Ο Ρενέ Ζιράρ για τον Ντοστογιέφσκι αναδημοσιευση απο το παλιο ιστολογια της COERDIA

ΠΗΓΗ 

http://coerdia.livejournal.com/34956.html

Ο Ρενέ Ζιράρ για τον Ντοστογιέφσκι

Ρενέ Ζιράρ, Ρομαντικό ψεύδος και μυθιστορηματική αλήθεια, Εκδόσεις Ίνδικτος 2001. Μετάφραση Κατερίνας Κολλέτ

Κεφάλαιο 11 Η Ντοστογιεφσκική αποκάλυψη

σελ. 330-331

«Ο Ντοστογιέφσκι είναι ο προφήτης όλων των θεοποιήσεων του ατόμου που διαδέχεται η μια την άλλη από το τέλος του 19^ου αιώνα και μετά. Το γεγονός ότι το έργο είναι χρονολογικά προγενέστερο ευνοεί τις ρομαντικές ερμηνείες. Η διαισθητική πρόγνωση εκπλήσσει τόσο πολύ ώστε να θεωρείται αναγκαστικά συνένοχη. Βλέπουν τον Ντοστογιέφσκι ως έναν αξιόλογο αλλά αναγκαστικά άτολμο πρόδρομο των προμηθεϊκών στοχαστών. Κατά τη γνώμη τους το ντοστογιεφσκικό μυθιστόρημα μας προσφέρει μια πρώτη ενσάρκωση του μοντέρνου ήρωα που όμως δεν έχει ακόμη αποβάλει τις ορθόδοξες φασκιές του. Όλα όσα στον Ντοστογιέφσκι ξεπερνούν την εξέγερση τα αποδίδουν στις φεουδαρχικές και θρησκευτικές ομίχλες και μένουν έτσι έξω από την ύψιστη περιοχή της μυθιστορηματικής μεγαλοφυΐας. Με τη βοήθεια της ιστορίας συνηθίζουν να αρνούνται ό,τι πιο προφανές και τοποθετούν τον Ντοστογιέφσκι στις τάξεις της «νεωτερικότητας».

Πρέπει να υποστηρίξουμε μεγαλόφωνα τις στοιχειώδεις αλήθειες που ο διεστραμμένος κονφορμισμός της εποχής μας κατορθώνει να καταστήσει σκανδαλώδεις. Ο Ντοστογιέφσκι δεν δικαιολογεί τις προμηθεϊκές φιλοδοξίες, τις καταδικάζει κατηγορηματικά, προφητεύει την αποτυχία τους. Στα μάτια του η υπεράνθρωπη κατάσταση του Νίτσε θα ήταν μόνο ένα υπόγειο όνειρο. Είναι ήδη το όνειρο του Ρασκόλνικοφ, το όνειρο του Βερσίλοφ και του Ιβάν Καραμαζόφ.(…)

Η οντολογική ασθένεια επιδεινώνεται συνεχώς όσο ο διαμεσολαβητής πλησιάζει το επιθυμούν υποκείμενο. Το φυσικό της τέλος είναι ο θάνατος. Η άσωτη δύναμη της αλαζονείας δεν μπορεί να δρα επ’ άπειρον χωρίς να καταλήξει στη διαίρεση , ύστερα στον κατακερματισμό και τελικά στην πλήρη αποσύνθεση του αλαζόνα. Η επιθυμία του να επικεντρωθεί στον εαυτό του τον διασκορπίζει και τελικά τον οδηγεί στην οριστική διάσπαση. Οι αντιφάσεις που γεννάει η εσωτερική διαμεσολάβηση καταστρέφουν τελικά το άτομο. Τον μαζοχισμό διαδέχεται η τελευταία φάση της μεταφυσικής επιθυμίας, η φάση της αυτοκαταστροφής: αυτοκαταστροφή σωματική , σε όλα τα πρόσωπα του Ντοστογιέφσκι που είναι καταδικασμένα να πράττουν το κακό˙ αυτοκτονία του Κιρίλοφ, αυτοκτονίες του Σβιντριγκάϊλοφ, του Σταυρόγκιν και του Σμερντιακόφ˙ πνευματική αυτοκαστροφή τέλος, της οποίας όλες οι μορφές σαγήνης αποτέλεσαν την επιθανάτια αγωνία. Η μοιραία κατάληξη της οντολογικής ασθένειας είναι πάντα, άμεσα ή έμμεσα, μια μορφή αυτοκτονίας εφόσον η αλαζονία είναι μια ελεύθερη επιλογή.(…)

