Τρεις τύποι κοινωνιών, τρεις αντιλήψεις του χρόνου tvxs.gr

Τρεις τύποι κοινωνιών, τρεις αντιλήψεις του χρόνου

tvxs.gr

Η τωρινή, παροντική, αγχωτική αίσθηση του χρόνου δεν υπήρξε “χρονικά” αμετάβλητη. Την προνεωτερική ‘’παραδοσιακή‘’ κοινωνία χαρακτήριζε η κυκλική, αντιστρεπτή αίσθηση του...

Η τωρινή, παροντική, αγχωτική αίσθηση του χρόνου δεν υπήρξε “χρονικά” αμετάβλητη. Την προνεωτερική ‘’παραδοσιακή‘’ κοινωνία χαρακτήριζε η κυκλική, αντιστρεπτή αίσθηση του χρόνου ενώ στη νεωτερικότητα, ο χρόνος συνδέθηκε με τον ωροδείκτη και τον λεπτοδείκτη, μετατράπηκε σε αφαιρετικό, “άδειο” ομοιογενή χρόνο που μετριέται με το ρολόι και το ημερολόγιο.

Παραδοσιακή κοινωνία

Στην παραδοσιακή κοινωνία κυρίαρχη μορφή οργάνωσης υπήρξε η κοινότητα. Χαρακτηριστικό της η εσωστρέφεια. Στην παραδοσιακή κοινωνία η επικοινωνία γινόταν κυρίως προφορικά. Όταν επικοινωνώ προφορικά βλέπω τον συν-ομιλητή μου στον ίδιο χώρο. Βρίσκομαι μαζί του στον ίδιο χρόνο. Στην παραδοσιακή -προφορική κοινωνία χώρος και χρόνος ταυτιζόταν.

Ο τύπος ανθρώπου που κυριαρχεί είναι ο "παραδοσιακά κατευθυνόμενος" άνθρωπος αυτός δηλαδή που θεωρεί σωστό να εξακολουθεί να πράττει ό,τι έπραττε ο πατέρας του και ο παππούς του.

Όσο και αν φαίνεται οξύμωρο, η παραδοσιακή κοινωνία, αγνοούσε την παράδοση ως έννοια, καθώς βρισκόταν ήδη εντός της.

Οι ορίζοντες του κόσμου της, οι ίδιες οι κοινωνικές συνθήκες έπειθαν τον παραδοσιακό άνθρωπο ότι το μέλλον θα είναι όμοιο με το παρόν. Για τον προνεωτερικό άνθρωπο η δοθείσα, προφανής, αναλλοίωτη φύση της θέσης του ανθρώπου, στην αλυσίδα της ύπαρξης, υπέβαλλε την κατανόηση του κόσμου ως εκπλήρωση μιας θεϊκής πρόθεσης

Η περί χρόνου αντίληψη στις παραδοσιακές κοινωνίες ήταν η κυκλική: η ιστορία επαναλαμβάνεται. Στην παραδοσιακή κοινωνία ο χρόνος παρέμενε ’’αντιστρεπτός’’, ώστε να προσιδιάζει στον αγροτικό τρόπο παραγωγής, την επιστροφή του αγρότη στη γη σύμφωνα με τον ρυθμό των εποχών. 

«Ο μεσαιωνικός χρόνος» -σύμφωνα με τον Jacques le Goff- είναι καταρχήν χρόνος της μακράς διάρκειας, χρόνος των αναμονών και της υπομονής, των καθυστερήσεων, της αντίστασης στην αλλαγή».

Ο αγροτικός χρόνος είναι φυσικός χρόνος. Οι μεγάλες διαιρέσεις είναι η μέρα, η νύχτα και οι εποχές.

Διπλά στον αγροτικό χρόνο επιβάλλονται και άλλοι κοινωνικού χρόνοι: ο αρχοντικός και ο κληρικός. Ο αρχοντικός χρόνος είναι κατ’ αρχήν στρατιωτικός: «Ο στρατιωτικός χρόνος συνδέεται άμεσα με τον φυσικό χρόνο. Οι στρατιωτικές επιχειρήσεις δεν αρχίζουν πριν από το καλοκαίρι και τελειώνουν μαζί του. Μόλις περάσουν οι τρεις μήνες της στρατιωτικής υπηρεσίας τα φεουδαρχικά στρατεύματα διαλύονται».

