Γιάννης Δ. Ευρυγένης Αντίπαλον δέος Εξωθεν φόβος και συλλογική δράση Μετάφραση Αθανάσιος Κατσικερός, αναδηδημοσιευση απο το βημα

 

Κιτρομηλίδης Πασχάλης Μ. 

Ο φόβος μάς ενώνει

Κοινωνικές συγκρούσεις και αρνητικοί συνασπισμοί. Ο Γιάννης Ευρυγένης, καθηγητής του Πανεπιστημίου Tufts της Βοστώνης, αναλύει πώς ο φόβος για τον εχθρό συγκροτεί ομάδες και ενισχύει τη συνοχή τους

ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ:  12/10/2014 05:45

Ο Ράσελ Κρόου σε σκηνή από την ταινία «Μονομάχος»

10

emailεκτύπωση 

 

Γιάννης Δ. Ευρυγένης
Αντίπαλον δέος
Εξωθεν φόβος και συλλογική δράση
Μετάφραση Αθανάσιος Κατσικερός,
Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης,
Ηράκλειο 2014, σελ. 448, τιμή 16 ευρώ

Αυτό το βιβλίο αφηγείται την ιστορία του πολιτικού στοχασμού από την κλασική αρχαιότητα ως τον 20ό αιώνα μέσα από το πρίσμα του «φόβου του εχθρού». Πρόκειται για ένα έργο το οποίο κινείται στον κλάδο της ιστορίας της πολιτικής σκέψης αλλά με πραγματική δεξιοτεχνία ο συγγραφέας διευρύνει τη συγκεκριμένη ειδικότητα ως τα απώτατα όριά της, κατορθώνοντας έτσι να αναδείξει την κεντρική της θέση στον αυτοπροσδιορισμό ολόκληρου του πεδίου της πολιτικής επιστήμης. Το οπωσδήποτε εντυπωσιακό αυτό επίτευγμα συντελείται χάρη στη διεπιστημονική στρατηγική του συγγραφέα ο οποίος αποδύεται σε ένα εγχείρημα συνδυασμού της κοινωνικής θεωρίας με την ιστορία των πολιτικών ιδεών - εγχείρημα που αποδεικνύεται ιδιαίτερα παραγωγικό.

Από την κοινωνική θεωρία δανείζεται τη θεωρία των ομάδων, τη θεωρία της συλλογικής δράσης αλλά ιδίως τη θεωρία της κοινωνικής σύγκρουσης που του επιτρέπει να εντοπίσει τον κρίσιμο ρόλο του φόβου του αντιπάλου ή του εχθρού στη συγκρότηση των ομάδων και στην ενίσχυση της συνοχής τους. Αν και αυτά τα στοιχεία συνιστούν συμβατικές περίπου παραδοχές στον χώρο της κοινωνιολογίας, η ανάγνωση των πηγών του πολιτικού στοχασμού μέσα από το πρίσμα του metus hostilis, του φόβου του εχθρού, κατά τη διατύπωση του ρωμαίου ιστορικού Σαλουστίου, αποδίδει μια πρωτότυπη και συναρπαστική διαδρομή στην ιστορία των πολιτικών ιδεών. Στην πραγματικότητα δεν θα ήταν υπερβολή να λεχθεί ότι ο συγγραφέας ξαναγράφει ολόκληρη την ιστορία της πολιτικής σκέψης από τη σκοπιά του metus hostilis και των καθοριστικών επιπτώσεών του. Γιατί όχι, θα μπορούσε να σχολιάσει κάποιος παρατηρητής: η ιστορία της πολιτικής σκέψης έχει πολλές φορές γραφτεί από τη σκοπιά μιας ιδέας, που ο εκάστοτε συγγραφέας θεωρεί ότι την υπερκαθορίζει, ελευθερία, ισότητα, κοινότητα, δημοκρατία, επανάσταση είναι μόνον μερικά παραδείγματα. Κανένας μελετητής ως τώρα πάντως δεν αφηγήθηκε αυτή την ιστορία από τη σκοπιά του metus hostilis. Αυτό κάνει ακριβώς ο Γιάννης Ευρυγένης και αυτό συνιστά τη συμβολή του και την πρωτοτυπία του έργου.

