Από τον ΘΑΝΑΣΗ ΓΙΑΛΚΕΤΣΗ
Κυκλοφόρησε πρόσφατα και στη γλώσσα μας το βιβλίο της Τζούλια Κρίστεβα «Χάνα Αρεντ» (εκδόσεις «Κέδρος»). Το κείμενο που ακολουθεί είναι απόσπασμα συνέντευξης που έδωσε η Κρίστεβα στην εφημερίδα «Liberation».
Πώς διασταυρωθήκατε με τη Χάνα Αρεντ;
«Εχω την εντύπωση ότι η Χάνα Αρεντ με συνόδευε πάντα. Από τότε που
ενδιαφέρθηκα για τη φιλοσοφία, για την πολιτική, για τις γυναίκες. Αλλά
την έβλεπα σαν συντρόφισσα του βίου μου, χωρίς να σκεφτώ ότι κάποια
στιγμή θα έγραφα γι' αυτήν. Της άρεσε να αναφέρει το ποίημα του Σίλερ
"Μια κοπέλα που έρχεται από αλλού", γιατί έλεγε ότι ήταν μια κοπέλα που
έρχεται από αλλού, όπως και εγώ με τις βαλκανικές μου ρίζες, αυτό το
μείγμα ιουδαϊσμού και χριστιανισμού. Κατανοώ αυτές τις διαβάσεις των
συνόρων, των χωρών, των επιστημών, των ταυτοτήτων. Αυτόν τον
κοσμοπολιτισμό. Η Χάνα Αρεντ δεν αναγνώριζε ότι ανήκει σε καμιά
κοινότητα, αλλά δεν απαρνιόταν καμιά κοινότητα. Χωρίς να αδιαφορεί για
τις ρίζες της και για τις πολιτιστικές παραδόσεις αλλά και χωρίς να τις
ασπάζεται σαν απόλυτα, τις ερευνούσε χωρίς ποτέ να προσχωρεί σε αυτές.
Αυτό μου φαίνεται πολύ επίκαιρο στον κόσμο που ζούμε: δεν υπάρχουν παρά
ξένοι και συνεπώς τίποτα δεν μας είναι ξένο».
- Η Χάνα Αρεντ επινόησε την έννοια του «ολοκληρωτισμού» και περιέγραψε την «κοινοτοπία του κακού». Η σκέψη της είναι ακόμα μια απάντηση στην άνοδο των εξτρεμισμών και του θρησκευτικού φανατισμού;
«Συχνά θεώρησαν ότι το μήνυμα της Χάνα Αρεντ αφορούσε μια συγκεκριμένη στιγμή της ιστορίας της Ευρώπης, κατά την οποία οι δύο ολοκληρωτισμοί -ο ναζισμός και ο σταλινισμός- άρχισαν να καταστρέφουν τη δυνατότητα να σκεφτόμαστε τα άτομα, επιβάλλοντας αντισημιτικές, ολοκληρωτικές, σταλινικές, κομμουνιστικές, ναζιστικές και λαϊκιστικές θεωρίες. Και, στη συνέχεια, αυτή η κατάργηση της σκέψης αποκρυσταλλώθηκε στην εξάλειψη ζωών. Η Χάνα Αρεντ λέει ότι διακήρυξαν "την ελαφρότητα της ανθρώπινης ζωής". Γι' αυτήν, αυτό είναι το ριζικό κακό. Ατομα -ο Χίτλερ, ο Στάλιν και οι ιδεολόγοι τους- αποφάσισαν ότι η ζωή ήταν "περιττή" για ορισμένους, οι οποίοι έπρεπε επομένως να εξοντωθούν. Η Αρεντ τα είπε αυτά σε μια στιγμή που όλος ο κόσμος πίστευε ότι υπήρχε πόλεμος μεταξύ των θεωριών του ναζισμού και του σταλινισμού. Η Χάνα Αρεντ, όμως, κατέδειξε πόσο αυτές οι δύο θεωρίες έμοιαζαν, ιδίως στο επίπεδο της καταστροφής της σκέψης και της ανθρώπινης ζωής. Αυτό είναι πολύ σημαντικό για την ιστορία της κουλτούρας, αλλά και επειδή το φαινόμενο δεν περιορίζεται στις δεκαετίες 1930 και 1940. Η σκέψη της Χάνα Αρεντ είναι επομένως επίκαιρη. Η ιστορία δεν επαναλαμβάνεται, αλλά υπάρχει μια τάση στις ανθρώπινες κοινωνίες, στο ανθρώπινο ον, προς τη μαζοποίηση και προς το μίσος για τον εαυτό και για τον άλλον. Αυτή η τάση παίρνει νέες μορφές εξόντωσης, και της σκέψης, και της ζωής (...)»