Ο μεσαιωνικός κλήρος κυρίως είναι ο κύριος των δεικτών του χρόνου. Οι καμπάνες σημαίνουν τον μεσαιωνικό χρόνο για «να μπορούν να πληροφορούν για την ώρα αλλά και να θυμίζουν στους ανθρώπους ότι είναι θνητοί και να φέρνουν στο μυαλό τους την ανάσταση νεκρών και την Έσχατη κρίση».

Νεωτερική κοινωνία και αφηρημένος χρόνος: το ρολόι 

Το δεύτερο παράδειγμα είναι οι νεωτερικές κοινωνίες. Στη νεωτερικότητα κυριαρχεί ο έντυπος γραπτός λόγος: το βιβλίο, η εφημερίδα. Γίνεται δυνατή η επικοινωνία με ανθρώπους που βρίσκονται σε άλλο τόπο και σε άλλο χρόνο, διασπάται δηλαδή η προηγούμενη -"παραδοσιακή"- ενότητα χώρου και χρόνου που οφειλόταν στην κατά κύριο λόγο προφορική επικοινωνία.

 Η νεωτερική κοινωνία απαιτεί από τους ανθρώπους να είναι "συμβατοί" και "ομοιογενείς" ώστε να προσαρμόζονται στις απαιτήσεις της έντονης κοινωνικής κινητικότητας.

Η νεωτερικότητα έτσι αποτελούσε (και αποτελεί) και μια επιπεδοχώρα όπου «όλα τα πράγματα, παρουσιάζουν στο βλέμμα μας την ίδια σχεδόν εμφάνιση, δηλαδή μιας ευθείας γραμμής».

Η νεωτερικότητα είναι η εποχή του ρολογιού: και γύρω στα τέλη του 16ου αιώνα, οι περισσότερες αγγλικές ενορίες είχαν από ένα ρολόι που σήμαινε δυνατά τις ώρες. Κατά την δεκαετία του 1790 στη Δυτική Ευρώπη, τα ρολόγια χεριού και τοίχου ήταν πολύ διαδομένα και άρχισαν να τα θεωρούν περισσότερο αντικείμενα πρώτης ανάγκης παρά είδη πολυτελείας. Ένα ρολόι τοίχου ή χεριού δεν ήταν μόνο κάτι χρήσιμο αλλά και κάτι που έδινε κύρος στον κάτοχό του.

Με το ρολόι ο χρόνος μετριέται πλέον μέσω των διαστημάτων που διανύει ο δείκτης. Έτσι ολοκληρώνεται «η αντικατάσταση του "οργανικού" χρόνου της άμεσης εμπειρίας από τον αφηρημένο μαθηματικό χρόνο, που μετριόταν με τις μονάδες μιας βαθμονομημένης κλίμακας».

Προοδευτικά η νεωτερικότητα συνοδεύτηκε από μια νέα αντίληψη του χρόνου ως προόδου. Αν χαρακτηριστική της παραδοσιακής αντίληψης ήταν η αξεδιάλυτη συνύφανση παρελθόντος και μέλλοντος, στη νεώτερη κατανόηση του χρόνου παρελθόν, παρόν και μέλλον σαφώς διαχωρίζονται, ως τμήματα μιας διαδοχικής προοδευτικής ανέλιξης. Επιπλέον ο νέος ομοιογενής, άδειος χρόνος εννοήθηκε ως χρόνος πραγμάτων, εμπορευμάτων πού παράγονται ομοιόμορφα, σε σειρές. Το άδειασμα όμως του χρόνου (και του χώρου) από το νόημα πού είχαν στην παραδοσιακή κοινωνία βιώθηκε(και βιώνεται) ως διαδικασία βίαιη και καταστροφική του κοινωνικού δεσμού
 προκαλεί συναισθήματα ανασφάλειας και άγχους.

