ΜΩΥΣΗΣ ΜΠΟΥΡΛΑΣ (1918-2011) / ΕΛΛΗΝΑΣ, ΕΒΡΑΙΟΣ ΚΑΙ ΑΡΙΣΤΕΡΟΣ εκδ. Νησίδες, Σκόπελος 2000, σ. 231

\

ΜΩΥΣΗΣ ΜΠΟΥΡΛΑΣ (1918-2011)*

Αποχαιρετούμε σήμερα  το συμπολίτη και σύντροφό μας, το μαχητή Μωυσή Μπουρλά, μια εμβληματική μορφή της ελληνο-εβραϊκής Αριστεράς

Ο Μωυσής Μπουρλάς γεννήθηκε στο 1918 στο Κάιρο από Βολιώτη πατέρα και Χιώτισσα μητέρα. Ήταν το τέταρτο παιδί μιας πολυμελούς οικογένειας. Η οικογένεια Μπουρλά για οικονομικούς λόγους άφησε το Κάιρο και εγκαταστάθηκε αρχικά στη Νάουσα και μετέπειτα στη Θεσσαλονίκη.

Στα παιδικά του χρόνια ο Μωυσής Μπουρλάς βοηθούσε τον πατέρα του που ήταν αρτοποιός και όταν τέλειωσε το γυμνάσιο έγινε τορναδόρος. Το 1935 σε ηλικία 17 ετών εντάχθηκε στο αριστερό κίνημα, έγινε μέλος της ΟΚΝΕ .

Όταν ξέσπασε ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος υπηρέτησε στον ελληνικό στρατό και πολέμησε στο αλβανικό μέτωπο. Το 1943 και ενώ οι Ναζί εξαπόλυσαν τους διωγμούς τους κατά των Εβραίων που οδήγησαν στη γενοκτονία τους,  στο γνωστό Ολοκαύτωμα, ο Μ. Μπουρλάς εντάχθηκε στον ΕΛΑΣ, όπου έδρασε με το ψευδώνυμο «Βύρων». Το 1945 μετά τη Συμφωνία της Βάρκιζας συνελήφθη για την πολιτική του δράση και εξορίστηκε στον Αϊ Στράτη, στη Μακρόνησο και στην Ικαρία.

Το 1951 χάρη στην ελληνο-ισραηλινή συμφωνία, μετανάστευσε στο Ισραήλ όπου συνέχισε τη δράση του, συμμετέχοντας στο Κομμουνιστικό Κόμμα της χώρας, καθώς και στο εργατικό κίνημα. Στη διάρκεια της παραμονής του στο Ισραήλ το μετεμφυλιακό κράτος του αφαίρεσε την ελληνική ιθαγένεια. Έμεινε στο Ισραήλ μέχρι το 1967 και από εκεί μετανάστευσε στη Βουλγαρία και στη συνέχεια στην τότε Σοβιετική Ένωση. Καθώς εργάζεται στην ΕΣΣΔ ως τορναδόρος μέχρι το 1982, oπότε και συνταξιοδοτήθηκε, θυμάται και τραγουδά τους στίχους που έγραψε ο συνεξόριστός του Γιάννης Ρίτσος καθώς και τις θεατρικές παραστάσεις που οργάνωνε με τον Μάνο Κατράκη.

Στην Ελλάδα επέστρεψε ως «παλιννοστών» το 1990 σε ηλικία 72 ετών και από τότε ξεκίνησε ένα νέο αγώνα για την επιβίωση, αλλά και για αποκτήσει ξανά την ελληνική ιθαγένεια που του είχαν στερήσει. Για να επιβιώσει, έκανε διάφορες δουλειές και αρχικά εγκαταστάθηκε σ’ ένα μικρό δωμάτιο που του παραχώρησε η Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης και στη συνέχεια μετακόμισε στο γηροκομείο «Σαούλ Μοδιάνο» όπου άφησε την τελευταία του πνοή. Μετά από πολύχρονο αγώνα κατάφερε το 1999 να αποκτήσει πάλι την ελληνική ιθαγένεια. Το 2000 εξέδωσε το βιβλίο του - αφήγηση  ζωής «Έλληνας, Εβραίος και αριστερός». Το έγραψε με παρότρυνση της υπεύθυνης του γηροκομείου «Σαούλ Μοδιάνο», κ. Βικτώρια Μπενουζίλιο και του ραβίνου Θεσσαλονίκης Ιτσχάκ Νταϊάν, και το επιμελήθηκε η κ. Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου.

