Sigmund Freud - ΤΟ ΑΝΟΙΚΕΙΟ /αναδημοσίευση απο το ΑΠΕΙΡΟ

Sigmund Freud - ΤΟ ΑΝΟΙΚΕΙΟ

 Ο    σ ω σ ί α ς

Ο E.Τ.Α Χόφμαν είναι ο κατεξοχήν,ο απαράμιλλος μαιτρ του ανοίκειου στη λογοτεχνία.Το μυθιστόρημά του Die Elixire des Teufels [ Τα ελιξήρια το διαβόλου] βρίθει από μοτίβα, στα οποία μπορεί να αποδώσει κανείς αυτή την αίσθηση της φρίκης, που το διαπερνά ολόκληρο. Η υπόθεση είναι εξαιρετικά σύνθετη για να αποτολμήσει κανείς να παραθέσει εδώ μια σύνοψη. Στο τέλος του βιβλίου, όταν προσφέρονται στον αναγνώστη οι συνθήκες της δράσης που ο συγγραφέας είχε ηθελημένα αποσιωπήσει, το απότέλεσμα όχι απλώς δεν τον διαφωτίζει, αλλά επιτείνει τη σύγχυση. Ο συγγραφέας έχει σωρεύσει υπερβολικά πολύ υλικό, που προξενεί αυτή την αίσθηση του ανοίκειου, πράγμα που, ωστόσο, δεν επηρεάζει το κλίμα της αφήγησης γενικά, όσο την κατανόησή της. Θα αναγκαστούμε, λοιπόν, να επισημάνουμε τα πιο εντυπωσιακά από τα στοιχεία του τύπου αυτού και να εξετάσουμε αν επιτρέπουν κι αυτά μια αναγωγή σε πηγές της παιδικής ηλικίας. Πρόκειται για το μοτίβο του σωσία σε όλες τις διαβαθμίσεις και εκφάνεσεις, δηλαδή την εμφάνιση των προσώπων αυτών, μέσω της μεταπήδησης ψυχικών διεργασιών από το ένα στο άλλο -κάτι που θα ονομάζαμε τηλεπάθεια -, έτσι ώστε και οι δύο μοιράζονται την ίδια γνώση, το ίδιο συναίσθημα και το ίδιο βίωμα. Πρόκειται, επίσης, για την ταύτιση με ένα άλλο πρόσωπο, η οποία δημιουργεί σύγχυση όσον αφορά το Εγώ ή μεταθέτει το ξένο Εγώ στη θέση του δικού του. Δηλαδή, πρόκεται για ένα αντίγραφο του Εγώ, για έναν επιμερισμό, για μια αντιμετάθεση της ταυτότητας του Εγώ και, εν τέλει, για τη συνεχή επάνοδο του Ομοίου,* την επανάληψη από γενιά σε γενιά των ιδίων ατομικών χαρακτηριστικών, γνωρισμάτων και πεπρωμένων, εγκληματικών πράξεων, ακόμα και ονομάτων.

Ο Ο.Ρανκ εξετάζει διεξοδικά το θέμα του σωσία σε μια ομότιτλη πραγματεία του,(3) όπου διερευνά τη σχέση του σωσία με το είδωλο του καθρέφτη ή της σκιάς, με το πνεύμα-προστάτη, με τη θεωρία περί ψυχής και με τον φόβο θανάτου, φωτίζοντας παράλληλα την εντυπωσιακή ιστορία της εξέλιξης του θέματος αυτού. Διότι ο σωσίας συνιστούσε αρχικά ένα στοιχείο διασφάλισης απέναντι στη φθορά του Εγώ, μια "ενεργητική διάψευση της ισχύος του θανάτου" ( Ο.Ρανκ)' επίσης, ενδέχεται η αθάνατη ψυχή να ήταν ο πρώτος σωσίας του σώματος. Η δημιουργία ενός τέτοιου αντιγράφου, με σκοπό την άμυνα απέναντι στην εκμηδένιση, αντιστοιχεί σε μια έκφανση της γλώσσας των ονείρων που στέργει να εκφράζει τον ευνουχισμό μέσω ενός διπλασιασμού ή πολλαπλασιασμού του γενετήσιου συμβόλου. Στον αρχαίο αιγυπτιακό πολιτισμό, το ίδιο πράγμα λειτουργεί ως ισχυρό κίντρο για την ΄τεχνη, η οπία αναπαράγει το ομοίωμα του νεκρού σε ανθεκτικό υλικό.