σ.334 «Η αλήθεια της μεταφυσικής επιθυμίας είναι ο θάνατος. Τέτοια είναι η αναπόφευκτη κατάληξη της αντίφασης που θεμελιώνει αυτή την επιθυμία. Τα συμπτώματα που προαναγγέλλουν τον θάνατο βρίθουν μέσα στα μυθιστορήματα. Όμως τα συμπτώματα παραμένουν πάντα διφορούμενα όσο η προφητεία δεν έχει πραγματοποιηθεί. Μόλις εμφανιστεί ο θάνατος φωτίζει την πορεία που έχει διανυθεί˙ εμπλουτίζει την ερμηνεία μας για τη διαμεσολαβημένη δομή˙ δίνει το πλήρες νόημα τους σε πολλές όψεις της μεταφυσικής επιθυμίας.

Στην εμπειρία που βρίσκεται στην αρχή της διαμεσολάβησης, το υποκείμενο ανακαλύπτει ότι η ζωή του είναι μια ακραία ανημποριά. Θέλει να απαλλαγεί από αυτή την ανημποριά καταφεύγοντας μέσα στην απατηλή θεότητα του Άλλου. Το υποκείμενο ντρέπεται για τη ζωή του και για το πνεύμα του. Απελπισμένο που δεν είναι θεός, αναζητάει το ιερό μέσα σε κάθε τι που απειλεί αυτή τη ζωή, μέσα σε κάθε τι που αντιστέκεται σ’αυτό το πνεύμα. Επομένως προσανατολίζεται πάντα προς αυτό που μπορεί να εξαθλιώσει και τελικά να καταστρέψει το υψηλότερο και ευγενικότερο μέρος του εαυτού του.

[Στη συνέχεια ο Ζιράρ αναφέρεται σε διάφορα παραδείγματα ηρώων που έχει παρουσιάσει και πιο πριν, όπως ο Ζυλιέν, ήρωας του βιβλιου "το Κόκκινο και το Μαύρο" του Σταντάλ και ο Σουάν του «Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο» του Προυστ οι οποίοι παρουσιάζονται να έλκονται από γυναίκες αδιάφορες προς τους ίδιους, αναίσθητες και ανόητες. Αυτό γιατί πίσω από την επίφαση της περιφρόνησης μπορεί να υπάρχει το μηχανικό εμπόδιο μιας αντίπαλης επιθυμίας ή «η πλήρης απουσία επιθυμίας, η απλή απάθεια, η έλλειψη αισθημάτων και κατανόησης από μέρους τους». Κι αυτή την έλξη την αποδίδει στο μαζοχισμό. Έχει αναλύσει το θέμα σε προηγούμενο κεφάλαιο. Η άποψή του μοιάζει με την περιγραφή που κάνουν οι Χορκχάιμερ και Αντόρνο στην Διαλεκτική του Διαφωτισμού.]

σ.337 Να μην μας λένε ότι ο  Προυστ είναι ένα «εξαιρετικό» πλάσμα. Αποκαλύπτοντας την επιθυμία των ηρώων του, όπως πάντα, ο μυθιστοριογράφος αποκαλύπτει την ευαισθησία της εποχής του ή της εποχής που θα ακολουθήσει. Ολόκληρος ο σύγχρονος κόσμος διαπερνάται από μαζοχισμό. Ο ερωτισμός του Προυστ είναι σήμερα ο ερωτισμός της μάζας. Αρκεί, για να πεισθούμε, να ρίξουμε μια ματιά στο λιγότερο «εντυπωσιακό» από τα εικονογραφημένα περιοδικά μας.

Ο μαζοχιστής ρίχνεται με πάθος πάνω στον τοιχο της βλακείας: τελικά θα τσακιστεί πάνω σ’ αυτό τον τοίχο. Ο Ντενί Ντε Ρουζεμόν στο τέλος του Ο Έρωτας και η Δύση διαπιστώνει: «Έτσι λοιπόν, αυτή η προτίμηση για το ηθελημένο εμπόδιο ήταν μια πρόοδος στην κατεύθυνση του θανάτου».

