Αναγνώστες

Τετάρτη 29 Απριλίου 2009

Διαβάζοντας το φιλοσοφικό «χάρτη» του 20ού αιώνα(klik)

αποσπασμα:
''Ιδού λοιπόν ο εικοστός αιώνας πάνοπλος να ξεπροβάλλει από το σχισμένο κεφάλι του πατέρα του.
Τρία μεγάλα ρεύματα της σκέψης αρδεύουν το τοπίο που ονομάσαμε μείζονα εικοστό αιώνα, και από τον προσδιορισμό της δυναμικής τους, και οπωσδήποτε των πολύπλοκων διασταυρώσεών τους, μπορούμε να ανασυνθέσουμε, έστω και σχηματικά, το χάρτη του.
Ο μαρξισμός είναι το ένα από αυτά τα ευδιάκριτα ρεύματα. Συνδεδεμένος με τις μεγάλες περιπέτειες του επαναστατικού κινήματος, καθώς και με τις τραγικές του οπισθοχωρήσεις, κατά ένα σημαντικό μέρος του μεταμορφώθηκε σε στρατηγική ιδεολογία την οποία δεν υπάρχει κανένας λόγος να ακολουθήσει περαιτέρω το φιλοσοφικό μάτι· ένα άλλο μέρος του όμως, συνδεδεμένο με το δύσκολο έργο της αυτοκριτικής και του ιστορικού επαναπροσανατολισμού, γονιμοποίησε κατ' εξοχήν το φιλοσοφικό προβληματισμό κι έδωσε έργα που σφράγισαν την αυτοσυνειδησία του εικοστού αιώνα.
Πολλοί ονόμασαν «ευρωπαϊκό μαρξισμό» αυτό τον ετερόδοξο φιλοσοφικό του κλάδο· δεν υπάρχει κανένας λόγος να αρνηθούμε αυτό το όνομα, υπό τον όρο ότι δεν μας διαφεύγει η τεράστια ποικιλομορφία των περιπτώσεων που περιλαμβάνει.
Στο έργο ειδικά της Σχολής της Φρανκφούρτης, και πιο προσωποποιημένα ίσως, του Αντόρνο, θα μπορούσε κάποιος να υποδείξει την κορυφαία στιγμή αυτού του φιλοσοφικού δρόμου που ονομάστηκε διαλεκτική: τον αγώνα της σκέψης να διατηρήσει ένα αξιακό αίτημα που έρχεται από το ριζοσπαστικό διαφωτισμό και περιέχει ένα όραμα ισότητας και κοινωνικής δικαισύνης, χωρίς καμία στήριξη σε «αντικειμενικές» πρώτες αρχές· την ακούραστη άσκηση της σκέψης ως εμμενούς κριτικής του ιστορικού παρόντος, των κοινωνικών του σχηματισμών και των ιδεολογιών του, με μέτρο την ίδια την αναλήθεια αυτού του παρόντος και με το βλέμμα στραμμένο προς έναν άρρητο τόπο που εκτείνεται πέρα απ' όλους τους ιστορικούς ή εννοιολογικούς καθορισμούς. Η ενσωμάτωση της φροϊδικής ψυχανάλυσης και του εννοιολογικού της εξοπλισμού στην προοπτική μιας κριτικής θεωρίας της κοινωνίας μπορεί να θεωρηθεί ένα από τα σημαντικότερα θεωρητικά επιτεύγματα της σχολής της Φρανκφούρτης - και, στην πραγματικότητα, ολόκληρου του αιώνα.
Για κάποιον ο οποίος ανασυγκροτεί πολεμικά τη δυναμική των φιλοσοφικών ιδεών, ο κύριος αντίπαλος της διαλεκτικής στον εικοστό αιώνα θα θεωρηθεί αναμφίβολα ο θετικισμός -το δεύτερο από τα τρία μεγάλα ρεύματα που αρδεύουν το τοπίο. Γεννημένος σε νεοκαντιανό έδαφος που συρρικνώθηκε σταδιακά σε ιδεολογία των θετικών επιστημονικών κλάδων, ο θετικισμός στάθηκε η ευνοούμενη «φιλοσοφία» των κυρίαρχων ομάδων στον ανεπτυγμένο αστικό κόσμο, συνδεδεμένος καταστατικά με τα κατ' εξοχήν όργανα της θεσπισμένης ισχύος: το επιστημονικό ίδρυμα και την τεχνική. Το ενδιαφέρον με το θετικισμό είναι ότι, παρά την άκρα θεωρητική του αφέλεια, που εκλαμβάνει το αληθινό ως ταυτόσημο με το θεσμικά ισχύον, και παρά τη χονδροειδή του στήριξη από σχηματισμούς ισχύος όπως τα στρατιωτικοβιομηχανικά πλέγματα που υπαγορεύουν αυστηρά τους όρους άσκησης της επιστήμης, στο πρώτο ήμισυ του αιώνα τουλάχιστον συνήργησε μ' ένα ευρύτερο πολιτισμικό-αισθητικό ρεύμα, αυτό που ονομάστηκε «νεοκλασικισμός». Ενα πλήθος φαινόμενα που κυμαίνονται από τον αισθητισμό της καθαρής φόρμας έως τη μαθηματικοποίηση της σκέψης και το πρακτικό ενδιαφέρον για τα λειτουργικά μοντέλα και τις