Maurizio Lazzarato-Η κατασκευή του χρεωμένου ανθρώπου (η έννοια του χρέους στους Deleuze-Guattari) .ΑΝΑΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ

Die Bestimmung des Menschen

Maurizio Lazzarato-Η κατασκευή του χρεωμένου ανθρώπου (η έννοια του χρέους στους Deleuze-Guattari)

Κεφάλαιο 2ο

Deleuze-Guattari:Μικρή ιστορία του χρέους(σελ 94-104)

Σημείωση από ταξικές μηχανές: το παρακάτω απόσπασμα, μιλώντας για μια ''μη οικονομίστικη ανάλυση της οικονομίας'', του χρέους και του χρήματος, μοιάζει να συγκρούεται με τη θεωρία της αξίας του Μarx. Και αυτό γιατί τονίζεται από τον Lazarrato πως, σε αντίθεση με ό,τι ισχυρίζεται ο Marx, το χρήμα δεν μπορεί να συναχθεί από τις εμπορευματικές-ανταλλακτικές σχέσεις και την εργασία. Παρ'όλα αυτά, η σύγκρουση αυτή της θέσης των Deleuze-Guattari και του Lazarrato με την μαρξική θεωρία της αξίας και της γένεσης του χρήματος, δεν είναι τόσο σφοδρή όσο φαίνεται. Ο Lazarrato υπερβάλλει τονίζοντας την αντίθεση των D-G με τον Marx. Εκτός από ευθείες αναφορές των D-G στη μαρξική αξία, στις οποίες θα έπρεπε να ανατρέξουμε για να σχηματίσουμε σφαιρικότερη αντίληψη, υπάρχουν αναφορές τους και στο ρόλο της ''αφηρημένης εργασίας'' στα Χίλια Επίπεδα. Η θέση μας λοιπόν, όσον αφορά το παρακάτω κείμενο, είναι πως η σχέση των D-G με τον Μάρξ και το ''Κεφάλαιο'' είναι πολύ πιο σύνθετη-ούτως ή άλλως, αποτελεί ήδη σύνθετο ζήτημα η σχέση οικονομίας, ταξικού συσχετισμού δυνάμεων και κράτους στον κλασικό μαρξισμό.

[...].Ουσιαστικά το χρέος επανέρχεται στο γύρισμα της δεκαετίας του '70 στη δουλειά των Ντελέζ-Γκουταρί ως κλειδί ανάλυσης του σύγχρονου καπιταλισμού.Συνδυάζοντας τη θεωρία του Νίτσε για την πίστωση στις αρχαικές κοινωνίες και τη θεωρία του Μαρξ για το χρήμα στον καπιταλισμό,σκιαγραφούν μια μικρή ιστορία του χρέους που μας καλεί σε μια μη οικονομίστικη ανάγνωση της οικονομίας ,στα θεμέλια της οποίας δεν βρίσκεται η ανταλλαγή,αλλά μια ασύμμετρη σχέση εξουσίας μεταξύ πιστωτή και οφειλέτη.Μια μη οικονομίστικη ανάγνωση της οικονομίας σημαίνει,απ'τη μια,ότι η οικονομική παραγωγή είναι αδιαχώριστη από την παραγωγή και τον έλεγχο της υποκειμενικότητας και των μορφών ύπαρξής της,ότι το χρήμα,πριν επιτελέσει τις οικονομικές του λειτουργίες ως μέτρου,μέσου ανταλλαγής,πλληρωμής και αποθησαύρισης,είναι έκφραση μιας εξουσίας που επιτάσσει και κατανέμει θέσεις και καθήκοντα στους κυβερνώμενους.

Στα μαθήματα που έκανε το 1971,το 1972,και το 1973 στο Πανεπιστήμιο της Βενσέν,ο Ντελέζ επανέρχεται στις σκέψεις που είχε αναπτύξει με τον Γκουαταρί στον Αντι-Οιδίποδα σχετικά με την θεωρία του Μαρξ για το χρήμα.Ξαναδιαβάζοντας τη με αφετηρία την ασυμμετρία της πιστωτικής σχέσης,δηλαδή της οικονομίας του χρέους,οι δύο συγγραφείς θέτους τις βάσεις μιας κατανόησης του χρήματος όπου οι οικονομικές και οι πολιτικές λειτουργίες δεν διακρίνονται μεταξύ τους[...].