(…) σ.339-341

Το αδιάκοπο κυνήγι του Όχι οδηγεί τον ήρωα στις πιο άγονες ερήμους, αυτά τα «μεταλλικά βασίλεια του παραλόγου» όπου, επί των ημερών μας, βλέπουμε να περιπλανάται ό,τι πιο σημαντικό υπάρχει στον κόσμο της νέο-ρομαντικής τέχνης. Ο Μωρίς Μπλανσό παρατηρεί πολύ σωστά ότι η μυθιστορηματική μυθοπλασία- θα λέγαμε ρομαντική-, από τον Κάφκα και μετά, περιγράφει μιαν ατέρμονη κυκλική κίνηση. Ποτέ , καθώς φαίνεται , αυτό το κυνήγι δεν θα μπορέσει να τελειώσει. Ο ήρωας δεν είναι πλέον ζωντανός αλλά ούτε είναι ακόμη νεκρός. Ο ήρωας γνωρίζει , άλλωστε, ότι το νόημα της αναζήτησής του είναι ο θάνατος, αλλά αυτή η γνώση δεν τον αποτρέπει από τη μεταφυσική επιθυμία. Η υπέρτατη οξυδέρκεια είναι επίσης η πιο ολοκληρωτική τυφλότητα. Εξαιτίας μιας παρανόησης πιο ύπουλης και πιο χονδροκομμένης από όλες τις προηγούμενες παρανοήσεις, ο ήρωας αποφασίζει ότι ο θάνατος είναι το νόημα της ζωής. Ο διαμεσολαβητής συγχέεται στο εξής, με την εικόνα του θανάτου που βρίσκεται πάντα πλησίον και πάντα απορρίπτεται. Αυτή η εικόνα σαγηνεύει τον ήρωα. Ο θάνατος μοιάζει με ένα τελευταίο «πλάσμα φυγής» και  με έναν τελευταίο αντικατοπτρισμό.

«Αναζητούσαν τον θάνατο αλλά θα τους αποφύγει», αναγγέλει ο Άγγελος της Αποκάλυψης. «Τίποτα δεν τελειώνει σ’αυτό τον κόσμο», απαντά, ως ηχώ ο Σταυρόγκιν. Όμως ο Σταυρόγκιν κάνει λάθος˙η Ντάσα λέει την αλήθεια όταν απαντά: «Εδώ θα υπάρξει ένα τέλος».

Ο ορυκτός κόσμος είναι ο κόσμος αυτού του τέλους, ο κόσμος ενός θανάτου που η απουσία κάθε κίνησης, κάθε σκιρτήματος, τον καθιστά επιτέλους πλήρη και οριστικόν. Το τέλος της φρικτής σαγήνης είναι η πυκνότητα του μολύβδου, η αδιαπέραστη ακινησία του γρανίτη. Εκεί έμελλε να καταλήξει η παρεκκλίνουσα υπερβατικότητα, αυτή η όλο και πιο αποτελεσματική άρνηση της ζωής και του πνεύματος. Η αυτό- επιβεβαίωση καταλήγει στην αυτό-άρνηση. Η επιθυμία αυτό-θεοποίησης είναι μια επιθυμία αυτοκαταστροφής που συγκεκριμενοποιείται σιγά- σιγά. Αυτή ακριβώς την αλήθεια συνέλαβε με σαφήνεια και διατύπωσε με επιτυχία ο Ντενί ντε Ρουζεμόν στο Ο Έρωτας και η Δύση: «Η ίδια κίνηση που  μας κάνει να λατρεύουμε τη ζωή μας ωθεί στην άρνησή της».

Από τον Χέγκελ και μετά, αυτή την ίδια άρνηση ο μοντέρνος κόσμος την παρουσιάζει με ειλικρίνεια και παρρησία ως την υπέρτατη επιβεβαίωση της ζωής. Η έξαρση του αρνητικού στοιχείου απορρέει από αυτή την τυφλή οξυδέρκεια που χαρακτηρίζει τα έσχατα στάδια της εσωτερικής διαμεσολάβησης. Αυτό το αρνητικό στοιχείο, με το οποίο μας αποδεικνύουν ευχαρίστως ότι ολόκληρη η σύγχρονη πραγματικότητα μας είναι υφασμένη, είναι μόνο αντικατοπτρισμός των μεταξύ των ανθρώπων σχέσεων στο επίπεδο της διπλής διαμεσολάβησης. Σ’ αυτή την άφθονη «εκμηδένιση» δεν πρέπει να δούμε την πραγματική ουσία του πνεύματος αλλά το αλλοιωμένο υποπροϊόν μιας ολέθριας εξέλιξης. Το μαζικό και βουβό Καθ’ εαυτόν που αρνείται πάντα τι Προς- εαυτόν, στην πραγματικότητα, είναι το εμπόδιο που αναζητά με απληστία ο μαζοχιστής και στο οποίο μένει προσκολλημένος. Το Όχι που τόσοι μοντέρνοι φιλόσοφοι ταυτίζουν με την ελευθερία και τη ζωή, στην πραγματικότητα, είναι ο άγγελος της σκλαβιάς και του θανάτου.»

[Το Ρομαντικό Ψεύδος και Μυθιστορηματική αλήθεια είναι το πρώτο βιβλίο του Ρενέ Ζιράρ και γράφτηκε το 1961. Τα θέματα που αναπτύσσονται στο βιβλίο αυτό διατρέχουν τα επόμενα έργα του και αναπτύσσονται περισσότερο και προς διάφορες κατευθύνσεις. Το συγκεκριμένο βιβλίο έχει τόσες πολλές αναφορές στη λογοτεχνία (στο μυθιστόρημα) που μπορεί να διαβαστεί και μόνο από πλευράς λογοτεχνικής κριτικής. Μου φαίνεται πιο απλό από τα άλλα βιβλία και είναι εισαγωγικό στο θέμα της μιμητικής επιθυμίας. Αν διαβάσει κανείς αυτό και την Αρχαία οδό των ασεβών σχηματίζει μια ιδέα για το τι θέλει να πει σε επίπεδο ορισμών . Τις προεκτάσεις που έχει η μιμητική επιθυμία για το ξέσπασμα της βίας τις αναπτύσσει στην Αρχαία οδό των ασεβών και στα άλλα έργα του, τα οποία δεν έχω διαβάσει. Ο Ζιράρ έχει επίσης χριστιανικές προϋποθέσεις αλλά δεν είναι πάντα απαραίτητο να πιστεύει κανείς για να παρακολουθήσει τη σκέψη του. Δεν ξέρω κιόλας, έχει ενδιαφέρον αυτό, υποθέτω ότι η πρώτη διαφωνία που θα έχει κανείς αν δεν πιστεύει θα είναι ως προς το τι ορίζει ως ιερό ή τι ορίζει ως μεταφυσική. Τα γράφω αυτά για να δικαιολογήσω το ψαλίδισμα αποσπασμάτων και τις επικολλήσεις που έκανα οι οποίες δεν ταιριάζουν ακριβώς με τον τίτλο της ανάρτησης.
Παραθέτω ορισμένες από τις αναφορές που κάνει στον Ντοστογιέφσκι, για τον οποίο αφιερώνει πάρα πολλές σελίδες στο Ρομαντικό Ψεύδος και Μυθιστορηματική αλήθεια και τις οποίες βρίσκω εξαιρετικές. Αλλά εκτός από την ερμηνεία του Ντοστογιέφσκι τα γράφω αυτά γιατί με ενδιαφέρει η μυθιστορηματική αλήθεια για την οποία  μιλάει ο Ζιράρ και η οποία επιτρέπει στους ήρωες να προσεγγίσουν τους άλλους. Αυτή στηρίζεται κατά πολύ στην ντοστογιεφσκική αποκάλυψη αλλά, δυστυχώς για  μας, οι περισσότεροι από τους ήρωες του που την ανακαλύπτουν και μεταστρέφονται είναι και πάλι ή πάνω ή δίπλα από το νεκροκρέββατο. Υπάρχουν και μερικοί οι οποίοι ανασταίνονται όμως (όπως ο Αλιόσα τον αδελφών Καραμαζώφ:)
Κάτι ακόμα για το Ζιράρ και την μιμητική επιθυμία:
http://www.cottet.org/girard/desir1.en.htm ]