Όμως, όλες αυτές οι αναπαραστάσεις αναδύθηκαν μέσα από την απεριόριστη αγάπη του εαυτού, του πρωταρχικού ναρκισισμού, ο οποίος είναι κυρίαρχος στην ψυχική ζωή του παιδιού, όπως και του πρωτόγονου. Με την υπέρβαση αυτής της φάσης, το σύμβολο του σωσία αλλάζει, και από στοιχείο που διασφάλιζε τη συνέχεια της ζωής καθίσταται ένας ανοίκειος προάγγελος θανάτου.

Η ιδέα του σωσία δεν έιναι αναγκαίο να κατασταφεί μαζί με αυτόν τον αρχετυπικό ναρκισσισμό ' μπορεί να αντλήσει νέο περιεχόμενο στα μεταγενέστερα στάδια της εξέλιξης του Εγώ. Εκεί διαμορφώνεται με βραδείς ρυθμούς μια ιδιαίτερη Αρχή, η οποία έχει δυνατότητες αντιπαράθεσης με το υπόλοιπο μέρος του Εγώ, χρησιμεύει στην αυτοπαρατήρηση και αυτοκριτική, ασκεί το έργο της ψυχικής λογοκρισίας και γίνεται αντιληπτή στο συνειδητό μέρος της ψυχής ως "συνείδηση". Στην παθολογική περίπτωση του παραληρήματος συσχετίσεως, απομονώνεται και διαχωρίζεται από το Εγώ. Έτσι ανιχνεύεται στην ιατρική διάγνωση. Η ύπαρξη μιας τέτοιας Αρχής, η οποία είναι σε θέση να μεταχειρίζεται το υπόλοιπο Εγώ σαν αντικείμενο, δηλαδή το γεγονός ότι ο άνθρωπος διαθέτει την ικανότητα της αυτοπαρατήρησης, καθιστά δυνατή την αντικατάσταση του περιεχομένου της προγενέστερης αναπαράστασης του σωσία και την ανάθεση σ'αυτήν ορισμένων αρμοδιοτήτων, με προεξάρχουσα αυτή,η οποία, στη φάση του προγενέστερου ναρκισσισμού που το υποκείμενο ξεπέρασε, φαίνεται ότι αντιστοιχεί στην αυτοκριτική.(6)

Όμως ο σωσίας δεν αφομοιώνει μόνο το περιεχόμενο που αντιτάσσεται στην κριτική του Εγώ,αλλά και όλες τις ανεκμετάλλευτες δυνατότητες του υποκειμένου να διαμορφώσει το πεπρωμένο του,τις οποίες συντηρεί η φαντασία του,όλες τις ενορμήτικές τάσεις του Εγώ,την εκδήλωση των οποίων παρεμπόδισαν ορισμένες βουλητικές αποφάσεις που δημιούργησαν την ουτοπία της ελευθερίας της βούλησης.(7)

Ωστόσο, στη συνέχεια των παρατηρήσεων σχετικά με τα πρόδηλα κίνητρα της μορφής του σωσία, οφείλουμε να πούμε το εξής : τίποτα απ' όλα αυτά δεν μας εξηγεί την εντυπωσιακή αίσθηση του ανοίκειου που τη διακρίνουν. Η δε γνώση μας σχετικά με τις παθολογικές ψυχικές διεργασίες, μας υποχρεώνει να προσθέσουμε ότι κανένα από τα στοιχεία που συγκροτούν αυτό το περιεχόμενο δεν θα αρκούσε για να εξηγήσει την ορμή της αμυντικής τάσης που το προβάλλει εκτός του Εγώ, σαν κάτι ξένο. Προκύπτει, λοιπόν, το συμπέρασμα ότι ο χαρακτήρας του ανοίκειου δεν μπορεί παρά να σχετίζεται με το γεγονός ότι ο σωσίας είναι ένα μόρφωμα των παλαιότατων ψυχικών χρόνων, που το υποκείμενο έχει ξεπεράσει, ένα μορφωμα που είχε τότε μια πιο φιλική υπόσταση. Ο σωσίας έγινε μια μορφή τρομακτική, σαν τους θεούς που οι άνθρωποι δαιμονοποιήσαν μετά την κατάλυση της θρησκείας τους (Χάινε,Die Gotter im Exil [Οι εξόριστοι Θεοί] ).

