Ραδιόφωνο και κινηματογράφος στην υπηρεσία του Ναζισμου : αποσπάσματα απο το βιβλίο :Ζωή και θάνατος στο Τρίτο Ράιχ Peter, Fritzsche, Εκδόσεις ,ΘΥΡΑΘΕΝ 2013

 :Ζωή και θάνατος στο Τρίτο Ράιχ Peter, Fritzsche, Εκδόσεις ,ΘΥΡΑΘΕΝ 2013

Tο πιο επιτυχημένο πρόγραμμα της γερμανικής ραδιοφωνίας ήταν το μουσικό βαριετέ με τις προτιμήσεις των ακροατών, το Wunschkonzert fόr das Winterhilfswerk, που έγινε και το θέμα μιας δημοφιλέστατης ταινίας που βγήκε στις αίθουσες στα τέλη του 1939. Αξίζει να εξετάσουμε και τη ραδιοφωνική εκπομπή και την ταινία, για να καταλάβουμε πώς εμφανιζόταν «ο Λαός» να «έρχεται στα λόγια» του εθνικοσοσιαλισμού. Στο ραδιόφωνο, το Wunschkonzert απαρτιζόταν από τρία μέρη: μουσικοί, πρώτα ονόματα, έπαιζαν τις παραγγελίες των μέσων Γερμανών, που με τη σειρά τους έκαναν μια συνεισφορά στην καμπάνια της “Χειμερινής Αρωγής”| το κοινό (ζωντανά) που γελούσε και χειροκροτούσε| και η Volksgemeinschaft, που μαζευόταν γύρω από το ραδιόφωνο για να ακούσει τις δικές της παραγγελίες και αφιερώσεις. Έτσι εκπληρωνόταν η ναζιστική ντιρεκτίβα για τη ραδιοφωνία, “Από τον Λαό, στον Λαό”. Οι μουσικές επιλογές: ένα ποτ πουρί στρατιωτικών εμβατηρίων, συμπεριλαμβανομένου του αγαπημένου του Χίτλερ, “Der Badenweiler Marsch”, με το οποίο άνοιγε το πρόγραμμα| επιλογές από τον Βάγκνερ, τον Μπετόβεν και τον Μότσαρτ| χορωδίες και μπάντες, μια μίξη παλιών και καινούργιων, κλασικών και δημοτικών μαζί με λίγη τζαζ (με κλαρινέτο, αλλά όχι σαξόφωνο). Το Wunschkonzert δημιούργησε ένα εθνικό ρεπερτόριο ελαφρολαϊκής μουσικής που εξαφάνισε την διάκριση ανάμεσα σε υψηλή και χαμηλή κουλτούρα

[.............................................................................]

Το Wunschkonzert μεταδιδόταν το απόγευμα κάθε δεύτερης Κυριακής, και γρήγορα έγινε η δημοφιλέστερη ραδιοφωνική εκπομπή της Γερμανίας. Με το 80% των ραδιοφώνων συντονισμένα στη συχνότητά του, το Wunschkonzert αναγνωρίστηκε ως η εκπομπή που συγκέντρωνε τους Γερμανούς σε “μια μεγάλη οικογένεια”. Ως εκ τούτου, οι Γερμανοί μπορούσαν να φαντάζονται ο ένας τον άλλο μπροστά στο ραδιόφωνο να ακούν το ίδιο πρόγραμμα: «Την Κυριακή έχει Wunschkonzert», έγραψε ένας στρατιώτης στην οικογένειά του στην πατρίδα| «σίγουρα θα το ακούτε κι εσείς».[..................]

Η ταινία Wunschkonzert (1941) είναι ενδιαφέρουσα επειδή παρουσιάζει το ραδιόφωνο σαν μέσο για την επίτευξη της εθνικής ενότητας. Δεν ήταν μόνο ότι οι Γερμανοί, ανεξαρτήτως επαγγέλματος, κάθονταν την Κυριακή το απόγευμα να ακούσουν Wunschkonzert, αλλά και το ότι το ραδιόφωνο τους ένωνε: Στην ταινία, ο Χέρμπερτ και η Ίνγκε γνωρίζονται τυχαία το 1936 στους Ολυμπιακούς Αγώνες στο Βερολίνο. Ερωτεύονται, αλλά ο υπολοχαγός της Λούφτβαφε καλείται αναπάντεχα σε μια μυστική αποστολή (την “Επιχείρηση Κόνδωρ” στην Ισπανία) και του απαγορεύεται να στέλνει τα γράμματα που υποσχέθηκε να της γράψει. Τρία χρόνια μετά, οι εραστές έχουν χάσει κάθε επαφή, η Γερμανία βρίσκεται σε πόλεμο, ενώ ο Χέρμπερτ είναι τοποθετημένος σε μια αεροπορική βάση κοντά στο Αμβούργο, και δίνει εντολές για αεροπορικές επιθέσεις στη Βρετανία. Η δική του θητεία παραλληλίζεται με θητείες άλλων Γερμανών και οι δευτερεύουσες πλοκές ακολουθούν τις πολεμικές περιπέτειες τεσσάρων αντρών που ζούσαν σε μια πολυκατοικία στο Βερολίνο. Η ταινία παρουσιάζει έτσι τη συλλογική ενότητα των Γερμανών μέσα από τις διαφοροποιήσεις τους: το μουσικό συνονθύλευμα της Wunschkonzert, από τον Μότσαρτ στην Marika Rφkk, και τους κρίκους της ανθρώπινης αλυσίδας, από την τραχιά προφορά του χασάπη και του φούρναρη, που παίζουν κωμικούς ρόλους, μέχρι τον ήσυχο και γεμάτο αυτοθυσία πιανίστα.