Ο Αντι-Οιδίποδας και τα μαθήματα αυτά,που γράφτηκαν και σχεδιάστηκαν πολύ πριν εδραιωθούν οι νεο-φιλελεύθερες πολιτικές,μας βοηθούν να κατανοήσουμε γιατί το χρέος και το χρηματοπιστωτικό σύστημα,όχι μόνο δεν είναι παθολογίες του καπιταλισμού,όχι μόνο δεν εκφράζουν την απληστία και την πλεονεξία κάποιων ανθρώπων,αλλά συνιστούν ''στρατηγικούς μηχανισμούς'' που προσανατολίζουν τις επενδύσεις και καθορίζουν έτσι τους τρόπους ''καταστροφής'' της παλιάς και ''δημιουργίας'' μιας νέας παγκόσμιας καπιταλιστικής τάξης πραγμάτων.Τα χρηματοπιστωτικά και τραπεζικά συστήματα βρίσκονται στον πυρήνα μιας καταστροφικής/δημιουργικής πολιτικής όπου το οικονομικό και το πολιτικό αλληλεπικαλύπτονται[...].

Στα μαθήματα του Ντελέζ,η κριτική επικεντρώνεται στις διαφορές δύναμης που εκφράζει το χρήμα,τις ποίες δυσκολεύονται να αντιληφθούν οι οικονομολόγοι.Ο καπιταλισμός συγκαλύπτει αντικειμενικά το γεγονός ότι το χρήμα λειτουργεί με δύο θεμελιακά διαφορετικούς τρόπους:ως εισόδημα και ως κεφάλαιο.Στην πρώτη περίπτωση το χρήμα είναι ένα μέσο πληρωμής(μισθός και εισόδημα)που αγοράζει μια ποσότητα ήδη υπαρχόντων αγαθών,επιβεβλημένων απ'την καπιταλιστική παραγωγή,και περιορίζεται να αναπαράγει τις σχέσεις εξουσίας και τις μορφές καθυπόταξης που εγκαθιδρύει και χρειάζεται αυτή η παραγωγή.Στη δεύτερη περίπτωση το χρήμα λειτουργεί ως δομή χρηματοδότησης(πιστωτικό χρήμα και οιονεί χρήμα του χρηματοπιστωτικού συστήματος),έχει δηλαδή τη δυνατότητα να επιλέγει και να αποφασίζει για μελλοντικές παραγωγές και εμπορεύματα,και άρα για τις σχέσεις εξουσίας και τις μορφές καθυπόταξης που θα το υποστηρίξουν.Το χρήμα ως κεφάλαιο προεξοφλεί το μέλλον.

Το χρήμα-εισόδημα αναπαράγει απλώς τις σχέσεις εξουσίας,τον καταμερισμό της εργασίας και τις αναθέσεις εδραιωμένων λειτουργιών και ρόλων.Το χρήμα ως κεφάλαιο,από την άλλη,έχει την ικανότητα να τα αναδιαμορώνει όλα αυτά.Πράγμα που συνέβει κατά υποδειγματικό τρόπο με τον νεο-φιλελευθερισμό.Το χρήμα-χρέος αποτέλεσε στρατηγικό όπλο καταστροφ΄ής του φορντισμού και δημιουργίας του πλαισίου μιας νέα παγκόσμιας καπιταλιστικής τάξης[...].