Τις υπόλοιπες διαταραχές του Εγώ που χρησιμοποεί ο Χόφμαν, εύκολα τις εγγράφει κανείς στο μοτίβο του σωσία. Πρόκειται για μια επάνοδο σε επιμέρους φάσεις της εξέλιξης του αισθήματος του Εγώ, μια παλινδρόμηση σε εποχές όπου δεν είχε σαφώς οριοθετηθεί σε σχέση με τον έξωτερικό κόσμο και τον Άλλον. Πιστεύω ότι αυτά τα μοτίβα συμβάλλουν στη δημιουργία της αίσθησης του ανοίκειου, μολονότι δεν είναι εύκολο να προσδιορίσει κανείς απόλύτως τη συμμετοχή τους στην αίσθηση αυτή.

Είναι πιθανό ότι ο παράγων της επανάληψσης του Ομοίου δεν θα τύχει καθολικής αποδοχής ως πηγή του ανοίκειο. Ωατόσο, οι παρατηρήσεις μου μου δίνουν τη βεβαιότητα ότι, υπό συγκεκριμένες περιστάσεις και σε συνδυασμό με συγκεκριμένες εγωτικές συνθήκες, μπορεί πράγματι να προκαλέσει μια τέτοια αίσθηση, η οποία, επιπλέον, παραπέμπει στην απόγνωση που παρατηρείται σε ορισμένες περιπτώσεις στα όνειρα.
Κάποτε, ένα ζεστό απόγευμα του καλοκαιριού, περπατώντας σε μια ιταλική πολίχνη, σε άδειους δρόμους που δεν γνώριζα, κατέληξα σε μια γειτονιά όπου τα φτιασιδωμένα πρόσωπα των γυναικών στα παράθυρα δεν άφηναν πολλές αμφιβολίες για τον χαρακτήρα της. Έσπευσα να απομακρυνθώ, στρίβοντας στην πρώτη διασταύρωση. Όμως, μετά από μια σύντομη, προφανώς τυχαία, περιπλάνηση, βρέθηκα πάλι ξαφνικά στο ίδιο στενό δρομάκι, όπου βεβαίως άρχισαν να με κοιτούν περίεργα, κι ύστερα πάλι, η εσπευσμένη αποχώρησή μου μ' έφερε ξανά, μετά από νέες περιπλάνήσεις, για τρίτη φορά, στο ίδιο μέρος. Τότε πια με κατέλαβε ένα συναίσθημα που μόνο ως ανοίκειο μπορώ να περιγράψω, κι αισθάνθηκα μεγάλη ανακούφιση όταν αποφάσισα να παραιτηθώ από νέους διερευνητικούς κύκλους και ξαναβρέθηκα στην πλατεία απ' όπου είχα ξεκινήσει τον περίπατό μου. Υπάρχουν καταστάσεις, που έχουν κοινό με την παραπάνω το στοιχείο της δίχως πρόθεση επάνοδο του Ομοίου, αλλά διαφέρουν ριζικά από αυτήν σε άλλα σημεία. Κι εκείνες αποπνέουν την ίδια αίσθηση της απόγνωσης και του ανοίκειου. Για παράδειγμα, όταν περπατά κανείς βαθιά μέσα στο δάσος και τον αιφνιδιάσει μια ομίχλη που τον κάνει να χάσει τον δρόμο του, και παρ' όλες τις προσπάθειές του να βρει ένα σημαδεμένο, ένα γνωστό τελοσπάντων μονοπάτι, επανέρχεται συνεχώς στο ίδιο σημείο του δάσους, που το αναγνωρίζει από μια τυχαία ιδιαιτερότητα του τοπίου. Ή, όταν στριφογυρίζει κανείς σε ένα άγνωστο και σκοτεινό δωμάτιο αναζητώντας την πόρτα ή έναν διακόπτη και σκοντάφτει για πολλοστή φορά στο ίδιο έπιπλο. Μια τέτοια κατάσταση περιέγραψε ο Μαρκ Τουέιν και κατάφερε να της προσδώσει απίστευτη κωμικότητα, χρησιμοποιώντας τα στοιχεία του γκροτέσκου και της υπερβολής.