Ένα βιβλίο στο οποίο ο αναγνώστης δεν θα βρει απαντήσεις, αλλά θα του γεννηθούν ερωτήματα, για το τι σηματοδοτούν η εθνικότητα, η θρησκεία και οι πολιτικές επιλογές στη ζωή ενός ανθρώπου. Κι ενώ λέει ότι θέλει μόνο να γράψει για τη ζωή του "στις τρείς ηπείρους, Ευρώπη, Ασία, Αφρική, και τις τέσσερις θάλασσες, Μεσόγειο, Ερυθρά, Μαύρη, Κασπία", μας δίνει ένα απαράμιλλο ντοκουμέντο για την ιστορία των απλών ανθρώπων, της καθημερινής ζωής με τις μεγάλες και μικρές στιγμές της.

Το ζωντανό, το κριτικό πνεύμα και η παρατηρητικότητα του, που είναι πάντα στραμμένη στον άνθρωπο, κάνουν το γραπτό του όχι μόνο πολύτιμο για τον ιστορικό, τον κοινωνιολόγο και τον ανθρωπολόγο, αλλά και συναρπαστικό για τον κάθε αναγνώστη.

«Ο Μωυσής Μπουρλάς είναι ένα παλικάρι, ένας λεβέντης, ένας ωραιότατος άνθρωπος με ωραιότατα ελληνικά. Στη Σοβιετική Ένωση δίδασκε ελληνικά. Η ζωή του ήταν ένας συνεχής αγώνας. Άλλοι θα τον ζήλευαν και άλλοι θα τον φοβούνταν. Κάθε τι που πέτυχε στη ζωή του το κέρδισε με μεγάλο αγώνα. Με εντυπωσίασε η καλοσύνη του για τους άλλους. Ακόμη στην ηλικία που είναι σήμερα προσπαθεί να βοηθήσει τους άλλους και εμπλέκεται ενεργά στην πολιτική και αν και δεν βλέπει και δεν ακούει καλά εξακολουθεί να είναι δυναμικός», επισήμανε μιλώντας στο ΑΠΕ-ΜΠΕ η Βικτώρια Μπενουζίλιο.

«Στο βιβλίο μου αυτό θέλω να διηγηθώ, με λίγα απλά λόγια, κομμάτια από την πολυτάραχη ζωή μου. Ζητώ συγγνώμη από τους αναγνώστες που, λόγω της περασμένης ηλικίας μου και του καιρού που πέρασε από τότε, δεν κρατώ στη μνήμη μου όλα τα ονόματα και τις ημερομηνίες» αναφέρει μεταξύ άλλων στον πρόλογο του βιβλίου του ο Μωυσής Μπουρλάς και προσθέτει: «Δεν στέκομαι ιδιαίτερα σε γεγονότα υψίστης ιστορικής σημασίας, σαν και αυτά που γιορτάζουν στις μεγάλες επετείους και τις εθνικές εορτές, όπως οι νίκες του κόκκινου στρατού, των ανταρτών ανά την Ευρώπη και του ΕΛΑΣ, γιατί γι’ αυτά γράφτηκαν τόσα πολλά και θα γραφούν ακόμα περισσότερα από πολλούς άλλους.

Θέλω να γράψω για την ιστορία μου στις τρεις ηπείρους, Ευρώπη, Αφρική και Ασία, και τις τέσσερις θάλασσες, Μεσόγειο, Ερυθρά, Μαύρη, Κασπία, και γι’ αυτά που έζησα και πέρασα στην κατοχή και στον εμφύλιο, όπου κινδύνεψε η ζωή μου τόσες φορές και παρ’ όλα αυτά επέζησα. Εκείνο που θέλω να τονίσω είναι πως αν με ρωτούσαν για τη ζωή μου και για τα όσα υπόφερα για το κόμμα και την ιδεολογία, θα έλεγα πως δεν μετάνιωσα και πως αν ξαναγεννιόμουνα την ίδια ζωή θα έστρωνα, τον ίδιο δρόμο θα ακολουθούσα».

Ακολουθώντας με συνέπεια αυτή τη στάση ζωής, και παρά την προχωρημένη του ηλικία, συμμετείχε όχι μόνο στα ψηφοδέλτια της δημοτικής μας κίνησης «Θεσσαλονίκη των Πολιτών και της Οικολογίας»-προκάτοχο της «ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ – ΑΝΟΙΧΤΗ ΠΟΛΗ»- στις Δημοτικές Εκλογές του 2002 και του 2006) αλλά και στις δημόσιες εκδηλώσεις της Αριστεράς.