Επειδή η ραδιοφωνική εκπομπή Wunschkonzert έχει πράγματι δημιουργήσει ένα εθνικό ακροατήριο, οι αφιερώσεις που διαβάζονται στο ραδιόφωνο παρέχουν ένα μέσο επικοινωνίας, κι έτσι η πλοκή παίρνει μια απρόσμενη τροπή όταν ο Χέρμπερτ ζητά το τραγούδι “Olympiade Fanfare”, και η Ίνγκε συνειδητοποιεί ότι ακόμη την σκέφτεται. Η Ίνγκε  πηγαίνει στον Goedecke _ο οποίος υποδύεται τον εαυτό του στην ταινία_ και εκείνος της δίνει την διεύθυνση του Χέρμπερτ, πράγμα που οδηγεί στο ξανασμίξιμο των δύο εραστών. Οι χωριστοί δρόμοι της αγάπης και του καθήκοντος τελικά διασταυρώνονται| το τελευταίο πλάνο με τους δύο εραστές σβήνει μέσα στους ήχους μιας αεροπορικής επίθεσης στην Αγγλία.

Το συνταίριασμα αγάπης και καθήκοντος διατρανώνεται ακόμη περισσότερο στο Die grosse Liebe (“Η μεγάλη αγάπη”, 1942), την πιο δημοφιλή ταινία στο Τρίτο Ράιχ, που συμπτωματικά κάνει μια αναφορά στο Wunschkonzert μ' ένα τρόπο που επιβεβαιώνει το κύρος της εκπομπής. Στο Die grosse Liebe, όπου παίζουν οι ηθοποιοί Victor Staal και Zarah Leander, οι ολοένα και μεγαλύτερες απαιτήσεις του πολέμου το 1941 (από τις μάχες στη Βόρεια Αφρική μέχρι την εισβολή στην Σοβιετική Ένωση), επανειλημμένα χωρίζουν τους εραστές αλλά συνάμα προσφέρουν έδαφος για επανασύνδεση| όπως ακριβώς στο Wunschkonzert, η τελευταία σκηνή διαδραματίζεται υπό τους ήχους των βομβαρδιστικών. Ο έρωτας σε καιρό ολοκληρωτικού πολέμου ήταν συνυφασμένος με τις πολεμικές συγκρούσεις. (Καθώς χειροτέρευαν τα τραύματα του υπολοχαγού, οι θεατές μες στην αγωνία τους ίσως αναρωτήθηκαν μήπως ο έρωτας και το αίσθημα του καθήκοντος, έτσι όπως εντείνονταν ολοένα, θα οδηγούσαν τελικά σε πλήρη αυτοκαταστροφή).