Διατρέχοντας την ιστορία των πολιτικών ιδεών ο συγγραφέας αναδεικνύει αγνοημένες πτυχές του στοχασμού όλων σχεδόν των συγγραφέων του κλασικού κανόνα, υποδεικνύοντας πόσα μπορούν ακόμη να λεχθούν για αυτά τα τόσο γόνιμα πνεύματα και τα κείμενά τους, για τα οποία συχνά σχηματίζει κανείς την εντύπωση ότι έχουν λεχθεί όλα όσα θα μπορούσαν να λεχθούν. Δεν είναι έτσι, μας καθιστά σαφές ο Ευρυγένης δοκιμάζοντας νέες και ενδιαφέρουσες αναγνώσεις του Θουκυδίδη, του Αριστοτέλη και των αρχαίων ρωμαίων ιστορικών, ιδίως του Σαλουστίου. Διά των αναλύσεων αυτών αναδεικνύεται η «πολιτική οικονομία του φόβου», του φόβου των εξωτερικών εχθρών ως σωτηρία για την πολιτεία. Ετσι καθίσταται δυνατόν να παρουσιαστεί και μια διαφορετική εκδοχή της ρωμαϊκής αντίληψης απέναντι στον κατ' εξοχήν εχθρό, την Καρχηδόνα, «η οποία πρέπει να καταστραφεί» (Carthago delenda est), όπως επαναλάμβανε ακούραστα ο Κάτων ο Πρεσβύτερος. Η διαφορετική αντίληψη, την οποία αναδεικνύει ο Ευρυγένης διά του πρίσματος του metus hostilis, είναι η χρησιμότητα του φόβου της Καρχηδόνας για τη διατήρηση της εσωτερικής ενότητας και της πατριωτικής εγρήγορσης της Ρώμης, πράγμα που εκφράζεται με την προτροπή ορισμένων, όπως ο ύπατος Νασικάς, ότι «η Καρχηδόνα πρέπει να σωθεί», σύμφωνα με τον Διόδωρο Σικελιώτη.

Χωρίς να ξεχνά τη συμβολή του ιερού Αυγουστίνου στη συζήτηση, ο συγγραφέας φαίνεται πραγματικά γοητευμένος από τους συγγραφείς που κυριαρχούν κατά τη νεωτερικότητα, τον Μακιαβέλι και τον Χομπς. Για τον Μακιαβέλι ο «αρνητικός συνασπισμός» συντελεί στην αντιμετώπιση τόσο των εσωτερικών διενέξεων όσο και των εξωτερικών κινδύνων, η συνάρθρωση του χειρισμού των οποίων συνιστά αποτελεσματική στρατηγική για την επιβίωση της πολιτείας. Για τον Χομπς ο φόβος αποτελεί θεμελιώδες κίνητρο της ανθρώπινης συμπεριφοράς, τόσο ως προς τη δημιουργία της πολιτείας όσο και της ζωής εντός αυτής. Αλλά και η συμπεριφορά των κρατών στο αναρχικό διεθνές περιβάλλον, που επίσης καθορίζεται από ίδιο κίνητρο, συμβάλλει εν τέλει στη διασφάλιση της ελευθερίας τους.

Ο συγγραφέας στρέφει την προσοχή του και στους επικριτές των Μακιαβέλι και Χομπς, που καταλαμβάνουν σημαντικό μέρος της νεότερης πολιτικής φιλολογίας, και αποκαλύπτει συστηματικά τις αδυναμίες της επιχειρηματολογίας τους. Ιδιαίτερα αξιόλογη είναι, κατά τη γνώμη μου, η συζήτηση της «μυωπικής» επίκρισης του Μακιαβέλι από τον Μποντέν, που αναδεικνύει τα πολλαπλά προβλήματα της θεωρίας της κυριαρχίας.

Αν και ήρωες της αφήγησης παραμένουν πραγματικά οι Μακιαβέλι και Χομπς, και άλλοι κορυφαίοι πολιτικοί στοχαστές της νεωτερικότητας, ο Λοκ, ο Ρουσσώ, ο Καντ και ο Χέγκελ, εμφανίζονται επίσης σε κάπως δευτερεύοντες ρόλους. Εκείνο όμως που ενισχύει πραγματικά την πρωτοτυπία του έργου είναι η στροφή του φακού στο καταληκτήριο κεφάλαιο στους θεωρητικούς της ισχύος και τους ανατόμους της εχθρότητας μεταξύ των κρατών κατά τον εικοστό αιώνα. Το τμήμα αυτό, με την παρουσίαση της πολιτικής σκέψης των Καρλ Σμιτ και των επιγόνων του στην Αμερική, όπως ο Χανς Μορκεντάου και η σχολή του ρεαλισμού, συνιστά πραγματική συμβολή στη θεωρία των διεθνών σχέσεων. Ισως ο ζήλος του συγγραφέα για την αποκατάσταση του Καρλ Σμιτ να είναι κάπως υπερβάλλων, αλλά και αυτό το μέρος του έργου, όπως ολόκληρο το βιβλίο του, συνιστά μια εντυπωσιακή συμβολή στην πολιτική επιστήμη.