Εκφράζοντας σε συμβολικό επίπεδο την ανάγκη της ειρηνικής συμβίωσης ανάμεσα στους λαούς της Παλαιστίνης και του Ισραήλ παραχώρησαν μαζί με τον συνυποψήφιό του παλαιστίνιο γιατρό Σαμπάχ Αμντέλ-Ραχήμ μια ιστορική συνέντευξη την περίοδο των Δημοτικών εκλογών του 2002.

Με τη συγκλονιστική του αυτοβιογραφία «Έλληνας, Εβραίος, αριστερός», έδειξε ότι το να γεννιέται κάποιος Έλληνας ή Εβραίος δεν είναι επιλογή. Επιλογή είναι η στάση ζωής. Ας είναι ελαφρύ το χώμα που τον σκεπάζει. Θα τον θυμόμαστε με τη στεντόρεια φωνή του, με το πλατύ χαμόγελό του, με την επιβλητική, λεβέντικη κορμοστασιά και την απέραντη καλοσύνη του.

(* το κείμενο του επικήδειου λόγου του Μηταφίδη Τριαντάφυλλου)

ΜΩΥΣΗΣ ΜΙΧΑΗΛ ΜΠΟΥΡΛΑΣ

ΕΛΛΗΝΑΣ, ΕΒΡΑΙΟΣ ΚΑΙ ΑΡΙΣΤΕΡΟΣ

εκδ. Νησίδες, Σκόπελος 2000, σ. 231

            Την τριπλή ταυτότητα του συγγραφέα του, όπως ο ίδιος βέβαια την προσδιορίζει, έχει ως τίτλο η πρόσφατη αυτοβιογραφία του Μωυσή Μιχαήλ Μπουρλά: 'Ελληνας/Εβραίος/αριστερός. Τις δύο πρώτες ιδιότητες τις έχει εκ γενετής: ο πατέρας από τον Βόλο, η μάνα από τη Χίο, άρα είναι 'Ελληνας. Οι γονείς είναι επίσης Εβραίοι, άρα είναι και Εβραίος. Η τρίτη ιδιότητα, αριστερός, αποτελεί πολιτική και ιδεολογική επιλογή. Ισως αυτή η ιδιότητα να έπαιξε και τον αποφασιστικότερο ρόλο στη ζωή του. Στον πρόλογο δηλώνει : "αν με ρωτούσαν για τη ζωή μου και για τα όσα υπόφερα για το κόμμα και την ιδεολογία, θα έλεγα πως δεν μετάνιωσα, και πως αν ξαναγεννιόμουν την ίδια ζωή θα έστρωνα, τον ίδιο δρόμο θα ακολουθούσα." Αναγνωρίζουμε εδώ τη στάση των περισσότερων αριστερών που έζησαν ως νέοι την περίοδο της κατοχής: τέτοια ήταν η ποιότητα αυτής της ένταξης, τόσο σημαντικό το κεφάλαιο των αξιών που τους κληρονόμησε, που δεν μετάνιωσαν ποτέ, παρά το τεράστιο τίμημα. Πράγμα που δεν σημαίνει ότι ο Μπουρλάς δεν πήρε τις αποστάσεις του και δεν άσκησε την κριτική του αργότερα στη δογματική αριστερά, επιλέγοντας την ανανεωτική. Το πιο ενδιαφέρον στοιχείο στην αυτοβιογραφία αυτή είναι να παρακολουθήσει κανείς πώς συνυπάρχουν οι τρεις πλευρές της ταυτότητάς του αρμονικά και πότε αναδεικνύεται εντονότερα μία από αυτές. Στο πλαίσιο της συζήτησης περί ταυτοτήτων -ουσιαστικών και "αστυνομικών"- η ανάγνωση γεννά γόνιμο προβληματισμό.