δομές, εντάσσονται αβίαστα σε τούτο το είδος ιδεολογίας που αντιπροσωπεύει τον καπιταλιστικό κόσμο στην ύστερη ανάπτυξή του: την εποχή της μονοπωλιακής υπερσυγκέντρωσης και του παρεμβατικού κράτους. Αυτή η κρυφή «αισθητική» ροπή του θετικισμού εξηγεί υβριδικές περιπτώσεις όπως εκείνη του Wittgenstein, του ευφυέστερου αναμφίβολα πνεύματος που παρήγαγε ο συγκεκριμένος θεωρητικός χώρος, για τον οποίον πολλοί από τους οπαδούς τού αρνούνται καν την κατηγορία του θετικιστή. Αν μπει κάποιος στον κόπο να διερευνήσει προσεκτικά τις αναλογίες και τους ισομορφισμούς, θα διαπιστώσει ότι το έργο του πρώιμου Wittgenstein βρίσκεται υπό τον αστερισμό του νεοκλασικισμού όσο ακριβώς και ο κεϊνσιανισμός και οι «νεοκλασικές» οικονομικές θεωρίες, ενώ το όψιμο έργο του ακολουθεί έναν εργαλειακού χαρακτήρα εμπειρισμό που προσιδιάζει περισσότερο στη νέα στροφή προς το φιλελευθερισμό της αγοράς - και από εδώ θα αναδυθεί, μετά τη δεκαετία του '60, ολόκληρο το ιδεολόγημα που ονομάστηκε «μεταμοντερνισμός».
Το τρίτο ρεύμα του εικοστού αιώνα περνάει μέσ' από τη χουσερλιανή φαινομενολογία, γονιμοποιεί έναν οντολογικό προβληματισμό που θα γίνει γνωστός με τους όρους περσοναλισμός και υπαρξισμός, κι εν συνεχεία απολήγει στο φιλοσοφικό ύφος το οποίο, ειδικά στη Γερμανία και τη Γαλλία, έλαβε το όνομα ερμηνευτική.
Ακόμη και στις κατάφωρα συντηρητικές του όψεις, το ρεύμα αυτό κρύβει ένα τεράστιο δυναμικό καταγγελίας καθώς προβληματοποιεί τις πραγμοποιημένες, ποσοτικοποιημένες και αντικειμενοποιητικές όψεις της ανεπτυγμένης καπιταλιστικής κοινωνίας (οι οποίες δυστυχώς έχουν διαποτίσει κι ένα μεγάλο κομμάτι του μαρξισμού)· έτσι, ο φαινομενικός αντιμοντερνισμός του γίνεται δραστική κριτική του υπάρχοντος κόσμου και τροφοδοτεί όλες τις μορφές βολονταριστικής διαμαρτυρίας και αντιπαράθεσης.
Υπήρξαν οπωσδήποτε ευρύτατες γραμμές σύγκλισης ανάμεσα στο ρεύμα αυτό και το μαρξισμό (Μαρκούζε, Σαρτρ, Μερλό-Ποντί, κ.ά.), ωστόσο ο σημαντικότερος από τους εκπροσώπους του δεν ανήκει εδώ.
Ο Martin Heidegger έχει βεβαίως κριθεί στο πολιτικό πεδίο όπως του άξιζε· παρ' όλα αυτά, πίσω από την πολιτική του αφέλεια και τη μεταφυσική ακαμψία του ύφους του, πρέπει ν' αναγνωρίσουμε μία από τις μεγαλύτερες φιλοσοφικές επαναστάσεις του εικοστού αιώνα: επανάσταση που επαναφέρει -με την ίδια κίνηση- την περιοχή του
Λόγου στην άρρητη μήτρα της καταγωγής της, κι έναν γερασμένο δυτικό πολιτισμό στις χαμένες πολιτισμικές παραδόσεις πάνω στον εκτοπισμό και την απώθηση των οποίων έστησε το δικό του μονοσήμαντο οικοδόμημα - τις «άλλες» φιλοσοφίες μιας μη πλατωνικής γραμμής του ελληνικού στοχασμού, όσο και μιας οικείας-απόμακρης Ανατολής.
Τούτος ο κλάδος της σκέψης στον εικοστό αιώνα μπορεί και πρέπει να διαβαστεί ως επάλληλος της αισθητικής κατηγορίας του «τραγικού»: σημάδι μιας δραματικής ρήξης με ένα απολιθωμένο κοινωνικό, προάγγελος ταυτόχρονα μιας δυνητικής πολιτισμικής ενοποίησης που πρέπει κατ' ανάγκη να περάσει μέσα από ένα οδυνηρό -και παρατεινόμενο- βίωμα θανάτου.....''
ΦΩΤΗΣ ΤΕΡΖΑΚΗΣ
ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 19/01/2001

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Η Δόξα των σιδηροδρόμων TONY JUDT

 TONY JUDT Η ΔΟΞΑ ΤΩΝ ΣΙΔΗΡΟΔΡΟΜΩΝ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΚΩΣΤΟΥΛΑ ΣΚΛΑΒΕΝΙΤΗ ΕΠΙΜΕΤΡΟ ΣΤΑΥΡΟΣ ΖΟΥΜΠΟΥΛΑΚΗΣ ΜΟΡΦΩΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΕΘΝΙΚΗΣ ΤΡΑΠΕΖΗΣ ΑΘΗΝΑ 2013 ...