Μετανεωτερικός Χρόνος 

Το τρίτο παράδειγμα κοινωνίας αφορά στη σύγχρονη, μετανεωτερική κοινωνία που αποτελεί συνέχεια και εμβάθυνση και επιτάχυνση της νεωτερικότητας, σε βαθμό εξαΰλωσης, όπου κάθε τι το σταθερό -όπως έλεγε κάποτε ο Μαρξ- «εξαχνώνεται». Σήμερα «κάθε επίτευγμα δεν είναι παρά ένα ωχρό αντίτυπο του πρωτοτύπου. Το "σήμερα" δεν είναι παρά ένα ατελέστατο προμήνυμα του αύριο, η υποδεέστερη, παραμορφωμένη αντανάκλαση του. Αυτό που συμβαίνει ακυρώνεται προκαταβολικά από αυτό που θα συμβεί».

Ό,τι χαρακτηρίζει τη σύγχρονη εποχή -γράφει ο Z. Bauman- είναι η «αδυνατότητα να παραμείνεις στη θέση σου». Δεν επιλέγεις να είσαι σε κίνηση. «Τίθεσαι σε κίνηση[…] Το να είσαι διαρκώς σε κίνηση σημαίνει να μην ανήκεις πουθενά».

Την εποχή μας την χαρακτηρίζει η παροντική αίσθηση του χρόνου και η κοινωνική αμνησία. «Έχουμε πια να κάνουμε με ένα παρελθόν λησμονημένο η υπερβολικά μνημονευόμενο, μ’ ένα μέλλον που είτε έχει σχεδόν εξαφανιστεί από τον ορίζοντα ή είναι πρώτα και κύρια απειλητικό, μ’ ένα παρόν που είτε αναλώνεται αδιάκοπα στην αμεσότητα της στιγμής ή είναι σχεδόν στατικό κι ατέρμονο, σχεδόν αιώνιο».

H πρόσφατη ταινία «Σε Λάθος Χρόνο»

 (Locke, 2013, σκηνοθεσία–σενάριο Στίβεν Νάιτ) αναδεικνύει την τωρινή αίσθηση του εξατμιζόμενου χρόνου. Κάποιος ξεκινά με μια δουλειά και οικογένεια και στο τέλος του ταξιδιού δεν του έχει μείνει τίποτα -κι όλα αυτά σε «πραγματικό χρόνο». Ένας επιβλέπων μηχανικός οδηγεί το αυτοκίνητο του και ταυτόχρονα απαντά σε τηλεφωνικές κλήσεις και τηλεφωνεί: είναι πατέρας δυο παιδιών, είναι βράδυ, παραμονή ενός σημαντικού ματς, τα παιδιά του τον περιμένουν μαζί με την γυναίκα του για να δουν την αγαπημένη του ομάδα αλλά αυτός δεν μπορεί να είναι μαζί τους. Πηγαίνει σε άλλη πόλη, όπου θα γεννήσει το… παιδί του μια άλλη γυναίκα με την όποια έκανε έρωτα μόνο μια φορά. Ταυτόχρονα θα χάσει την δουλειά του.

Την άλλη μέρα πρόκειται να γίνει μια μεγάλη ροή σκυροδέματος για να μπουν τα θεμέλια ενός ουρανοξύστη και αυτός δεν θα είναι εκεί, θα δίνει τηλεφωνικά οδηγίες στον μισομεθυσμένο βοηθό του, το αφεντικό του θα τον απολύσει κατόπιν οδηγιών των μεγάλων αφεντικών από το Σικάγο ενώ η γυναίκα του -στην όποια θα έχει πει τα ..νέα- ξερνά ακατάπαυστα στην τουαλέτα και του λέει να μην ξαναπατήσει σπίτι, ενώ, η άλλη γυναίκα του λέει να κάνει γρήγορα για να την προλάβει στην γέννα -αλλά δεν μπορεί να υπερβεί το όριο ταχύτητας-, τα παιδιά του λένε για τα γκολ και παραπονούνται που δεν είναι μαζί τους να δει το ματς, ενώ ο ίδιος μιλά με το φάντασμα του πατέρα του. Ο πατέρας του δεν τον είχε αναγνωρίσει όταν είχε γεννηθεί κι αυτός τώρα τρέχει να φτιάξει τα πράγματα και να επανορθώσει: είναι εργοδηγός, μηχανικός σκυροδέματος σε μια ρευστή -εν κινήσει- υπερνεωτερικότητα.