Ο σ. γεννήθηκε στο Κάιρο το 1918, όπου εζησε τα πρώτα παιδικά του χρόνια στους κόλπους της ελληνοεβραϊκής παροικίας, σε περιβάλλον διασποράς. Η χρεωκοπία του πατέρα έδιωξε την οικογένεια, που αναζήτησε καταφύγιο στη Νάουσα, δίπλα στον παππού. Η Θεσσαλονίκη θα γίνει τρίτος σταθμός της οικογένειας, έπειτα από δεύτερο φαλιμέντο του πατέρα.Εντονα εβραϊκή η πόλη, τούς ωθεί να βιώσουν εντονότερα την εβραϊκή τους πλευρά, ενώ ώς τότε νιώθουν πρωτίστως Ελληνες. Είναι ελληνόφωνοι, με πολλούς δεσμούς με Ελληνες. Στη Θεσσαλονίκη: «Ο πρόξενος μαζί με δύο άλλους κυρίους μάς εξήγησαν ότι θα πηγαίναμε να μείνουμε σε σπίτι πιο άνετο και σε συνοικία που μένουν Εβραίοι. Εμείς κοιταχτήκαμε και τότε συνειδητοποιήσαμε ότι είμαστε Εβραίοι» Το γεγονός οτι η οικογένεια δεν ανήκε στη σεφαραδίτικη (άρα ισπανόφωνη) πλειοψηφία των Εβραίων της πόλης, υπήρξε καθοριστικό για την διάσωσή της από την εκτόπιση των ναζί. Η οικογένεια διαχώρισε τη στάση της από αυτήν της πλειοψηφίας της κοινότητας: ο Μπουρλάς αρνήθηκε να φορέσει το κίτρινο άστρο ("ούτε λεπτό") και από την αρχή τήρησε μια στάση ανυπακοής. Η ενεργητική του στάση (την οποία μοιράστηκαν και άλλοι νέοι Εβραίοι) ανατρέπει τον μύθο της δήθεν "παθητικότητας" των Εβραίων. Εχει όμως σημασία να δούμε, και το βιβλίο του Μπουρλά είναι πολύτιμη πηγή γι' αυτό, με ποιούς όρους αυτό καθίστατο δυνατόν.

            Ο Μπουρλάς καταγγέλλει ανοιχτά στο βιβλίο του τον "προδότη ραββίνο" Κόρετς ως υπεύθυνο για την εκτόπιση της κοινότητας. Αντί να αφυπνίσει τους Εβραίους και να τους παροτρύνει να φύγουν, ο Κόρετς, τηρώντας μια αμφίσημη στάση για την οποία η επιστημονική έρευνα παραμένει ακόμη διχασμένη, τους παρότρυνε να υπακούσουν και να δεχθούν την εκτόπιση. Ο νεαρός Μπουρλάς αρνήθηκε την κοινή μοίρα, και με άλλους δώδεκα Θεσσαλονικείς Εβραίους βγήκαν στο βουνό και εντάχθηκαν στον ΕΛΑΣ.

Εδώ είναι που η τρίτη ιδιότητα υπήρξε καθοριστική: ο Μπουρλάς ήταν ήδη μέλος της ΟΚΝΕ από το 1935, με εμπειρία από συνδικαλισμό στα μηχανουργεία της Θεσσαλονίκης,όπου εργαζόταν ως τορναδόρος, με εμπειρία παρανομίας επί Μεταξά, με εμπειρία σύλληψης και βασανισμού του. Ο νεαρός Οκνίτης ακολουθεί την τύχη των συντρόφων του και βγαίνει στο βουνό. Δεν ενδίδει στους δισταγμούς των περισσότερων Εβραίων νέων, που διστάζουν να εγκαταλείψουν τις οικογένειες. Εξάλλου τα περισσότερα μέλη της οικογένειάς του θα διασωθούν επίσης, καθώς τη μέρα της εκτόπισης στη Θεσσαλονίκη φίλος τους Ελληνας θα τοιχοκολλήσει στο σπίτι τους επίσημο χαρτί της χωροφυλακής με την ένδειξη: «επιταγμένο». Ετσι οι Γερμανοί δεν θα μπουν να ψάξουν για Εβραίους. Αμέσως μετά διαφεύγουν στη Νάουσα, όπου θα βρούν καταφύγιο χάρη στους φιλικούς δεσμούς που είχαν συνάψει όσο ζούσαν εκεί. Η περίπτωση μιας ελληνόφωνης οικογένειας, με υψηλό βαθμό ένταξης στην περιβάλλουσα κοινωνία, αποδεικνύεται σωτήρια. Ο πατέρας και ο αδελφός θα ενταχθούν αργότερα στον ΕΛΑΣ. Σε μάχη του ΕΛΑΣ θα σκοτωθεί ο εικοσάχρονος αδελφός.