Η θέση του Ντελέζ προεκτείνει τη θεωρία του Μαρξ απαλάσσοντάς την από πολλές αμφισημίες:είναι αδύνατο να θεωρήσουμε μια εμπορευματική οικονομία από μόνη της αφού ανάγεται και υπάγεται πάντα στη χρηματική οικονομία και στην οικονομία του χρέους,που κατανέμουν τις σχέσεις εξουσίας,καθυπόταξης και κυριαρχίας,αδύνατο να συναγάγουμε το χρήμα από το εμπόρευμα,αλλά και από την εργασία,αφού προηγείται θεωρητικά και πρακτικά της εργασίας,του εμπορεύματος και της ανταλλαγής.Εξασφαλίζει τη διευθέτηση και τον έλεγχό τους,οργανώνει την κατανομή τους.Η ασυμμετρία της εξουσίας,οι διαφορισμοί εξουσίας που εκφράζονται στο χρήμα-χρέος ισχύουν για όλες τις κοινωνίες:την αρχαική,την αρχαία,τη φεουδαρχική,τον καπιταλισμό.Αυτό που διαπερνά και διέπει μια κοινωνία δεν είναι ποτέ ένα κύκλωμα ανταλλαγής,είναι ένα εντελώς διαφορετικό κύκλωμα που δεν παραπέμπει στην αριθμητική.Δεν πρόκειται για ίσες ή άνισες ποσότητες που θα εισέρχονταν σε μια σχέση ανταλλαγής,πρόκειται για διαφορετικές ποσότητες δύναμης,''ποσότητες δύναμης με τη μαθηματική έννοια του όρου δύναμη,διαφορετικές δυνητικότητες''.

Η ανταλλαγή δεν είναι ποτέ πρώτη.Έτσι καμιά οικονομία δεν λειτουργεί με βάση την οικονομική ανταλλαγή,καμιά κοινωνία δεν λειτουργεί με βάση τη συμβολική ανταλλαγή.Τόσο η οικονομία όσο και οι κοινωνίες είναι οργανωμένες με βάση διαφορισμόύς εξουσίας,μια ανισορροπία δυνητικοτήτων.Αυτό δεν σημαίνει-πρέπει να τονίσουμε ξανά-ότι η ανταλλαγή δεν υπάρχει,αλλά ότι λειτουργεί με βάση μια λογική που δεν είναι εκείνη της ισότητας,αλλά της ανισορροπίας,της διαφοράς.Στις αρχαικές κοινωνίες 

''δεν υπάρχουν μορφές ανταλλαγής,δεν υπάρχουν μορφές ισοδυναμίας [...],υπάρχει ένα σύστημα χρέους,και το χρέος επηρεάζεται θεμελιωδώς από μια λειτουργική ανισορροπία [...].Για παράδειγμα,η ανισορροπία στο δούναι και λαβείν αντικειμένων κατανάλωσης δεν εξισοροοπείται για λειτουργικούς λόγους,η ανισορροπία είναι θεμελιώδης και διαρκής,το σύστημα δουλεύει μόνο σε ανισορροπία''(Deleuze,Μάθημα της 7ης Μαρτίου 1973)

Αυτό ακριβώς είναι το βασικό αντικείμενο της πολεμικής ανάμεσα στον Λητς και τον Λεβί-Στρως,όπου ο Λητς ισχυρίζεται ότι η ανισορροπία είναι θεμελιώδες στοιχείο του συστήματος,μέρος της λειτουργίας του,ενώ για τον Λεβί-Στρως πρόκειται για παθολογική συνέπεια του συστήματος

''Ο Λητς έχει δίκιο:στο επίπεδο κάθε ροής,κάθε ροής που εισέρχεται σε ένα σύνθετο προιόν,υπάρχει μια θεμελιώδης ανισορροπία σχετική με τις εν λόγω ροές.Αυτή η ανισορροπία ανακτάται διαρκώς με μια παρακράτηση που γίνεται σε μια άλλη ροή,σε μια ροή διαφορετικά προσδιορισμένη.Για πράδειγμα,η ανισσοροπία ανάμεσα σ'εκείνον που διανέμει τα αντικείμενα κατανάλωσης κι εκείνον που τα δέχεται θα αντισταθμισθεί σε μια εντελώς διαφορετική ροή,τη ροή του γοήτρου,όπου εκείνος που διανέμει αποδέχεται κάποιο γόητρο[...].Θα έλεγα ότι η οικονομική μονάδα στις λεγόμενες πρωτόγονες κοινωνίες συνίσταται θεμελιωδώς σε πεπερασμένους συνδυασμούς που αφήνουν να παρεμβαίνουν εντός του,και εντός της ανισόρροπης λειτουργίας τους,όλες οι ροές που προσδιορίζονται με διαφορετικό τρόπο,και υπάρχει ένα ολόκληρο κύκλωμα του χρέους που σχηματίζεται με αφετηρία τις περιφερόμενες πεπερασμένες συνιστώσες του.Είναι το καθεστώς του πεπερασμένου χρέους,και το καθεστώς των συγγενειακών δεσμών διαγράφει ακριβώς το κύκλωμα του πεπερασμένου χρέους.''(Deleuze,Μάθημα της 7ης Μαρτίου 1973)

