Ζολώτας- Καστοριάδης και κομμουνισμός (Νοε 1945) Μια δημόσια αντιπαράθεση πριν από 60 χρόνια του κορυφαίου οικονομολόγου και του διάσημου φιλόσοφου ΙΟΣ, αναδημοσίευση από: http://www.iospress.gr/ και το Μπλογκ ΕΜΦΥΛΙΟΣ

Ζολώτας- Καστοριάδης και κομμουνισμός (Νοε 1945)

Μια δημόσια αντιπαράθεση πριν από 60 χρόνια του κορυφαίου οικονομολόγου και του διάσημου φιλόσοφου

ΙΟΣ, αναδημοσίευση από: http://www.iospress.gr/mikro2004/mikro20040619.htm

Νοέμβριος 1945. Ενα χρόνο μετά την απελευθέρωση. Προεόρτια Εμφυλίου, με τη λευκή τρομοκρατία να απλώνεται σε όλη τη χώρα. Η «Εταιρεία Σοσιαλιστικών Μελετών» οργανώνει την τρίτη δημόσια συζήτηση των μελών της. Ομιλητής ο Ξενοφών Ζολώτας με θέμα: «Οι συντελεσταί της κοινωνικής ευημερίας». Ηδη εξέχων καθηγητής ο Ζολώτας, τοποθετεί τον εαυτό του στο χώρο του «φιλελεύθερου σοσιαλισμού». Στο ακροατήριό του ξεχωρίζουν οι σοσιαλιστές Γρηγορογιάννης και Σκουριώτης, καθώς και ο νεαρός Κορνήλιος Καστοριάδης, μέλος τότε της τροτσκιστικής ομάδας του Στίνα. Δυο βδομάδες αργότερα ο Καστοριάδης έφευγε για σπουδές -και τελικά, μόνιμη εγκατάσταση- στο Παρίσι.

Η ανταλλαγή των απόψεων, βαθιά επηρεασμένη από την ιδεολογική ηγεμονία της Αριστεράς, στρέφεται γύρω από ζητήματα που παραμένουν απολύτως επίκαιρα. Μεταφέρουμε ορισμένα χαρακτηριστικά αποσπάσματα, όπου αναδύεται ένας άγνωστος Ζολώτας αλλά και ένας άλλος Καστοριάδης από αυτόν που μάθαμε τα τελευταία χρόνια.

ΖΟΛΩΤΑΣ: Το πρόβλημα της κοινωνικοοικονομικής ευημερίας δεν είναι τόσον απλούν όσον φαίνεται εις την πρώτην όψιν. Εις τας συζητήσεις που γίνονται μεταξύ των διαφόρων ιδεολογικών και πολιτικών παρατάξεων τίθενται ως επί το πλείστον ποικίλλοντα υποκειμενικά κριτήρια, τα οποία οδηγούν κάθε φοράν εις διάφορα συμπεράσματα. Χαρακτηριστική είναι η άβυσσος που χωρίζει τους απολογητάς της κεφαλαιοκρατίας από τους σοσιαλιστάς.

Οι πρώτοι υποστηρίζουν ως γνωστόν ότι η μεγαλύτερα κοινωνικοοικονομική ευημερία επιτυγχάνεται μόνον εις το κεφαλαιοκρατικόν καθεστώς, καθόσον μόνον εις αυτό πραγματοποιείται η μεγαλυτέρα παραγωγικότης και εξασφαλίζονται αι δυνατότητες συνεχούς αναπτύξεώς της. Ετσι, λέγουν, παρά την άνισον διανομήν του εισοδήματος επιτυγχάνονται δι' όλους καλλίτεροι όροι διαβιώσεως ή εις οιονδήποτε άλλο καθεστώς.

Αντιθέτως οι σοσιαλισταί ισχυρίζονται ότι, ακόμη και εάν ελειτούργει ιδεωδώς το κεφαλαιοκρατικόν σύστημα ανεξάρτητα από τα ηθικά του μειονεκτήματα, πάλιν δεν θα ήτο εις θέσιν να πραγματοποιήση την μεγαλυτέραν κοινωνικοοικονομικήν ευημερίαν διά τας λαϊκάς τάξεις. Το κεφαλαιοκρατικόν όμως σύστημα ως διεμορφώθη και λειτουργεί εις την πραγματικότητα παρουσιάζει προϊούσαν ελαττωματικότητα εις την παραγωγικήν διαδικασίαν. Ετσι όχι μόνον την μεγαλυτέραν παραγωγικότητα δεν εξασφαλίζει, αλλά με τα φαινόμενα της διαρκούς υποαπασχολήσεως, των κυκλικών διακυμάνσεων κ.λπ. αφήνει εις αδράνειαν κολοσσιαίας παραγωγικάς δυνάμεις και εγκαταλείπει εις την εξαθλίωσιν ευρυτάτας εργατικάς μάζας. Πρόκειται περί ενός οικονομικώς και ηθικώς ελαττωματικού συστήματος, το οποίον πόρρω απέχει από του να εγγυάται την κοινωνικοοικονομικήν ευημερίαν.