Ο νεαρός Ελασίτης (με το ψευδώνυμο Βύρων) περιγράφει λεπτομερώς τις μάχες που έδωσε το 30ό Σύναγμα του ΕΛΑΣ στο Πάικο (μάχες εναντίον των Γερμανών αλλά και της ΠΑΟ, της εθνικιστικής οργάνωσης που λυμαίνεται την περιοχή). Ως στρατιώτης έζησε τον πόλεμο εναντίον των Ιταλών ("Φεύγω περήφανος που πάω να υπηρετήσω την τιμή της πατρίδας μας", έγραφε στην οικογένειά του), αλλά το αληθινό βάπτισμα του πυρός το παίρνει στην πρώτη μάχη του ΕΛΑΣ.

            Ακολουθεί η απελευθέρωση, η ακροβασία μεταξύ παρανομίας και νομιμότητας για την αριστερά, ώσπου να έρθει η εξορία. Επτά χρόνια: Ικαρία, Μακρόνησος, Αη-Στράτης. Το τέλος της εξορίας του θα δοθεί το 1951, όταν το νεαρό κράτος του Ισραήλ και η Ελλάδα θα υπογράψουν συμφωνίαμε την οποία η Ελλάδα παραχωρεί τους Εβραίους κομμουνιστές εξόριστους σε αντάλλαγμα ορισμένων ορθόδοξων μονών που βρίσκονται στο Ισραήλ! Περίεργα παιχνίδια της μοίρας: ο Μπουρλάς αντιτάσσεται, δεν επιθυμεί αυτή την αναγκαστική μετανάστευση, αλλά στο τέλος την υφίσταται. Τίμημα: απώλεια της ελληνικής ιθαγένειας και ακούσιος εκπατρισμός.

            Ενδιαφέρον είναι πως τα χρόνια της παραμονής του στο Ισραήλ (1951-1967) ζει ως ενεργός κομμουνιστής, μέλος από την αρχή του ισραηλινού ΚΚ. Συνδικαλίζεται σε όλα τα εργοστάσια όπου διαδοχικά εργάζεται, και απολύεται ανελλιπώς. Αριστος τορναδόρος, βρίσκει εύκολα ξανά δουλειά. Είναι χαρακτηριστικό πως το κλίμα του άκρατου πατριωτισμού και ενθουσιασμού το οποίο βασιλεύει στα πρώτα χρόνια του Ισραήλ δεν φαίνεται να τον επηρεάζει . Η ιδιότητα του «αριστερού» είναι πολύ καθοριστικότερη γι' αυτόν από την ιδιότητα του Εβραίου αυτήν την εποχή. Δεν είναι τυχαίο που η δεύτερη σύζυγος θα είναι Ρωσοεβραία. Μαζί θα εγκαταλείψουν το Ισραήλ, διωγμένοι από το αντιρωσικό κλίμα που επικρατεί, και θα πάνε να ζήσουν στα Ουράλια της Σοβιετικής 'Ενωσης. Ανορθόδοξο δρομολόγιο, σε αντίθετη φορά από το μεταναστευτικό κύμα των Εβραίων, που μαζεύονται τότε από όλα τα μέρη του κόσμου στο Ισραήλ.

            'Οταν το 1982 θα πάρει σύνταξη, θα αρχίσει ενέργειες για να επιστρέψει στην Ελλάδα, που τη νιώθει πάντα πατρίδα. Η ελληνική πλευρά της ταυτότητάς του αρχίζει να παίρνει όλο και μεγαλύτερη θέση στην ψυχή του. Θα κατορθώσει να επιστρέψει το 1990, όπου όμως νέα οδύσσεια τον περιμένει για να ξανααποκτήσει τη χαμένη ελληνική ιθαγένεια. Την απέκτησε μόνο το 1999, και πλήρης ημερών πια, στο εβραϊκό γηροκομείο της Θεσσαλονίκης όπου ζει, έγραψε την αυτοβιογραφία του. Στην τελευταία αυτή περίοδο της ζωής του, η εβραϊκότητά του αναδύεται εντονότερη από πριν, μαζί και με το θρησκευτικό συναίσθημα. Η λιτή και έντονη περιγραφή του, η ολοζώντανη αφήγηση, η έλλειψη περιττολογίας (όλα χωρούν σε 230 μόνο σελίδες!) καθιστούν πολλαπλά ελκυστική τη μαρτυρία αυτή, που ανοίγει δρόμους για πολλές σκέψεις.

Οντέτ Βαρών-Βασάρ

δημοσιεύτηκε στο ΒΗΜΑ, Σεπτέμβριο 2000

__._,_.___