* Σε μια άλλη σειρά εμπειριών αναγνωρίζουμε επίσης αβίαστα ότι ο παράγοντας της ακούσιας επανάληψης και μόνο μετατρέπει κάτι γενικώς ακίνδυνο σε ανοίκειο και μας εμβάλλει την ιδέα του μοιραίου, του αναπόδραστου' αν δεν παρενέβαινε ο παράγοντας αυτός, θα λέγαμε, χωρίς ιδιαίτερη σκέψη, ότι πρόκετια για απλή "σύμπτωση". Παράδειγμα : αφήνεις το πανωφόρι σου σε ένα βεστιάριο και σου δίνουν τον αριθμό, ας πούμε 62' ο αριθμός είναι εντελώς τυχαίος, κι εξακολουθεί να είναι όταν αριθμεί και την καμπίνα σου στο πλοίο. Όμως, αυτή η εντύπωση αλλάζει αν η σύμπτωση  αυτών των δύο αδιάφορων στοιχείων πυκνώσει κι ο αριθμός 62 εμφανιστεί πολλές φορές την ίδια μέρα, πράγμα που οδηγεί στην παρατήρηση πως σε οτιδήποτε φέρει έναν αριθμητικό προσδιορισμό (διευθύνσεις, δωμάτια ξενοδοχείων, συρμοί τρένων κ.λπ) επαναλαμβάνεται ο ίδιος αριθμός, ή τουλάχιστον ένα μέρος του. Αυτό μοιάζει "ανοίκειο" κι όποιος δεν έχει πολύ ιχυρές αντιστάσεις στους πειρασμούς των προλήψεων, διαπιστώνει ότι έχει την τάση να αποδίδει ένα μυστικό νόημα στην πεισματική επάνοδο αυτού του συγκεκριμένου αριθμού - ας πούμε μια ένδειξη της ηλικίας που του πέπρωται.*Αλλο παράδειγμα : κάποιος που καταγίνεται με τη μελέτη, παραδείγματος χάριν, των έργων του μεγάλου ψυχολόγου Χ.Χέρινγκ λαμβάνει μέσα σε λίγες μέρες γράμματα δύο διαφορετικών προσώπων, από διαφορετικές μάλιστα χώρες, με το ίδιο όνομα, ενώ ποτέ μέχρι τότε δεν είχε σχετιστεί με ανθρώπους με το όνομα αυτό. Ένας ιδιαίτερα ευφυής φυσιολόγος επιχείρησε πρόσφατα να εγγράψει συμβάντα τέτοιου τύπου σε καθορισμένους νόμους, οι οποίοι ερμηνεύουν, κατά τη γνώμη του, την αίσθηση του ανοίκειου. Διστάζω να αποφανθώ αν το πέτυχε.(8)

Όσον αφορά το ζήτημα της αναγνωγής στην παιδική ηλικία, πως δηλαδή το ανοίκειο της πανομοιότυπης επανόδου του Ομοίου παραπέμπει σε παιδικά βιώματα, δεν μπορώ να επεκταθώ περισσότερο στην παρούσα μελέτη. Παραπέμπω λοιπόν τον αναγνώστη σε μια ήδη έτοιμη, διεξοδική περιγραφή του σε άλλη συνάφεια* Θα πω μονο ότι στο ασυνείδητο είναι σαφής η κυριαρχία ενός ψυχαναγκασμού επανάληψης που ενεργοποιείται με την αφύπνιση των ορμών,** συναρτάται πιθανώς με τη βαθύτερη φύση τους και είναι τόσο ισχυρός, ώστε να τιθεται υπεράνω της Αρχής της Ηδονής. Ο ίδιος, προσδίδει έναν και μοναδικό χαρακτήρα σε ορισμένες πλευρές του ψυχικού βίου' εκδηλώνεται ήδη σαφέστατα στις ενορμητικές τάσεις του μικρού παιδιού και δεσπόζει σε μια φάση στην πορεία της ψυχανάλυσης των νευρωτικών. Όλες οι παραπάνω παρατηρήσεις μας οδηγούν στο συμπέρασμα πως ό,τι βιώνεται ως ανοίκειο παραπέμπει σε αυτόν τον εσωτερικό ψυχαναγκασμό επανάληψης.