Ανάλογον αντίθεσιν απαντώμεν μεταξύ φιλελευθέρων σοσιαλιστών και αυταρχικών σοσιαλιστών ή κομμουνιστών. Οι πρώτοι υποστηρίζουν ότι μόνον διά της χρησιμοποιήσεως του μηχανισμού των τιμών ως μέσου οικονομικού υπολογισμού και της υιοθετήσεως κατά βάσιν της ελευθερίας της εργασίας και της καταναλώσεως ένα σοσιαλιστικόν καθεστώς δύναται να επιτύχη την μεγαλυτέραν κοινωνικοοικονο-μικήν ευημερίαν.
Οι δεύτεροι διατείνονται ότι η μεγαλυτέρα παραγωγικότης επιτυγχάνεται διά της υποκαταστάσεως εις τον μηχανισμόν των τιμών του Κράτους, το οποίον θα καθορίζει τι, πόσον και πώς θα παραχθή και τι, πόσον και πώς θα διανεμηθή, πράγμα που σημαίνει αναγκαστικήν εργασίαν, αναγκαστικήν κατανάλωσιν και αυταρχικήν γενικώς οργάνωσιν της οικονομίας και συνεπώς και της κοινωνίας καθόλου. (...)

Η ατομιστική οργάνωσις υπό την μορφήν της κεφαλαιοκρατίας δεν κατόρθωσε να λύση το πρόβλημα της μεγαλυτέρας παραγωγικότητας παρά την σημαντικήν πρόοδον που παρουσίασε ο οικονομικός βίος υπό το καθεστώς της. Η κυριωτέρα αποτυχία της κεφαλαιοκρατίας εις το πεδίον της παραγωγικότητας ευρίσκεται εις το φαινόμενον της μονίμου και κυκλικής υποαπασχολήσεως, των παραγωγικών μέσων και των εργατικών δυνάμεων, που ενετάθη επικίνδυνα κατά τας τελευταίας δεκαετηρίδας. Ατελείωτη σειρά εργοστασίων ευρίσκονται χωρίς απασχόλησιν ή εις ημιαπασχόλησιν, εκατομμύρια εργατών παραμένουν άνεργοι, γεωργικά προϊόντα καίονται ή ρίπτονται εις την θάλασσαν, ενώ παράλληλα υπάρχει δυστυχία και αθλιότης. Το κεφαλαιοκρατικόν σύστημα, εκτός από την ηθικήν μειονεκτικότητα, παρουσιάζει παραγωγικήν ελαττωματικότητα, που χειροτερεύει καθημερινά.
Αντιθέτως η σοσιαλιστική οργάνωσις η βασιζόμενη επί του μηχανισμού των τιμών δύναται να εξασφάλιση μεγαλυτέραν παραγωγικότητα τόσον από την συγκεκριμένην όσον και από την ιδεατήν μορφήν της ατομιστικής οργανώσεως.

ΓΡΗΓΟΡΟΓΙΑΝΝΗΣ: Ή αντίθεση που παρουσίασε ο κ. Ζολώτας στην εισήγησή του μεταξύ «φιλελεύθερου» και «αυταρχικού» σοσιαλισμού ή κομμουνισμού είναι απαράδεκτη. (...) Αν ο κ. Ζολώτας σαν αυταρχικό σοσιαλισμό (από οικονομική άποψη, γιατί η πολιτική πλευρά δεν εξετάζεται) εννοεί ό,τι έγινε στην Ε.Σ.Σ.Δ., παρατηρούμε: όλοι οι περιορισμοί της κατανάλωσης που έγιναν στα πρώτα ιδίως χρόνια του πολεμικού κομμουνισμού δεν υπήρξαν παρά η αναγκαία η επιβαλλόμενη συνέχεια της τρομακτικής καθυστέρησης της Ε.Σ.Σ.Δ., των καταστροφών που υπέστη απ' τις ιμπεριαλιστικές επεμβάσεις και της απομόνωσής της. Καμμιά χώρα που στο μέλλον θα βρεθή υπό ανάλογες συνθήκες δεν θα μπορέση να αποφύγη μια σχετικά αυταρχική ρύθμιση της κατανάλωσης (σύστημα δελτίων κ.τ.λ.) στα πρώτα της βήματα, έστω και αν οι θεωρητικοί του κόμματος που θα καταλάβη την εξουσία ανήκουν στη σχολή του φιλελεύθερου σοσιαλισμού. Τότε όμως θα πρόκειται για μέτρα προσωρινά και αυτό δεν αρκεί για να θεμελιώση μια τόσο μεγάλη διάκριση.

