οποία το παρόν είναι σύγχρονο με το παρελθόν έχει και μια ύστατη συνέπεια . Όχι μόνο το παρελθόν συνυπάρχει με το ίδιο το παρόν που ήταν , αλλά, καθώς διατηρείται αφ’ εαυτού ενώ το παρόν παρέρχεται, ολόκληρο το παρελθόν μας που συνυπάρχει με κάθε παρόν.

Για τον Χάιντεγκερ αντίστοιχα ,αυτό που ενοποιεί η ύπαρξη , (το «εδώ-να- είναι». το Dasein ) είναι ακριβώς αυτή η ικανότητα, να διατρέχει ολόκληρη τη ζωή του να κατευθύνεται μπροστά ,προς τον θάνατό του, να επιστρέφει στη γέννησή του και πάλι στο παρόν: η ύπαρξη,(το Dasein) κινείται αναδρομικά εκκινώντας από το μέλλον από τον θάνατό του ,πίσω προς το παρελθόν.Το παρελθόν στο οποίο επιστρέφει το Dasein είναι το παρελθόν που συνεχίζει να ζει εντός του παρόντος, το παρελθόν που διαποτίζει την παρούσα κατάσταση και τις δυνατότητες που είναι συμφυείς με αυτό. Το Dasein εκτινάσσεται στο παρελθόν , το παρόν και το μέλλον και στη συνεχεία επανέρχεται εκ νέου στον εαυτό του, «σαν ένα κομμάτι λάστιχο». Όταν επιστρέφω στο παρελθόν δεν αναπολώ το κάθε παρελθοντικό γεγονός κατά φθίνουσα χρονολογική σειρά ώσπου να φτάσω στη γέννηση μου: έχω ξεχάσει τα περισσότερα από αυτά τα γεγονότα, παρότι κάποτε τα βίωσα, επιστρέφω κυρίως στις σημαντικές στιγμές του παρελθόντος .«Το παρελθόν μέσα στο οποίο ρίχνομαι ,είναι σημαντικό , όχι γι’ αυτό που καθαρά είναι , αλλά για τις δυνατότητες που μου προσφέρει για να συνεχίζω την ζωή μου.»

Στη ταινία του Αλαίν Ρεναί, Προβιντάνς παρουσιάζεται , με κομματιασμένη σεναριακή δομή, η αγωνία ενός ιδιοφυούς γέρου συγγραφέα που υποφέρει από προβλήματα υγείας και που, για να περάσει μια άγρια άυπνη νύχτα χτίζει μια μυθοπλασία με ήρωες το οικογενειακό του περιβάλλον. Yποφέρει από πόνους στο έντερο ,χτίζει ξανά και ξανά το παρελθόν του, ξανά οικοδομεί τον χαρακτήρα των γιών του , θρηνεί την πεθαμένη γυναίκα του ,μέχρι την επόμενη ήρεμη μέρα των γενεθλίων του όταν θα επιστρέψει στο παρόν. Στην ταινία αυτή βλέπουμε την σχέση μας με τον χρόνο: Όχι όπως θα τον παρουσίαζε μια συνηθισμένη σύμβαση ως διαδοχή παρελθόντος παρόντος και μέλλοντος , αλλά στην βιωματική του δόμηση: Θραύσματα χρόνου και μνήμης μαζί με πλοκή που παράγει το μυαλό μας ,αυθαίρετες επεμβάσεις του νου, προβεβλημένοι στο παρελθόν πόνοι, τρόμοι και φαντασιώσεις του παρόντος. Το παρελθόν είναι ζωντανό μέσα μας ,αναπλάθεται κάθε στιγμή , αναγεννιέται ακατάπαυστα μαζί με το παρόν: ο Αλαίν Ρεναί προκαλεί με την ταινία αυτή ερωτήματα για την δομή και το ξεδίπλωμα του χρόνου, για την διαδοχή και σχέση παρόντος και παρελθόντος, για την μνήμη και την φαντασιακή ανάπλαση του παρελθόντος .

Τι είναι λοιπόν ο χρόνος;

Ας δούμε έναν μικρό διάλογο από τους Δαιμονισμένους του Ντοστογιέφσκι:

«Σταυρόγκιν : (…) Στην Αποκάλυψη ο άγγελος ορκίζεται ότι δεν θα υπάρχει πλέον χρόνος.

Κυρίλοβ: Το ξέρω . Πολύ σωστά λέγεται εκεί με σαφήνεια και ακρίβεια .Όταν φτάσει ολόκληρος ο άνθρωπος στην ευτυχία, τότε δεν θα υπάρχει πια χρόνος γιατί δε θα χρειάζεται κανείς τίποτε. Πολύ σωστή σκέψη .

Σταυρόγκιν: Που θα τον κρύψουν λοιπόν;

Κυρίλοβ: Πουθενά δεν θα τον κρύψουν. Ο χρόνος δεν είναι αντικείμενο μα ιδέα . Θα σβήσει από το μυαλό.»

Δείτε και