Το ραδιόφωνο και ο κινηματογράφος επανειλημμένα αναπαρήγαν την εθνική συλλογικότητα. Στην ταινία Wunschkonzert, το βασικό μοτίβο ήταν η ομόνοια: η μονογαμική, ετεροφυλική αγάπη της Ίνγκε και του Χέρμπερτ μαζί με την ανανέωση της συντροφικής φιλίας και των δύο με τον Χέλμουτ, τον άλλοτε επίδοξο μνηστήρα της Ίνγκε και, συμπτωματικά, υφιστάμενο του Χέρμπερτ. Αυτοί οι δεσμοί ήταν απαραίτητοι ώστε να επανεπιβεβαιωθεί και να στρατευτεί στον πόλεμο η Volksgemeinschaft. Η ταινία αντιπαραβάλλει για λίγο το ευτυχισμένο ζευγάρι με τη θεία της Ίνγκε, της οποίας ο ερωτικός δεσμός στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο σκόνταψε πάνω στις κοινωνικές προκαταλήψεις τις οποίες εξάλειψε το Τρίτο Ράιχ. Η εθνική ομοψυχία παρουσιάζεται ως η διαφορά μεταξύ των δύο πολέμων. Τόσο το Wunschkonzert όσο και το Die grosse Liebe αφήνουν αρκετό χώρο για την παρωχημένη γενιά των γιαγιάδων και θειάδων και την περίφημη βερολινέζικη “αυθάδεια” (Berliner Schnauze)| ωστόσο οι άνθρωποι της παλιότερης γενιάς όχι μόνο ενθαρρύνουν τη μοντέρνα, πιο ικανή νεολαία, αλλά η καλοσυνάτη παρουσία τους επικυρώνει την γενική ευημερία του Τρίτου Ράιχ. Για την ακρίβεια, οι στρογγυλεμένες κοινωνικές σχέσεις φανερώνουν την ικανοποίηση και αυτάρκεια της γερμανικής κοινωνίας. Με ένα σχετικά ανάλαφρο και εύθυμο τρόπο, η ταινία προβάλλει την λαϊκή κοινότητα ως το όχημα για την προσωπική ευτυχία. Περισσότεροι από είκοσι έξι εκατομμύρια κινηματογραφόφιλοι είδαν το Wunschkonzert, τη δεύτερη μεγαλύτερη επιτυχία στο Τρίτο Ράιχ μετά το Die grosse Liebe, επιβεβαιώνοντας, τουλάχιστον στα μάτια του αρχι-προπαγανδιστή Γκέμπελς, ότι η τέχνη μπορεί να «αιχμαλωτίσει τις μάζες».80

Το γεγονός ότι η εκπομπή Wunschkonzert δέχτηκε παραγγελία μουσικού κομματιού από μειονοτικούς Γερμανούς της “Επαρχίας Βαρσοβίας”, που συνεισέφεραν τα ζλότι τους στην “Χειμερινή Αρωγή”, είναι ενδεικτικό ενός από τους βασικούς σκοπούς της λαϊκής ψυχαγωγίας στο Τρίτο Ράιχ: η δημιουργία μιας κοινής κουλτούρας μέσω της οποίας θα αλληλο-αναγνωρίζονταν οι Γερμανοί και θα διαχωρίζονταν από τους άλλους. Οι Γερμανοί γίνονταν γνήσιοι Γερμανοί καταναλώνοντας προγράμματα που τους πρόσφεραν τα εθνικά μέσα μαζικής ενημέρωσης, παρά τα θρησκευτικά θέματα της παραδοσιακής αγροτικής κουλτούρας. [................] Η δημιουργία μιας κοινής πολιτισμικής γλώσσας απαιτούσε σοβαρή προσπάθεια: οι Ναζί έστηναν πρόχειρους κινηματογράφους σε επαρχιακές περιοχές για να προωθήσουν τη μόρφωση των μειονοτικών γερμανών _ εκατοντάδες προβολές γίνονταν κάθε μήνα μόνο στην Ανατολική Πρωσία.81

Παραμονές του πολέμου, 5.500 κινηματογραφικές αίθουσες προσέφεραν στους Γερμανούς συνολικά 3,4 εκατομμύρια θέσεις. Παρ' όλο που μειωνόταν ο αριθμός των ταινιών που προβάλλονταν, ολοένα και περισσότερος κόσμος πήγαινε κινηματογράφο, έτσι λίγο-πολύ υπήρχε ένα κοινό ρεπερτόριο ταινιών. Μέχρι το 1936-37, με 6,8 ετήσιες επισκέψεις στον κινηματογράφο κατά άτομο, η προσέλευση έφτασε στα επίπεδα του 1927-28| πριν το τέλος του πολέμου είχε υπερδιπλασιαστεί (14,4), ωστόσο παρέμεινε χαμηλότερη από ό,τι στη Βρετανία και τις ΗΠΑ.82 Ο κοινός ενθουσιασμός για τα χιτ και τους αστέρες, τα περιοδικά για τους fan, οι παραγγελίες μουσικών κομματιών καθώς και οι έκτακτες εμφανίσεις των γκεστ σταρ στο Wunschkonzert, δημιούργησαν μια χαρακτηριστική γερμανική λαϊκή κουλτούρα. Αυτός ο λίγο-πολύ αρρύθμιστος συντονισμός σίγουρα ήταν πιο σημαντικός από τον πολιτικό συντονισμό της κινηματογραφικής βιομηχανίας υπό την λογοκριτική εποπτεία του Γκέμπελς και των υφισταμένων του στο Υπουργείο Προπαγάνδας. Οι ταινίες πραγματεύονταν ναζιστικά θέματα όπως η ευθανασία, και το τρίο των αντισημιτικών ταινιών που γυρίστηκαν το 1940-41, ιδιαίτερα το Jud Sόss, νομιμοποιούσαν ακόμη περισσότερο τον πόλεμο των Ναζί κατά των Εβραίων. Όμως το σημαντικότερο αποτέλεσμα των ταινιών ήταν η επιβολή εκείνης της αίσθησης του «μεταξύ μας» (unter uns)...............................