Μοναχικός σα λύκος εν μέσω μιας σολιψιστικής φευγαλέας πραγματικότητας που την βλέπει να τρεμοσβήνει όπως τα φωτά των άλλων αυτοκίνητων ενώ είναι εν κινήσει, ενώ τα φαντάσματα του Υπερεγώ τον καλούν επιτακτικά να φτιάξει τα πράγματα, να θέσει θεμέλια από μπετόν. Μια ταινία για τους εαυτούς μας σήμερα, στην ρευστή υπερνεωτερικότητα. «Όταν ξεκίνησα πριν δυο ώρες –μονολογεί στο τέλος ο μοναδικός ηθοποιός της ταινίας– είχα σπίτι, δουλεία και οικογένεια τώρα έχω μόνο τον εαυτό μου και το αμάξι» και τον ρευστό χρόνο του παρόντος. 

¹ βλ Eric Hobsbawm: Introduction: Inventing Tradition in Eric Hobsbawm and Terence Ranger [ed] The Invention of Tradition, Cambridge University Press London (1983) 1984 p. 2.
2 Για την αντίληψη της αλυσίδας της ύπαρξης που ήταν κυρίαρχη στη μεσαιωνική δύση βλ. το περίφημο Α. Lovejoy, The Great chain of being, Cambridge, Harvard University Press (1936) 1964.
3 Ζygmunt Bauman, Η Μετανωτερικότητα και τα δεινά της, μτφ. Γιώργος Ίκαρος Μπαμπασάκης, εκδ. Ψυχογιός, Αθήνα 1992, σ. 230.
4 Jacques le Goff, Ο πολιτισμός της μεσαιωνικής δύσης, μτφ. Ρίκα Μπενβενίστε, Θεσσαλονίκη, Βάνιας 1993, σ. 248.
5 Jacques le Goff, Ο πολιτισμός. ό.π, σ. 248-249.
6 Jacques le Goff, Ο πολιτισμός ό.π σ 253, 254.
7 Ε. Π. Τόμσον, Χρόνος εργασιακή πειθαρχία και βιομηχανικός καπιταλισμός, μτφ. Βασίλης Τομανάς, εκδ. Νησίδες, 1994 σ. 16,17.
8 Εrnest Gellner, Nations and Nationalism, Basil Blackwell, Oxford (1983) 1988 p 63, κ.ε.
9 Εντουιν Αμποτ, η Επιπεδοχώρα, Μυθιστορία πολλών διαστάσεων, εκδ. μτφ Τάσος Δαρβέρης, εκδ. Επιλογή, σ. 39.
¹0 Ε.π. Τόμσον, Χρόνος εργασιακή πειθαρχία και βιομηχανικός καπιταλισμός... μτφ. Βασίλης Τομάνας, εκδ. Νησίδες, 1994, σ. 25.
¹1 αναφέρεται στο Θόδωρος Κουτσούμπος, ό.π, σ 139.
12 βλ σχετικά Πέτρου Θεοδωρίδη, Οι μεταμορφώσεις της ταυτότητας, έθνος νεωτερικότητα και εθνικιστικός λόγος, Αντιγόνη 2004, εισαγωγή.
13 Z Bauman, η Μετανεωτερικότητα και τα δεινά της σ 140-141.
14 Z Bauman, η Μετανεωτερικότητα και τα δεινά της σ 141,153.
15 Francois Hartog Καθεστώτα Ιστορικότητας, Παροντισμός και εμπειρίες του χρόνου (2003) μτφ. Δημήτρης Κουσουρής, εκδ. Αλεξάνδρεια, 2014, σ. 33.
16 βλ Γιώργος Ρούσσος Ο Τομ Χάρντι οδηγεί μόνος και «Σε Λάθος Χρόνο», tvxs.gr, 28/07/2014.

Ο Πέτρος Θεοδωρίδης είναι συγγραφέας-δοκιμιογράφος.
Κατεβάστε ελεύθερα την τελευταία του συλλογή «Ακόμα και η Αριάδνη ήταν ψέμα» ή διαβάστε την online