Σημειώσεις

*Η συγκεκριμένη φράση παραπέμπει άμεσα στον Νίτσε.Στο 3ο κεφάλαιο του Πέραν της αρχής της Ηδονής(1920g), ο Φρόυντ εισάγει μια παρόμοια διατύπωση σε ισαγωγικά.

5. O.Rank," Derr Doppelganger,Imago III,1914

6.Πιστεύω οτι όταν οι ποιητές παραπονιούνται πως στο ανθρώπινο στήθος κατοικούν δύο ψυχές [εδώ ο Φρόυντ αναπαράγει σχεδόν αυτολεξεί τον στίχο 1112 του Φάουστ : "Δύο ψυχές κατοικούν,αλοίμονο!στο στήθος μου" (Zwei Seelen wohnen,ach!in meiner Brust" (Σ.τ.Μ)],κι όταν οι λαϊκοί δυχολόγοι κάνουν λόγο για μια σχάση[Spaltung] του Εγώ,έχουν κατά νου αυτή τη διχοτόμηση [Entzweiung]στην οποία αναφέρεται η ψυχολογία του Εγώ και όχι την αντιθετικότητα που ανακάλυψε η ψυχανάλυση μεταξύ του Εγώ και του ασυνείδητα απωθημένου.Ωστόσο,η διαφορά αυτή απαλείφεται χάρη στο γεγονός ότι μεταξύ των στοιχείων που απορρίπτει η κριτική του Εγώ βρίσκοντια κατά τπρώτο λόγο τα παράγωγα του απωθημένου.

7.Στη μυροπλασία του Χ.Χ.Έβερς "Ο φοιτητής της Πράγας",στην οποία βασίζεται η μελέτη του Ο.Ρανκ για τον σωσία,ο ήρωας υπόσχεται στην αγαπημένη του ότι δεν θα σκοτώσει τον αντίπαλό του.Ενώ όμως καταυθύνεται στον χώρο της μονομαχίας,τον συναντά ο σωσίας του ,ο οποίος έχει ήδη πραγματοποιήσει τον φόν.[Πρόκειται για ταινία του 1913-σε σενάριο του Έβερς,που βασίζεται σε ομότιτλο μυθιστόρημα του ίδιου-του σκηνοθέτη Πάουλ Βέγκενερ (1874-1948).Ο Βέγκνερ συμμετείχε στην ομάδα Ραινχαρτ,στην οποία ανήκαν,μεταξύ άλλων,και οι σκηνοθέτες Λούμπιτς και Μουρνάου(Σ.τ.Μ.)].

*Mark Twain,A Tramp Abroad

*O Φρόυντ είχε αυτή την ηλικία το 1948,δηλαδή έναν χρόνο πριν από τη δημοσίευση της παρούσας μελέτης.

8.Kammerer,Daw Gesetz der Serie,Βιέννη 1919g.

*Aναφέρεται στο βιβλίο του Πέραν της αρχής της ηδονής,το οποίο εκδόθηκε έναν χρόνο αργότερα.Οι ποικίλες εκδηλώσεις του ψυχαναγκασμού επανάληψης περιγράφονται διεξοδιά στα εκφΙΙ.και ΙΙΙ. Ο Φρουντ είχε περιγράψει και παλαιότερα τον ψυχαναγκασμό επανάληψης,βλ.1920g.

** Triebregungen.

Sigmund Freud - ΤΟ ΑΝΟΙΚΕΙΟ

μετάφραση : Έμη Βαϊκούρη

επίμετρο : Κύρκος Δοξιάδης

ΠΛΕΘΡΟΝ, σελ.37