ΤΟ ΑΠΕΙΡΟ ΧΡΕΟΣ

Η μετάβαση από το ''πεπερασμένο'' στο ''άπειρο χρέος'' κατά την έξοδο από τις αρχαικές κοινωνίες αποτελεί ένα συμβάν του οποίου οι συνέπειες είναι ακόμη αισθητές σήμερα,καθώς ο καπιταλισμός ιδιοποιήθηκε αυτή τη μετάβαση εν όψει της παραγωγής του χρεωμένου ανθρώπου που δεν θα πάψει ποτέ να εξοφλεί.Πράγματι,με τις μεγάλες αυτοκρατορίες που,συγκεντροποιώντας και συγκεντρώνοντας την εξουσίας σε ''κρατικές μορφές'',σηματοδοτούν το τέλος των αρχαικών κοινωνιών,και με την έλευση των μονοθειστικών θρησκειών που συγκεντροποιούν και συγκεντρώνουν την ''πνευματική εξουσία'',το χρέος δεν μπορεί πια να εξαγοραστεί:το σύστημα πεπερασμένων και ευέλικτων συνδυασμών (''σου φτιάχνω μια πεπερασμένη ομάδα δεσμών και συγγένειας'') των αρχαικών κοινωνιών, αντικαθίσταται από ένα καθεστώς άπειρου χρέους.Ο χριστιανισμός ''μας φόρτωσε το άπειρο'',όπερ σημαίνει ότι ζούμε σε ένα κοινωνικό καθεστώς όπου δεν ξεμπερδεύουμε με τίποτα,όπου η χρέωση είναι εφ'όρου ζωής.

''Το χρέος γίνεται η σχέση ενός οφειλέτη που δεν θ απάψει να πληρώνει κι ενός πιστωτή που δεν θα πάψει να απομυζεί τους τόκους του χρέους:χρέους προς τη θεότητα,χρέος προς την κοινωνία,χρέος προς το κράτος''.Μεγάλη έκλαμψη του χριστιανισμού,αφού η ''αγία τριάδα'' συμπεριλαμβάνει εντός της τον πιστωτή και τον οφειλέτη.''(Ντελέζ-Ο Νίτσε και η φιλοσοφία,σελ163)

Ο Θεός που θυσιάζεται ο ίδιος για να πληρώσει το χρέος του ανθρώπου ,ο Θεός που πληρώνεται ο ίδιος από τον εαυτό του,ο Θεός ως μόνος ικανός να εξοφλήσει για λογαριασμό του ανθρώπου αυτό που ο άνθρωπος έχει γίνει ανίκανος να εξοφλήσει για λογαριασμό του-ο πιστωτής που θυσιάζεται για τον οφειλέτη του,από αγάπη(μπορεί να το πιστέψει κανείς;).Από αγάπη για τον οφειλέτη του!(Νίτσε,Η γενεαλογία της ηθικής,σελ151)

Eισάγοντας το άπειρο,ο χριστιανισμός επινόησε εκ νέου και εις βάθος το καθεστώς του χρέους,μια ανανέωση την οποία κληρονόμησε στη συνέχεια ο καπιταλισμός.Στους αυτοκρατορικούς σχηματισμούς πριν από τον χριστιανισμό,το χρέος ήταν βέβαια άπειρο,καθώς,λόγω της ''κρατικής'' λειτουργίας τους,αντίθετα απ'ότι στις αρχαικές κοινωνίες,δεν ήταν δυνατή η εξόφλησή του,δεν ήταν πια δυνατή η εξισορρόπηση των διαφορισμών εξουσίας που καθόριζε,η πάντα άνιση,ανταλλαγή.Όμως,παρέμενε ακόμη ''εξωτερικό'' προς το άτομο και τη συνείδησή του.Η ιδιαιτερότητα του χριστιανισμού συνίσταται στο γεγονός ότι μας θέτει όχι μόνο υπό το καθεστώς του χρέους,αλλά και υπό το καθεστώς του ''εσωτερικευμένου'' χρέους.''Η οδύνη του οφειλέτη εσωτερικεύεται,η ευθύνη του χρέους γίνεται ένα αίσθημα ενοχής''.

Σ΄αυτή τη μικρή ιστορία του χρέους που στήνει στα γρήγορα ο Ντελέζ,σημειώνει και μια άλλη θεμελιώδη μετάβαση:ενώ το ''εσωτερικευμένο χρέος'' της χριστιανικής θρησκέιας έχει ακόμη μια υπερβατική φύση ,στον καπιταλισμό παρουσιάζει μια ''εμμενή ύπαρξη''.Το άπειρο που εισάγει ο χριστιανισμός στην θρησκεία,ο καπιταλισμός το επινοεί εκ νέου στο οικονομικό επίπεδο:κίνηση του κεφαλαίου ως αυτοκίνηση της αξίας,του χρήματος που γεννά χρήμα και που,χάρη στο χρέος,διευρύνει τα όριά του.Με τον καπιταλισμό,η καπιταλιστική αξιοποίηση και το χρέος γίνονται άπειρες διαδικασίες που τρέφονται η μία από την άλλη.Ο Μαρξ επιμένει σ'αυτή την εκβλάστηση με την οποία το χρήμα παράγει περισσότερο χρήμα,με την οποία εκδηλώνεται ως αυτοκίνηση που αναπτύσσεται αφ'εαυτής και της οποίας τα όρια διαρκώς ξεπερνιούνται.Το κεφάλαιο έχει εμμενή όρια,τα οποία όμως αναπαράγει σε μια ολοένα και διευρυνόμενη κλίμακα.

Πριν περάσουμε στον καθαυτό καπιταλισμό,ας κάνουμε μια παράκαμψη μέσω της αρχαίας Ελλάδας και του Μεσαίωνα για να επαληθεύσουμε την ιστορική συνέχεια της σχέσης χρέους-εξουσίας-μέτρου που συναντήσαμε στην Γενεαλογία της ηθικής.Την ίδια περίοδο που γράφεται ο Αντι-Οιδίποδας,ο Μισέλ Φουκώ αναπτύσσει μια θεώρηση του χρήματος η οποία,όπως και στους Ντελέζ και Γκουαταρί,αντιτίθεται στην παραδοσιακή ερμηνεία που το θέλει να γεννιέται από μια εμπορευματική οικονομία.Το χρήμα προέρχεται κατευθείαν από την άσκηση εξουσίας επί του χρέους και της ιδιοκτησίας,και όχι από την εμπορευματική ανταλλαγή.''Η εμφάνιση του χρήματος συνδέεται με τη συγκρότηση ενός νέου τύπου εξουσίας,μιας εξουσίας που έχει ως λόγο ύπαρξης να παρεμβαίνει στο καθεστώς της ιδιοκτησίας,στο παιχνίδι των χρεών και των εξοφλήσεων''.

Η ερμηνεία της εμπορευματικής προέλευσης του χρήματος που το περιορίζει σε λειτουργίες αντιπροσώπευης αξιών και χρησιμοτήτων κατά την ανταλλαγή,''εκλαμβάνοντας το σημείο ως το ίδιο το πράγμα,συνιστά ένα είδος πρώτης και ριζικής φιλοσοφικής πλάνης''.Η θέσπιση του μέτρου,του οποίου το χρήμα είναι μια έκφανση,δεν είναι ''οικονομικής'' προέλευσης.

Ξαναβρίσκουμε σ'αυτό το μάθημα του 1971 τη σχέση μέτρου-χρέους που όρισε ο Νίτσε,μέγας εμπνευστής της φουκωικής θεωρίας της εξουσίας:

''Εισαγωγή του μέτρου,η οποία βλέπουμε ξεκάθαρα πώς συνδέεται με ένα ολόκληρο πρόβλημα χρέωσης των αγροτών,μεταφοράς αγροτικών περιουσιών,εξόφλησης πιστώσεων,ισοδυναμίας μεταξύ αγροτικών προιόντων ή κατασκευασμένων αντικειμένων,αστικοποίησης και εγκαθίδρυσης της κρατικής μορφής.Στον πυρήνα αυτής της πρακτικής του μέτρου εμφανίζεται η θέσπιση του χρήματος.''