- Θεωρείτε, όπως και η Χάνα Αρεντ, ότι πρέπει να ξαναδώσουμε μια θέση στη «γνώμη»;
«Ναι, αν πρόκειται για μια πολιτική αποκατάστασης του μοναδικού προσώπου μέσα στη γνώμη. Νομίζω ότι σήμερα δαιμονοποιούμε πολύ τη γνώμη -δεν έχουμε πάντα άδικο, όταν αυτή είναι χειραγωγημένη- αλλά ταυτόχρονα η Χάνα Αρεντ λέει ότι η γνώμη είναι η μόνη απάντηση στη βία. Η Αρεντ ήταν πολύ επηρεασμένη από την αρχαιοελληνική δημοκρατία και από την αγορά, τον δημόσιο χώρο όπου οι πολίτες μπορούσαν να «εμφανίζονται» και να αφηγούνται τα κατορθώματά τους. Η "εμφάνιση" αυτή είναι εκείνη που διαμορφώνει ταυτόχρονα τη σκέψη και την κρίση. Η Αρεντ το θεωρούσε αυτό καταπληκτικό, επειδή θεωρούσε ότι το μεγάλο θάρρος έγκειται σε αυτό που ο καθένας αφηγείται για ό,τι εξαιρετικό έχει ζήσει, προκειμένου να παροτρύνει τους άλλους και την πολιτική να προχωρήσουν προς την κατεύθυνση της υπέρβασης του εαυτού τους. Αυτή η "εμφάνιση" στο πολιτικό πεδίο κατέχει μια ξεχωριστή θέση στη σκέψη της Χάνα Αρεντ. Η Αρεντ έκανε αυτή την ιδέα της εμφάνισης ένα πολιτικό διακύβευμα και όχι ένα θρησκευτικό ή ποιητικό διακύβευμα. Ταυτόχρονα όμως αυτή φροντίζει να λέει ότι το θρησκευτικό και το ποιητικό στοιχείο δεν έχουν πεθάνει και ότι μπορούμε να βρούμε μιαν ύπαρξη γι' αυτά στο πολιτικό πεδίο. Προφανώς είναι ένα όνειρο και την έχουν κατηγορήσει ότι αυτό είναι εντελώς ουτοπικό. Αλλά αυτή λέει, πολύ σωστά, ότι μέσα σε αυτή την έκκληση για τη μοναδικότητα και για την υπέρβαση του εαυτού υπάρχουν στοιχεία για να αντιστεκόμαστε στη σοβαρότητα. Πρώτα απ' όλα επειδή είναι μια έκκληση στο πρόσωπο, στο άτομο, να βγαίνει από τις ομάδες -τις πολιτικές, οικονομικές, εθνικές ή άλλες ομάδες- που συχνά κλείνονται στον εαυτό τους και καταλήγουν να γίνονται δογματικές ομάδες επιρροής και εξουσίας. Και έπειτα, σκεφτόταν η Αρεντ, ζητώντας από αυτό το άτομο να πει αυτό που το υπερβαίνει, μετατρέπουμε τη βία σε δημιουργικότητα. Ο δημόσιος χώρος γίνεται ένα είδος ανάμειξης της πιο μεγάλης μοναδικότητας και του πιο μεγάλου μοιράσματος. Αυτό με σαγηνεύει τόσο πολύ, επειδή στον σύγχρονο κόσμο -που η Αρεντ δεν γνώρισε αληθινά, καθώς πέθανε το 1975- βλέπουμε ότι οι άνθρωποι, αντίθετα με όσα λέγονται, δεν είναι όλοι αποχαυνωμένοι ή περιμένουν την ευκαιρία για να μπορέσουν να βγουν από την αποχαύνωση, για να πουν αυτό που θέλουν και να ζητήσουν να τους πάρουν υπόψη, ακόμη και αν οι απόψεις τους είναι μερικές φορές απλοϊκές (...)»
- Η Χάνα Αρεντ επινόησε την έννοια του «ολοκληρωτισμού» και περιέγραψε την «κοινοτοπία του κακού». Η σκέψη της είναι ακόμα μια απάντηση στην άνοδο των εξτρεμισμών και του θρησκευτικού φανατισμού;
«Συχνά θεώρησαν ότι το μήνυμα της Χάνα Αρεντ αφορούσε μια συγκεκριμένη στιγμή της ιστορίας της Ευρώπης, κατά την οποία οι δύο ολοκληρωτισμοί -ο ναζισμός και ο σταλινισμός- άρχισαν να καταστρέφουν τη δυνατότητα να σκεφτόμαστε τα άτομα, επιβάλλοντας αντισημιτικές, ολοκληρωτικές, σταλινικές, κομμουνιστικές, ναζιστικές και λαϊκιστικές θεωρίες. Και, στη συνέχεια, αυτή η κατάργηση της σκέψης αποκρυσταλλώθηκε στην εξάλειψη ζωών. Η Χάνα Αρεντ λέει ότι διακήρυξαν "την ελαφρότητα της ανθρώπινης ζωής". Γι' αυτήν, αυτό είναι το ριζικό κακό. Ατομα -ο Χίτλερ, ο Στάλιν και οι ιδεολόγοι τους- αποφάσισαν ότι η ζωή ήταν "περιττή" για ορισμένους, οι οποίοι έπρεπε επομένως να εξοντωθούν. Η Αρεντ τα είπε αυτά σε μια στιγμή που όλος ο κόσμος πίστευε ότι υπήρχε πόλεμος μεταξύ των θεωριών του ναζισμού και του σταλινισμού. Η Χάνα Αρεντ, όμως, κατέδειξε πόσο αυτές οι δύο θεωρίες έμοιαζαν, ιδίως στο επίπεδο της καταστροφής της σκέψης και της ανθρώπινης ζωής. Αυτό είναι πολύ σημαντικό για την ιστορία της κουλτούρας, αλλά και επειδή το φαινόμενο δεν περιορίζεται στις δεκαετίες 1930 και 1940. Η σκέψη της Χάνα Αρεντ είναι επομένως επίκαιρη. Η ιστορία δεν επαναλαμβάνεται, αλλά υπάρχει μια τάση στις ανθρώπινες κοινωνίες, στο ανθρώπινο ον, προς τη μαζοποίηση και προς το μίσος για τον εαυτό και για τον άλλον. Αυτή η τάση παίρνει νέες μορφές εξόντωσης, και της σκέψης, και της ζωής (...)»