Γενικώτερα παρατηρούμε ότι η εγγύηση της δημοκρατικότητας του νέου καθεστώτος δεν εξαρτάται τόσο από το πώς θα λειτουργεί ο μηχανισμός των τιμών αλλά από την ενεργό συμμετοχή των πολιτών στην άσκηση της πολιτικής εξουσίας με ειδική περίπτωση την ελευθερία των συνδικάτων και την συμμετοχή τους στην κίνηση της παραγωγής. Η ελευθερία για το σοσιαλισμό δηλαδή βασίζεται πρώτα στην ελευθερία των πολιτών και ύστερα στην ελευθερία των καταναλωτών.
ΣΚΟΥΡΙΩΤΗΣ: Νομίζω πως τα στοιχεία της ευημερίας μπορούν να περιοριστούν σε δύο μόνο: την παραγωγικότητα και την οικονομική δικαιοσύνη. Οικονομική δικαιοσύνη δεν είναι μόνο η διανομή του εισοδήματος ανάλογα με την εργασία. Είναι και η εξασφάλιση ενός κατωτέρου ορίου εισοδήματος για τον κάθε πολίτη, ικανού να του επιτρέπη μια ζωή άνετη και πολιτισμένη. Οι διαφορές θα αρχίζουν αφού εξασφαλιστεί πρώτα το κατώτερο αυτό όριο. Επειτα και η αρχή της αμοιβής ανάλογα με την εργασία δεν μπορεί να εφαρμοστεί αποκλειστικά. Είναι περιπτώσεις που πρέπει να καταφύγουμε και στην αμοιβή ανάλογα με τις ανάγκες (de chacun selon ses capacites, a chacun selon ses besoins). Η αρχή αυτή αποτελεί ένα ιδανικό για μια πολύ εξελιγμένη σοσιαλιστική κοινωνία, τα πράγματα όμως αναγκάζουν να εφαρμοστεί και στη λιγότερο εξελιγμένη, κάπου κάπου και στην αστική ακόμη. Πρόκειται για τις περιπτώσεις της ανικανότητας για εργασία, που και η αστική ακόμη κοινωνία αναγκάζεται να τις φροντίζει, κάνοντας τις κοινωνικές ασφαλίσεις.

ΚΑΣΤΟΡΙΑΔΗΣ: Επιμένω να ξεκαθαριστεί η σύγχυση που είχε δημιουργηθεί ανάμεσα στις έννοιες του «πολεμικού κομμουνισμού» και της «ανώτερης βαθμίδας του κομμουνισμού». Και ο ομιλητής και πολλοί άλλοι, κάνοντας κριτική στα κομμουνιστικό σύστημα οργάνωσης της οικονομίας, αναφέρονται σε φαινόμενα που προσιδιάζουν στον πολεμικό κομμουνισμό, κι αυτό κάνει την επιχειρηματολογία τους να μη στέκεται σε στέρεο έδαφος. Ετσι π.χ. όσα λένε για αναγκαστική εργασία και κατανάλωση. Για τον Μαρξ αντίθετα, η κομμουνιστική κοινωνία, που προϋποθέτει ανάπτυξη τεχνικής σε βαθμό άρσης της στενότητας, είναι η κοινωνία που παρέχει στα μέλη της την πλήρη ελευθερία εργασίας και κατανάλωσης, που εκφράζεται με τον κανόνα «απ' τον καθένα κατά τις ικανότητές του, στον καθένα κατά τις ανάγκες του». Η ενδεχόμενη υποθετικότητα μιας τέτοιας κοινωνίας δεν έχει απ' την εδώ άποψη σημασία.
Απ' την άλλη μεριά, συμφωνώ με την άποψη του ομιλητή για την αδυναμία θεμελίωσης ενός γενικού ηθικού δέοντος με την εξής έννοια. Η φιλοσοφική (θεωρητική) ηθική μπορεί να καταλήξει ή να έχει κιόλας καταλήξει σ' ένα τέτοιο σύστημα δεόντων με λογική θεμελίωση, αλλά για τη συζήτησή μας ενδιαφέρει όχι η λογική, αλλά η κοινωνική ισχύς ενός τέτοιου συστήματος, ισχύς πού είναι πάντα σχετική και προβληματική. Γι' αυτό το ιδεώδες της κοινωνικής ευημερίας με την έννοια που του έδωσε ο ομιλητής πρέπει να θεωρηθεί σαν ένα αξίωμα της οικονομικοπολιτικής έρευνας, που η αποδοχή του δικαιολογείται απ' το ότι το εγκολπώνονται σήμερα οι μεγάλες λαϊκές πλειοψηφίες.

ΖΟΛΩΤΑΣ: Εις τον κ. Γρηγορογιάννην έχω να απαντήσω ότι η διάκρισις την οποίαν έκαμα μεταξύ αυταρχικού και φιλελεύθερου σοσιαλισμού ανταποκρίνεται εις ωρισμένας τάσεις που υπάρχουν εις το στρατόπεδον των σοσιαλιστών. Χωρίς να κάμνωμεν καμμίαν σύνδεσιν των οπαδών κάθε μιας των παρατάξεων με τον Μαρξισμόν εκ της σχετικής βιβλιογραφίας και των πολιτικών τάσεων προκύπτει ότι οι Μαρξισταί ως επί το πλείστον ανήκουν εις την παράταξιν των αυταρχικών σοσιαλιστών, άσχετα αν άλλοι μεν θεωρούν τον αυταρχισμόν ως ενδιάμεσον στάδιον και άλλοι ως οριστικόν. Κατά την γνώμην μου, η μεγαλυτέρα κοινωνική ευημερία δύναται να επιτευχθή μόνον διά του φιλελευθέρου σοσιαλισμού, όστις είναι προσηρμοσμένος προς την ανθρωπίνην φύσιν. (...)

Με τον κ. Σκουριώτην συμφωνώ εις τα περισσότερα σημεία. Αν δεν ωμίλησα περί της εξασφαλίσεως της υπάρξεως εις την σοσιαλιστικήν οργάνωσιν δεν το έπραξα διότι τούτο αποτελεί βασικήν επιδίωξίν του συνυφασμένην με αυτήν ταύτην την φύσιν του συστήματος. Ως προς το ζήτημα της ελευθερίας της εργασίας παρατηρώ ότι αυτή δεν σημαίνει ασυδοσίαν. Βεβαίως θα υπάγεται εις περιορισμούς, αλλά εξ άλλου δεν είναι ανεκτή διά μίαν οργάνωσιν επιδιώκουσαν την ευημερίαν της κοινωνίας η στρατικοποίησις της εργασίας.

Εάν το κράτος υπερβή ωρισμένα όρια εις τον περιορισμόν της ελευθερίας της εργασίας κινδυνεύει να προκαλέσει μείωσιν της ευημερίας των ατόμων μεγαλυτέραν από την αύξησιν της ευημερίας την οποίαν δύναται να προκαλέση η αύξησις τυχόν της παραγωγής εκ της αυταρχικωτέρας ρυθμίσεως της εργασίας. Εφ' όσον θα υπάρχη διαφορισμός μισθών η κατανομή της εργασίας θα γίνεται αυτομάτως και μάλιστα κατά τον πλέον δίκαιον τρόπον, δεδομένου ότι εις τας πλέον επαχθείς και επικινδύνους εργασίας όπου η συμβολή του εργαζομένου θα είναι μεγαλυτέρα και η αμοιβή δέον να είναι μεγαλυτέρα δια να προσελκυθούν εργάται. Αυτό ακριβώς μας φέρει πλησιέστερον προς την πραγματοποίησιν της αρχής «έκαστος αναλόγως της συμβολής του εις το έργον της παραγωγής», η οποία αποτελεί κατά την γνώμην μου και την δικαιοτέραν διανομήν του εισοδήματος. (...) Ως προς τας παρατηρήσεις του κ. Καστοριάδη αναφέρομαι εις όσα είπα διά τους κ.κ. Γρηγορογιάννην και Σκουριώτην.

---------------------

Εταιρεία Σοσιαλιστικών Μελετών, Ανακοινώσεις, τ. 3, Αθήναι, εκδ Αργύρης Παπαζήσης, 1946.

(Ελευθεροτυπία, 19/6/2004)