Απ'αυτό το πλέγμα σχέσεων εξουσίας,οι οικονομολόγοι εξάγουν το εμπόριο και το καθιστούν,μαζί με τη χρησιμότητα,απαρχή της κοινωνίας και του ανθρώπου.Ένα είδος ''αγγλικής'' υποκρισίας,θα'λεγε και ο Νίτσε.

Η μέτρηση,η αξιολόγηση,η αποτίμηση είναι πάντα ζήτημα εξουσίας,πριν γίνουν οικονομικό ζήτημα.Η προέλευση της αποτίμησης,της αξιολόγησης,της μέτρησης είναι ταυτόχρονα θρησκευτική και πολιτική:''Είτε τύραννος,είτε νομοθέτης,αυτός που κατέχει την εξουσία είναι ο επιμετρητής της πόλης:ο μετρητής των γιαών,των πραγμάτων,του πλούτου,των δικαιωμάτων των εξουσιών και των ανθρώπων''.

ΟΙ ΒΑΡΒΑΡΙΚΕΣ ΡΟΕΣ

Χάρη σ'έναν λαμπρό σχολιασμό του Ντελέζ για το βιβλίο του Ζωρζ Ντυμπί ''Πολεμιστές και αγρότες'' μπορούμε να εμβαθύνουμε στην φύση των διαφόρων ροών,αξεδιάλυτα οικονομικών και εξουσιαστικών,που διασχίζουν και οργανώνουν την οικονομία και την κοινωνία.Οι ''οικονομικές''λειτουργίες του χρήματος(μέτρηση,αποθησαύριση,γενικό ισοδύναμο,μέσο πληρωμής)εξαρτώνται από μια ροή άλλης φύσεως,δηλαδή άλλης ισχύος.Αν το χρήμα δεν υποστηρίζεται από μια ροή εξουσίας,καταρρέει,και οι οικονομικές λειτουργίες του μέτρου,ως μέσου πληρωμής,καταρρέουν μαζί του.Αυτό συνέβη στην ευρωπαική οικονομία μετά την πτώση της αυτοκρατορίας του Καρλομάγνου,όταν έλειψε η ροή της αυτοκρατορικής εξουσίας.Η ευρωπαική οικονομία μπόρεσε να ανακάμψει μόνο με μια ροή καταστροφής/δημιουργίας,δηλαδή με μια ''βαρβαρική'' εξουσία απεδαφικοποίησης που έκανε να ξαναγεννηθούν κυριολεκτικά η ανταλλαγή και οι διάφορες λειτουργίες του χρήματος.Η εμπορευματική οικονομία δεν έχει καμία αυτονομία,καμία δυνατότητα αυτόνομης ύπαρξης,ανεξάρτητα από μια ροή εξουσίας,από μια ισχύ απεδαφικοποίησης.

Από την περιφέρεια της αυτοκρατορίας.οι Βίκινγκς με τα πλοία τους,και οι Ούγγροι με τα άλογά τους (ροή κινητικότητας,ροή μετανάστευσης,νομαδικές ροές,πολεμικές ροές ανώτερης ισχύος από την αγροτική κινητικότητα) εισέβαλλαν στην Αυτοκρατορία, λεηλατούσαν τα χωριά,τους τάφους και τα μοναστήρια.

''Προκαλούν ένα είδος εκφόρτισης,μια απελευθέρωση χρήματος σ'ολή την Ευρώπη,που θα επανεισαγάγει στην οικονομία μια χρηματική ισχύ την οποία το νόμισμα,έχοντας περιοριστεί στην αγοραστική του δύναμη ή στην ανταλλακτική του αξία,έχει χάσει παντελώς. Προκαλούν μια οικονομική επένδυση μέσω καταστροφής.''(G.Deleuze,Μάθημα της 4ης Ιουνίου 1973)

Η λιγότερο κινητική ροή (οι αγρότες) υποτάχθηκε στη νομαδική και κινητική ροή( τους βάρβαρους πολεμιστές). Οι ''βαρβαρικές''ροές είναι ροές απεδαφικοποιημένες αλλά και απεδαφικοποιητικές [...].