- Θεωρείτε, όπως και η Χάνα Αρεντ, ότι πρέπει να ξαναδώσουμε μια θέση στη «γνώμη»;
«Ναι, αν πρόκειται για μια πολιτική αποκατάστασης του μοναδικού προσώπου μέσα στη γνώμη. Νομίζω ότι σήμερα δαιμονοποιούμε πολύ τη γνώμη -δεν έχουμε πάντα άδικο, όταν αυτή είναι χειραγωγημένη- αλλά ταυτόχρονα η Χάνα Αρεντ λέει ότι η γνώμη είναι η μόνη απάντηση στη βία. Η Αρεντ ήταν πολύ επηρεασμένη από την αρχαιοελληνική δημοκρατία και από την αγορά, τον δημόσιο χώρο όπου οι πολίτες μπορούσαν να «εμφανίζονται» και να αφηγούνται τα κατορθώματά τους. Η "εμφάνιση" αυτή είναι εκείνη που διαμορφώνει ταυτόχρονα τη σκέψη και την κρίση. Η Αρεντ το θεωρούσε αυτό καταπληκτικό, επειδή θεωρούσε ότι το μεγάλο θάρρος έγκειται σε αυτό που ο καθένας αφηγείται για ό,τι εξαιρετικό έχει ζήσει, προκειμένου να παροτρύνει τους άλλους και την πολιτική να προχωρήσουν προς την κατεύθυνση της υπέρβασης του εαυτού τους. Αυτή η "εμφάνιση" στο πολιτικό πεδίο κατέχει μια ξεχωριστή θέση στη σκέψη της Χάνα Αρεντ. Η Αρεντ έκανε αυτή την ιδέα της εμφάνισης ένα πολιτικό διακύβευμα και όχι ένα θρησκευτικό ή ποιητικό διακύβευμα. Ταυτόχρονα όμως αυτή φροντίζει να λέει ότι το θρησκευτικό και το ποιητικό στοιχείο δεν έχουν πεθάνει και ότι μπορούμε να βρούμε μιαν ύπαρξη γι' αυτά στο πολιτικό πεδίο. Προφανώς είναι ένα όνειρο και την έχουν κατηγορήσει ότι αυτό είναι εντελώς ουτοπικό. Αλλά αυτή λέει, πολύ σωστά, ότι μέσα σε αυτή την έκκληση για τη μοναδικότητα και για την υπέρβαση του εαυτού υπάρχουν στοιχεία για να αντιστεκόμαστε στη σοβαρότητα. Πρώτα απ' όλα επειδή είναι μια έκκληση στο πρόσωπο, στο άτομο, να βγαίνει από τις ομάδες -τις πολιτικές, οικονομικές, εθνικές ή άλλες ομάδες- που συχνά κλείνονται στον εαυτό τους και καταλήγουν να γίνονται δογματικές ομάδες επιρροής και εξουσίας. Και έπειτα, σκεφτόταν η Αρεντ, ζητώντας από αυτό το άτομο να πει αυτό που το υπερβαίνει, μετατρέπουμε τη βία σε δημιουργικότητα. Ο δημόσιος χώρος γίνεται ένα είδος ανάμειξης της πιο μεγάλης μοναδικότητας και του πιο μεγάλου μοιράσματος. Αυτό με σαγηνεύει τόσο πολύ, επειδή στον σύγχρονο κόσμο -που η Αρεντ δεν γνώρισε αληθινά, καθώς πέθανε το 1975- βλέπουμε ότι οι άνθρωποι, αντίθετα με όσα λέγονται, δεν είναι όλοι αποχαυνωμένοι ή περιμένουν την ευκαιρία για να μπορέσουν να βγουν από την αποχαύνωση, για να πουν αυτό που θέλουν και να ζητήσουν να τους πάρουν υπόψη, ακόμη και αν οι απόψεις τους είναι μερικές φορές απλοϊκές (...)»
7 - 08/06/2008
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου