Ο Κασίρερ και τα σύμβολα
ΠΗΓΗ
http://dialogoi.enet.gr/post/%CE%BF-%CE%BA%CE%B1%CF%83%CE%AF%CF%81%CE%B5%CF%81-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CF%84%CE%B1-%CF%83%CF%8D%CE%BC%CE%B2%CE%BF%CE%BB%CE%B1Tάκης Αθανασόπουλος
Με απασχόλησε τελευταία ιδιαίτερα ο Κασίρερ και τα σύμβολά του, έχουν "ψωμί", και αποφάσισα να του αφιερώσω ένα αυτοτελές άρθρο.
Η θερμή ανταπόκρισή σας στο προηγούμενο με υποχρεώνει να συνεχίσω,
συντομότερα από όσο υπολόγιζα, την συζήτηση περί Κασίρερ και συμβόλων.
Πρόκειται για ξεχασμένο σήμερα φιλόσοφο και από όσο μπόρεσα να δω, από
τις λίγες αναφορές πάνω του, θεωρείται ένας εξαιρετικός ιστορικός ιδεών
που δεν θέλησε ποτέ να γράψει τις δικές του. Το κάνει έμμεσα, εκθέτοντας
τις ιδέες άλλων. Όπως έγραψε ο ίδιος, “Η συνήθεια να πετάνε τις ιδέες
σε κενό χώρο, δίχως προηγούμενη έρευνα πάνω στη γενικότερη ανάπτυξη της
επιστημονικής φιλοσοφίας, δεν με ικανοποιεί”.
Θα καταλάβουμε καλύτερα τι εννοεί με τον όρο “επιστημονική φιλοσοφία” αν θυμηθούμε ότι η μεγαλύτερη επιρροή της ζωής του ήταν ο Έντμουντ Χούσερλ, ο οποίος προσπάθησε να δημιουργήσει μια πραγματικά επιστημονική φιλοσοφία, την οποία ονόμασε φαινομενολογία. Το μεγαλύτερο βήμα του προς αυτή την κατεύθυνση ήταν η αναγνώριση του γεγονότος ότι η αντίληψη είναι κάτι το εμπρόθετο. Τα πράγματα του κόσμου δεν εμφυτεύονται μόνα τους μέσα στο κεφάλι μας, πρέπει να τα προσέξουμε. Αν κοιτάξω το ρολόι μου χωρίς να δώσω προσοχή, δεν θα δω τι ώρα είναι.
Αυτό το “εμπρόθετο” δεν είναι πάντα ορατό και αναγνωρίσιμο. Ο μαέστρος διευθύνει την ορχήστρα και μπορούμε να δούμε ότι επιβάλλει τη θέλησή του πάνω της. Όταν όμως είμαστε διακοπές και πάμε για “εξερεύνηση” στην εξοχή και νιώθουμε ότι ο κόσμος μας είναι θαυμάσιος και πανέμορφος, δεν καταλαβαίνουμε ότι κάποιος αόρατος μαέστρος μέσα μας ενορχηστρώνει τις αισθήσεις μας σε ένα είδος μαγικής συμφωνίας (κάτι παρόμοιο συμβαίνει και όταν ερωτευόμαστε). Ο Χούσερλ αποκάλεσε αυτό τον αόρατο μαέστρο μέσα μας υπερβατικό εγώ και συχνά μιλούσε για τα κρυμμένα επιτεύγματα του υπερβατικού εγώ. Θα θυμίσω εδώ ότι για τον Καντ το υπερβατικό εγώ ήταν το πραγματικό εγώ μας.
Η μάχη της φιλοσοφίας των νεότερων χρόνων, ξεκίνησε με τον Καρτέσιο που θέλησε να δημιουργήσει ένα νέο είδος φιλοσοφίας, αμφιβάλλοντας για τα πάντα. Η πραγματικότητα ήταν τα πράγματα για τα οποία δεν μπορούμε να αμφιβάλλουμε, σκεφτόμαστε, άρα υπάρχουμε. Ο Τζον Λοκ πίστεψε ότι οι αισθήσεις μας είναι αυτές που μας παρέχουν τη βεβαιότητα, την έλλειψη αμφιβολίας. Το μυαλό μας είναι ένα είδος μαυροπίνακα στον οποίο γράφουν πράγματα οι εμπειρίες μας. To κάθε άτομο είναι το σύνολο των εμπειριών του. Δεν υπάρχει τίποτα στο μυαλό μας που να μην υπήρξε πρώτα στις αισθήσεις μας. Ο Καρτέσιος είχε συμπεράνει ότι τα ζώα ήταν ένα είδος ρομπότ, ο Λοκ πλησίασε πολύ στο να βλέπει τον ίδιο τον άνθρωπο ως ρομπότ. Ο επίσκοπος Μπέρκλεϋ αναποδογύρισε τον εμπειρισμό του Λοκ. Συμφωνούσε μαζί του ως προς το ότι γνωρίζουμε τον κόσμο διαμέσου των αισθήσεων μας, αλλά πολλά πράγματα αλλάζουν σε σχέση με την κατάσταση που βρίσκονται οι αισθήσεις μας. Αν για παράδειγμα έχουμε πυρετό, και το πιο νόστιμο φαγητό μας φαίνεται αηδιαστικό. Πώς μπορούμε λοιπόν να δηλώσουμε απόλυτα ότι η “κανονική” γεύση του φαγητού είναι η συνηθισμένη;
Μετά από αυτή την παρατήρηση, ο επίσκοπος αρχίζει να “πετάει” και σίγουρα βρίσκουμε σήμερα πολύ αστεία την πτήση του. Σκέφτηκε ότι, αν τα πράγματα αλλάζουν ανάλογα με την κατάσταση στην οποία βρίσκονται οι αισθήσεις μας, γιατί να μην ισχύει ότι οι ίδιες μας οι αισθήσεις δημιουργούν τον κόσμο γύρω μας; Παράξενη, και σίγουρα παράλογη σκέψη. Παράξενη κυρίως επειδή ήταν άνθρωπος της Εκκλησίας και αμφέβαλλε πάνω στη δημιουργία του Θεού. Αν ήθελε να πει αυτό που και πολλοί άλλοι ισχυρίζονται, ότι η φύση της πραγματικότητας είναι πνευματική, διάλεξε πολύ λανθασμένο τρόπο για να το αποδείξει.
Στη συνέχεια έρχεται ο Ντέιβιντ Χιουμ, ιδιαίτερα μαχητικός τύπος που αμφέβαλλε για πράγματα που ο ίδιος ο Καρτέσιος δεν θα τολμούσε να αμφιβάλλει. Για να δώσω ένα παράδειγμα, αμφέβαλλε πάνω στο ότι διαθέτουμε έναν αληθινό εαυτό μέσα μας. Έγραψε την περίφημη φράση ότι όταν κοιτάει μέσα του να βρει τον αληθινό Ντέιβιντ Χιουμ, αυτό που έβλεπε ήταν ιδέες και εντυπώσεις να κάνουν βόλτες στο μυαλό του. Κατά την άποψή του, αυτό που αποκαλούμε σκέψη μας, είναι απλοί συνειρμοί ιδεών. Και φτάνουμε στον Καντ που ταράχτηκε πολύ με τον σκεπτικισμό του Χιουμ. Του φαινόταν ολοφάνερο ότι υπάρχει λίγη τάξη στον κόσμο και ότι αυτή η τάξη δεν ήταν μια απλή ψευδαίσθηση. Στρώνω το κρεβάτι, ένα σεντόνι από κάτω, μαξιλάρι, σεντόνι από πάνω και μια κουβερτούλα, το τακτοποιώ το πρωί και είναι έτοιμο να με υποδεχθεί το βράδυ. Με τον ίδιο τρόπο, τακτοποιώ τον κόσμο μου, επιβάλλοντάς του έννοιες (μορφές κατανόησης). Για παράδειγμα, στερεά, υγρά και αέρια. Στα γεγονότα βάζουμε τάξη με τη χρήση των ρολογιών, τα τακτοποιούμε στο χρόνο, αλλά και με τη βοήθεια του χάρτη, που τα τακτοποιεί στον χώρο. Ο απλούστερος τρόπος να επιβάλλουμε τάξη στο χάος γύρω μας είναι η ικανότητά μας να δίνουμε ονομασίες. Αυτό το τετράποδο που κουνάει την ουρά του ονομάζεται σκύλος, εκείνο γάτα, το άλλο ποντίκι… Ξέρουμε καλά ότι εμείς τους δώσαμε αυτή την ονομασία, δεν ονομάζονται αληθινά έτσι, αλλά είναι μεγάλη ευκολία να τους δίνουμε ονομασίες και να τα κατηγοριοποιούμε.
Όλα αυτά τα παραδείγματα, το κρεβάτι, τα στερεά και τα υγρά, τα σκυλιά και τα γατιά, είναι οι προσπάθειές μας να τακτοποιήσουμε, και έτσι να καταστήσουμε κατανοητή, την πραγματικότητα. Ο Καντ ονόμασε αυτά τα πράγματα κατηγορίες και συμφώνησε πάνω στο ότι τα κατασκευάζουμε από το μυαλό μας. Έδωσε μάλιστα το περίφημο παράδειγμα ότι είναι κάτι σαν γυαλιά που φοράμε για να δούμε την πραγματικότητα. Το πήγε πιο πέρα, όπως κάνουν συνήθως οι καλοί φιλόσοφοι, και αναγνωρίζοντας ότι οι αισθήσεις, αλλά και οι προκαταλήψεις μας, αλλάζουν αυτά που βλέπουμε, συμπέρανε ότι η αληθινή πραγματικότητα, αυτό που κείται πέραν των δικών μας κατηγοριών και αντιλήψεων, δεν μπορεί να γνωσθεί. Όπως το διατύπωσε, το ding an sich, το πράγμα καθαυτό, είναι άγνωστο και δεν μπορούμε να το γνωρίσουμε. Οι Ρομαντικοί ποιητές της εποχής έπεσαν σε μαύρη απελπισία διαβάζοντάς τον, ξέρουμε σίγουρα ότι τουλάχιστον ένας από αυτούς, ο Heinrich von Kleist, αυτοκτόνησε. Αν δεν μπορούμε να γνωρίσουμε την πραγματικότητα, τότε το συμπέρασμα είναι ότι ζούμε σε ένα κόσμο παραισθήσεων όπου βασιλεύει το “ματαιότης, ματαιοτήτων”.
H επίσης ξεχασμένη σήμερα σχολή των νέο-καντιανών, η σχολή του Marburg με επικεφαλής τον Herman Cohen, αντέδρασε πάνω σε αυτό. Ο Cohen, όταν κοιτούσε το φεγγάρι στον ουρανό, είχε την αίσθηση ότι αυτό που έβλεπε ήταν όντως το φεγγάρι, το οποίο θα μπορούσαμε, αν θέλαμε, να αποκαλούμε και αλλιώς. Δεν το ξέρουμε τόσο καλά όσο ξέρουμε τα περιεχόμενα της τσέπης μας, αλλά αυτό συμβαίνει επειδή είναι μακριά και δεν διαθέτουμε αρκετές γνώσεις γι’ αυτό. Θεωρητικά, τίποτα δεν θα μας εμποδίσει να το μάθουμε μια μέρα τόσο καλά, όσο ξέρουμε και τις τσέπες μας. Το πράγμα καθ’ αυτό δεν είναι αδύνατον να γνωσθεί!
Ο Κασίρερ ανήκε σε αυτή τη σχολή και πιστεύω ότι είναι αρκετά εύκολο να κατανοήσουμε το γιατί, αν θυμηθούμε ότι έζησαν στις αρχές του 20ου αιώνα, όπου συνέβησαν πολλές επαναστάσεις μαζεμένες. Η συμβολή του ήταν ότι διαπίστωσε ότι οι κατηγορίες δεν ήταν σταθερές, όπως πίστευε ο Καντ, αλλά ότι μεταβάλλονται και αλλάζουν. Τι θα έλεγε ο Καντ για τη σφαιρική γεωμετρία του Rieman ή για τις θεωρίες του Αινστάιν πάνω στο χωρόχρονο; Η ιδέα του Κασίρερ ήταν ότι η γλώσσα, οι μύθοι και οι θρησκείες, ήταν επίσης γυαλιά πίσω από τα οποία βλέπουμε την πραγματικότητα. Οι κατηγορίες αλλάζουν πολύ πιο συχνά από όσο πίστευε ο Καντ, επειδή ο άνθρωπος είναι δημιουργικός, κατέχει φαντασία και ελευθερία.
Τι γίνεται, ρωτά ο Κασίρερ όταν κοιτάμε έναν όμορφο πίνακα, διαβάζουμε ένα καλό βιβλίο ή ακούμε κάποια μουσική που μας ταρακουνά; Εκτιμούμε ιδιαίτερα τον τρόπο με τον οποίο μας “μιλάει” ο καλλιτέχνης, ακόμα κι αν διαφωνούμε με τις απόψεις του. Ο κάθε καλλιτέχνης δημιουργεί σύμβολα (ή ακολουθεί αυτά άλλων), εμείς οι πολιτισμένοι άνθρωποι, όσοι τέλος πάντων από μας ενδιαφερόμαστε για τις τέχνες και τα γράμματα, έχουμε δημιουργήσει ένα κοινό λεξιλόγιο, αυτό των συμβόλων. Κάποιος που δεν μιλάει αυτή τη συμβολική γλώσσα είναι ανίκανος να δει κάποια διαφορά, για να δώσω ένα μουσικό παράδειγμα, ανάμεσα στη μουσική των Cream και αυτή των Sex Pistols, και δύο ανήκουν στην ευρύτερη κατηγορία “ροκ μουσική”.
Τα ζώα, τα ρομπότ του Καντ, όταν δέχονται ένα ερέθισμα αντιδρούν απευθείας σε αυτό. Πετάς το κόκαλο στο σκύλο κι αυτός αντιδρά τόσο γρήγορα που συχνά το αρπάζει στον αέρα. Τα ζώα θυμίζουν τα παλιά τζουκ μποξ, έριχνες ένα κέρμα και άκουγες το κομμάτι σου. Είναι απόλυτα προβλέψιμα. Δεν ισχύει όμως το ίδιο στο τζουκ μποξ άνθρωπος. Το κέρμα που βάζεις μέσα του, το ερέθισμα που του δίνεις, φιλτράρεται, και μάλιστα πολλές φορές, σε ένα κόσμο συμβόλων. Όσο περισσότερα σύμβολα αναγνωρίζουμε, τόσο ευφυέστεροι είμαστε και τόσο λιγότερο προβλέψιμη θα είναι η αντίδρασή μας. Ο Κασίρερ, για να συνοψίσω, πιστεύει ότι “o άνθρωπος ζει σε ένα κόσμο συμβόλων”.
Είχα μιλήσει στο προηγούμενο για την Έλεν Κέλλερ, ένα παράδειγμα του Κασίρερ που αναιρεί τη θέση του Λοκ. Όταν η νεαρή ανάπηρη κοπέλα κατάλαβε ότι κάθε πράγμα είχε μια ονομασία, την ενθουσίασε αφάνταστα επειδή της πρόσφερε μια μέθοδο να καταλάβει καλύτερα τον κόσμο. Η περίπτωσή της αναιρεί τη θέση του Λοκ, ότι δεν υπάρχει τίποτε στο μυαλό αν δεν υπάρξει πρώτα στις αισθήσεις. Όταν άρχισε να μιλάει, καταλάβαινε πολύ καλά τι ήταν τα πράγματα που δεν είχε δει και αισθανθεί ποτέ της. Ο Κασίρερ μας μιλάει και για την Λόρα Μπριγκμαν, κωφάλαλη, που είχε μεγάλη δυσκολία να συλλάβει τις αφηρημένες ιδέες. Όταν η δασκάλα της είπε ένα παράδειγμα από κάποιο βιβλίο αριθμητικής, η Λόρα την ρώτησε πώς ήξερε ο άνθρωπος που έγραψε το βιβλίο ότι αυτή θα βρισκόταν εκεί -στην τάξη- σήμερα; Όταν της ζήτησαν να βρει πόσο κόστιζε ένα βαρέλι χυμού μήλου που περιείχε 20 κιλά χυμού και το κιλό κόστιζε 3,60, η κοπέλα απάντησε ότι δεν ενδιαφέρεται και πολύ για το χυμό του μήλου, τον έβρισκε κάπως ξινό… Είμαστε τόσο συνηθισμένοι στα προβλήματα αριθμητικής που δυσκολευόμαστε να καταλάβουμε το πόσο δύσκολα ήταν για μια κωφάλαλη. Ο Κασίρερ σκέφτηκε ότι η εξέλιξη του ανθρώπου μεταφράζεται από την εξέλιξη της ικανότητάς του για αφαίρεση, και για να το πω με τα δικά του λόγια, με την ικανότητά του να συλλαμβάνει τα πράγματα με όρους συμβόλων και όχι με όρους γεγονότων, συμβάντων. Τα γεγονότα, ειδικά αυτά της ανιαρής καθημερινότητάς μας, δεν έχουν σημασία, είναι άγευστα και άχρωμα, ανούσια. Έχουν ουσία μόνον όταν έχουν σημασία.
Μαθαίνοντας όσα μπόρεσα να μάθω για τον Κασίρερ, διαπιστώνω ότι αυτά που ήθελε να πει, τα είχε ήδη πει ο Χούσερλ, από το 1901. Αυτό εξηγεί και τη στάση του, αν και έγραφε καταπληκτικά, δεν θέλησε ποτέ να χτίσει τη δική του θεωρία, επέλεξε ως δρόμο του να εξηγεί τις θεωρίες άλλων. Το μεγάλο ζήτημα γι’ αυτόν ήταν πως δεν υπάρχει αντίληψη αν δεν υπάρχει η πρόθεση, όπως έλεγε ο Χούσερλ. Με άλλα λόγια, δεν θα καταλάβω ποτέ, αν δεν θελήσω πρώτα να καταλάβω. Αλλά αυτό που καταλαβαίνω, το καταλαβαίνω μέσα από σύμβολα…
Ξέρω καλά ότι όλη αυτή η κουβέντα περί νέο-καντιανών και φιλοσοφίας, σηκώνει την τρίχα ορισμένων, αλλά πιστεύω ότι ειδικά σήμερα, μετά την κατάρρευση πολλών μύθων και την οικονομική κρίση να καταδυναστεύει τη ζωή μας, χρειάζεται να ξανασκεφτούμε μερικά πράγματα και να τα δούμε κάτω από άλλο φως.
Θα καταλάβουμε καλύτερα τι εννοεί με τον όρο “επιστημονική φιλοσοφία” αν θυμηθούμε ότι η μεγαλύτερη επιρροή της ζωής του ήταν ο Έντμουντ Χούσερλ, ο οποίος προσπάθησε να δημιουργήσει μια πραγματικά επιστημονική φιλοσοφία, την οποία ονόμασε φαινομενολογία. Το μεγαλύτερο βήμα του προς αυτή την κατεύθυνση ήταν η αναγνώριση του γεγονότος ότι η αντίληψη είναι κάτι το εμπρόθετο. Τα πράγματα του κόσμου δεν εμφυτεύονται μόνα τους μέσα στο κεφάλι μας, πρέπει να τα προσέξουμε. Αν κοιτάξω το ρολόι μου χωρίς να δώσω προσοχή, δεν θα δω τι ώρα είναι.
Αυτό το “εμπρόθετο” δεν είναι πάντα ορατό και αναγνωρίσιμο. Ο μαέστρος διευθύνει την ορχήστρα και μπορούμε να δούμε ότι επιβάλλει τη θέλησή του πάνω της. Όταν όμως είμαστε διακοπές και πάμε για “εξερεύνηση” στην εξοχή και νιώθουμε ότι ο κόσμος μας είναι θαυμάσιος και πανέμορφος, δεν καταλαβαίνουμε ότι κάποιος αόρατος μαέστρος μέσα μας ενορχηστρώνει τις αισθήσεις μας σε ένα είδος μαγικής συμφωνίας (κάτι παρόμοιο συμβαίνει και όταν ερωτευόμαστε). Ο Χούσερλ αποκάλεσε αυτό τον αόρατο μαέστρο μέσα μας υπερβατικό εγώ και συχνά μιλούσε για τα κρυμμένα επιτεύγματα του υπερβατικού εγώ. Θα θυμίσω εδώ ότι για τον Καντ το υπερβατικό εγώ ήταν το πραγματικό εγώ μας.
Η μάχη της φιλοσοφίας των νεότερων χρόνων, ξεκίνησε με τον Καρτέσιο που θέλησε να δημιουργήσει ένα νέο είδος φιλοσοφίας, αμφιβάλλοντας για τα πάντα. Η πραγματικότητα ήταν τα πράγματα για τα οποία δεν μπορούμε να αμφιβάλλουμε, σκεφτόμαστε, άρα υπάρχουμε. Ο Τζον Λοκ πίστεψε ότι οι αισθήσεις μας είναι αυτές που μας παρέχουν τη βεβαιότητα, την έλλειψη αμφιβολίας. Το μυαλό μας είναι ένα είδος μαυροπίνακα στον οποίο γράφουν πράγματα οι εμπειρίες μας. To κάθε άτομο είναι το σύνολο των εμπειριών του. Δεν υπάρχει τίποτα στο μυαλό μας που να μην υπήρξε πρώτα στις αισθήσεις μας. Ο Καρτέσιος είχε συμπεράνει ότι τα ζώα ήταν ένα είδος ρομπότ, ο Λοκ πλησίασε πολύ στο να βλέπει τον ίδιο τον άνθρωπο ως ρομπότ. Ο επίσκοπος Μπέρκλεϋ αναποδογύρισε τον εμπειρισμό του Λοκ. Συμφωνούσε μαζί του ως προς το ότι γνωρίζουμε τον κόσμο διαμέσου των αισθήσεων μας, αλλά πολλά πράγματα αλλάζουν σε σχέση με την κατάσταση που βρίσκονται οι αισθήσεις μας. Αν για παράδειγμα έχουμε πυρετό, και το πιο νόστιμο φαγητό μας φαίνεται αηδιαστικό. Πώς μπορούμε λοιπόν να δηλώσουμε απόλυτα ότι η “κανονική” γεύση του φαγητού είναι η συνηθισμένη;
Μετά από αυτή την παρατήρηση, ο επίσκοπος αρχίζει να “πετάει” και σίγουρα βρίσκουμε σήμερα πολύ αστεία την πτήση του. Σκέφτηκε ότι, αν τα πράγματα αλλάζουν ανάλογα με την κατάσταση στην οποία βρίσκονται οι αισθήσεις μας, γιατί να μην ισχύει ότι οι ίδιες μας οι αισθήσεις δημιουργούν τον κόσμο γύρω μας; Παράξενη, και σίγουρα παράλογη σκέψη. Παράξενη κυρίως επειδή ήταν άνθρωπος της Εκκλησίας και αμφέβαλλε πάνω στη δημιουργία του Θεού. Αν ήθελε να πει αυτό που και πολλοί άλλοι ισχυρίζονται, ότι η φύση της πραγματικότητας είναι πνευματική, διάλεξε πολύ λανθασμένο τρόπο για να το αποδείξει.
Στη συνέχεια έρχεται ο Ντέιβιντ Χιουμ, ιδιαίτερα μαχητικός τύπος που αμφέβαλλε για πράγματα που ο ίδιος ο Καρτέσιος δεν θα τολμούσε να αμφιβάλλει. Για να δώσω ένα παράδειγμα, αμφέβαλλε πάνω στο ότι διαθέτουμε έναν αληθινό εαυτό μέσα μας. Έγραψε την περίφημη φράση ότι όταν κοιτάει μέσα του να βρει τον αληθινό Ντέιβιντ Χιουμ, αυτό που έβλεπε ήταν ιδέες και εντυπώσεις να κάνουν βόλτες στο μυαλό του. Κατά την άποψή του, αυτό που αποκαλούμε σκέψη μας, είναι απλοί συνειρμοί ιδεών. Και φτάνουμε στον Καντ που ταράχτηκε πολύ με τον σκεπτικισμό του Χιουμ. Του φαινόταν ολοφάνερο ότι υπάρχει λίγη τάξη στον κόσμο και ότι αυτή η τάξη δεν ήταν μια απλή ψευδαίσθηση. Στρώνω το κρεβάτι, ένα σεντόνι από κάτω, μαξιλάρι, σεντόνι από πάνω και μια κουβερτούλα, το τακτοποιώ το πρωί και είναι έτοιμο να με υποδεχθεί το βράδυ. Με τον ίδιο τρόπο, τακτοποιώ τον κόσμο μου, επιβάλλοντάς του έννοιες (μορφές κατανόησης). Για παράδειγμα, στερεά, υγρά και αέρια. Στα γεγονότα βάζουμε τάξη με τη χρήση των ρολογιών, τα τακτοποιούμε στο χρόνο, αλλά και με τη βοήθεια του χάρτη, που τα τακτοποιεί στον χώρο. Ο απλούστερος τρόπος να επιβάλλουμε τάξη στο χάος γύρω μας είναι η ικανότητά μας να δίνουμε ονομασίες. Αυτό το τετράποδο που κουνάει την ουρά του ονομάζεται σκύλος, εκείνο γάτα, το άλλο ποντίκι… Ξέρουμε καλά ότι εμείς τους δώσαμε αυτή την ονομασία, δεν ονομάζονται αληθινά έτσι, αλλά είναι μεγάλη ευκολία να τους δίνουμε ονομασίες και να τα κατηγοριοποιούμε.
Όλα αυτά τα παραδείγματα, το κρεβάτι, τα στερεά και τα υγρά, τα σκυλιά και τα γατιά, είναι οι προσπάθειές μας να τακτοποιήσουμε, και έτσι να καταστήσουμε κατανοητή, την πραγματικότητα. Ο Καντ ονόμασε αυτά τα πράγματα κατηγορίες και συμφώνησε πάνω στο ότι τα κατασκευάζουμε από το μυαλό μας. Έδωσε μάλιστα το περίφημο παράδειγμα ότι είναι κάτι σαν γυαλιά που φοράμε για να δούμε την πραγματικότητα. Το πήγε πιο πέρα, όπως κάνουν συνήθως οι καλοί φιλόσοφοι, και αναγνωρίζοντας ότι οι αισθήσεις, αλλά και οι προκαταλήψεις μας, αλλάζουν αυτά που βλέπουμε, συμπέρανε ότι η αληθινή πραγματικότητα, αυτό που κείται πέραν των δικών μας κατηγοριών και αντιλήψεων, δεν μπορεί να γνωσθεί. Όπως το διατύπωσε, το ding an sich, το πράγμα καθαυτό, είναι άγνωστο και δεν μπορούμε να το γνωρίσουμε. Οι Ρομαντικοί ποιητές της εποχής έπεσαν σε μαύρη απελπισία διαβάζοντάς τον, ξέρουμε σίγουρα ότι τουλάχιστον ένας από αυτούς, ο Heinrich von Kleist, αυτοκτόνησε. Αν δεν μπορούμε να γνωρίσουμε την πραγματικότητα, τότε το συμπέρασμα είναι ότι ζούμε σε ένα κόσμο παραισθήσεων όπου βασιλεύει το “ματαιότης, ματαιοτήτων”.
H επίσης ξεχασμένη σήμερα σχολή των νέο-καντιανών, η σχολή του Marburg με επικεφαλής τον Herman Cohen, αντέδρασε πάνω σε αυτό. Ο Cohen, όταν κοιτούσε το φεγγάρι στον ουρανό, είχε την αίσθηση ότι αυτό που έβλεπε ήταν όντως το φεγγάρι, το οποίο θα μπορούσαμε, αν θέλαμε, να αποκαλούμε και αλλιώς. Δεν το ξέρουμε τόσο καλά όσο ξέρουμε τα περιεχόμενα της τσέπης μας, αλλά αυτό συμβαίνει επειδή είναι μακριά και δεν διαθέτουμε αρκετές γνώσεις γι’ αυτό. Θεωρητικά, τίποτα δεν θα μας εμποδίσει να το μάθουμε μια μέρα τόσο καλά, όσο ξέρουμε και τις τσέπες μας. Το πράγμα καθ’ αυτό δεν είναι αδύνατον να γνωσθεί!
Ο Κασίρερ ανήκε σε αυτή τη σχολή και πιστεύω ότι είναι αρκετά εύκολο να κατανοήσουμε το γιατί, αν θυμηθούμε ότι έζησαν στις αρχές του 20ου αιώνα, όπου συνέβησαν πολλές επαναστάσεις μαζεμένες. Η συμβολή του ήταν ότι διαπίστωσε ότι οι κατηγορίες δεν ήταν σταθερές, όπως πίστευε ο Καντ, αλλά ότι μεταβάλλονται και αλλάζουν. Τι θα έλεγε ο Καντ για τη σφαιρική γεωμετρία του Rieman ή για τις θεωρίες του Αινστάιν πάνω στο χωρόχρονο; Η ιδέα του Κασίρερ ήταν ότι η γλώσσα, οι μύθοι και οι θρησκείες, ήταν επίσης γυαλιά πίσω από τα οποία βλέπουμε την πραγματικότητα. Οι κατηγορίες αλλάζουν πολύ πιο συχνά από όσο πίστευε ο Καντ, επειδή ο άνθρωπος είναι δημιουργικός, κατέχει φαντασία και ελευθερία.
Τι γίνεται, ρωτά ο Κασίρερ όταν κοιτάμε έναν όμορφο πίνακα, διαβάζουμε ένα καλό βιβλίο ή ακούμε κάποια μουσική που μας ταρακουνά; Εκτιμούμε ιδιαίτερα τον τρόπο με τον οποίο μας “μιλάει” ο καλλιτέχνης, ακόμα κι αν διαφωνούμε με τις απόψεις του. Ο κάθε καλλιτέχνης δημιουργεί σύμβολα (ή ακολουθεί αυτά άλλων), εμείς οι πολιτισμένοι άνθρωποι, όσοι τέλος πάντων από μας ενδιαφερόμαστε για τις τέχνες και τα γράμματα, έχουμε δημιουργήσει ένα κοινό λεξιλόγιο, αυτό των συμβόλων. Κάποιος που δεν μιλάει αυτή τη συμβολική γλώσσα είναι ανίκανος να δει κάποια διαφορά, για να δώσω ένα μουσικό παράδειγμα, ανάμεσα στη μουσική των Cream και αυτή των Sex Pistols, και δύο ανήκουν στην ευρύτερη κατηγορία “ροκ μουσική”.
Τα ζώα, τα ρομπότ του Καντ, όταν δέχονται ένα ερέθισμα αντιδρούν απευθείας σε αυτό. Πετάς το κόκαλο στο σκύλο κι αυτός αντιδρά τόσο γρήγορα που συχνά το αρπάζει στον αέρα. Τα ζώα θυμίζουν τα παλιά τζουκ μποξ, έριχνες ένα κέρμα και άκουγες το κομμάτι σου. Είναι απόλυτα προβλέψιμα. Δεν ισχύει όμως το ίδιο στο τζουκ μποξ άνθρωπος. Το κέρμα που βάζεις μέσα του, το ερέθισμα που του δίνεις, φιλτράρεται, και μάλιστα πολλές φορές, σε ένα κόσμο συμβόλων. Όσο περισσότερα σύμβολα αναγνωρίζουμε, τόσο ευφυέστεροι είμαστε και τόσο λιγότερο προβλέψιμη θα είναι η αντίδρασή μας. Ο Κασίρερ, για να συνοψίσω, πιστεύει ότι “o άνθρωπος ζει σε ένα κόσμο συμβόλων”.
Είχα μιλήσει στο προηγούμενο για την Έλεν Κέλλερ, ένα παράδειγμα του Κασίρερ που αναιρεί τη θέση του Λοκ. Όταν η νεαρή ανάπηρη κοπέλα κατάλαβε ότι κάθε πράγμα είχε μια ονομασία, την ενθουσίασε αφάνταστα επειδή της πρόσφερε μια μέθοδο να καταλάβει καλύτερα τον κόσμο. Η περίπτωσή της αναιρεί τη θέση του Λοκ, ότι δεν υπάρχει τίποτε στο μυαλό αν δεν υπάρξει πρώτα στις αισθήσεις. Όταν άρχισε να μιλάει, καταλάβαινε πολύ καλά τι ήταν τα πράγματα που δεν είχε δει και αισθανθεί ποτέ της. Ο Κασίρερ μας μιλάει και για την Λόρα Μπριγκμαν, κωφάλαλη, που είχε μεγάλη δυσκολία να συλλάβει τις αφηρημένες ιδέες. Όταν η δασκάλα της είπε ένα παράδειγμα από κάποιο βιβλίο αριθμητικής, η Λόρα την ρώτησε πώς ήξερε ο άνθρωπος που έγραψε το βιβλίο ότι αυτή θα βρισκόταν εκεί -στην τάξη- σήμερα; Όταν της ζήτησαν να βρει πόσο κόστιζε ένα βαρέλι χυμού μήλου που περιείχε 20 κιλά χυμού και το κιλό κόστιζε 3,60, η κοπέλα απάντησε ότι δεν ενδιαφέρεται και πολύ για το χυμό του μήλου, τον έβρισκε κάπως ξινό… Είμαστε τόσο συνηθισμένοι στα προβλήματα αριθμητικής που δυσκολευόμαστε να καταλάβουμε το πόσο δύσκολα ήταν για μια κωφάλαλη. Ο Κασίρερ σκέφτηκε ότι η εξέλιξη του ανθρώπου μεταφράζεται από την εξέλιξη της ικανότητάς του για αφαίρεση, και για να το πω με τα δικά του λόγια, με την ικανότητά του να συλλαμβάνει τα πράγματα με όρους συμβόλων και όχι με όρους γεγονότων, συμβάντων. Τα γεγονότα, ειδικά αυτά της ανιαρής καθημερινότητάς μας, δεν έχουν σημασία, είναι άγευστα και άχρωμα, ανούσια. Έχουν ουσία μόνον όταν έχουν σημασία.
Μαθαίνοντας όσα μπόρεσα να μάθω για τον Κασίρερ, διαπιστώνω ότι αυτά που ήθελε να πει, τα είχε ήδη πει ο Χούσερλ, από το 1901. Αυτό εξηγεί και τη στάση του, αν και έγραφε καταπληκτικά, δεν θέλησε ποτέ να χτίσει τη δική του θεωρία, επέλεξε ως δρόμο του να εξηγεί τις θεωρίες άλλων. Το μεγάλο ζήτημα γι’ αυτόν ήταν πως δεν υπάρχει αντίληψη αν δεν υπάρχει η πρόθεση, όπως έλεγε ο Χούσερλ. Με άλλα λόγια, δεν θα καταλάβω ποτέ, αν δεν θελήσω πρώτα να καταλάβω. Αλλά αυτό που καταλαβαίνω, το καταλαβαίνω μέσα από σύμβολα…
Ξέρω καλά ότι όλη αυτή η κουβέντα περί νέο-καντιανών και φιλοσοφίας, σηκώνει την τρίχα ορισμένων, αλλά πιστεύω ότι ειδικά σήμερα, μετά την κατάρρευση πολλών μύθων και την οικονομική κρίση να καταδυναστεύει τη ζωή μας, χρειάζεται να ξανασκεφτούμε μερικά πράγματα και να τα δούμε κάτω από άλλο φως.
2 σχόλια:
"Ο Κασίρερ σκέφτηκε ότι η εξέλιξη του ανθρώπου μεταφράζεται από την εξέλιξη της ικανότητάς του για αφαίρεση, και για να το πω με τα δικά του λόγια, με την ικανότητά του να συλλαμβάνει τα πράγματα με όρους συμβόλων και όχι με όρους γεγονότων, συμβάντων."
Ακριβώς, αυτό κάνει κι ο Νόλαν, κατά την γνώμη μου, όπως κι ο Κάουφμαν και ο Μακαβέγεφ..
Πολύ ορθώς τα συνδέεις, άψογα, Νόσφυ.
Μετά απ'αυτά με ποιά πολτική γλώσσα να μιλήσεις;
Άλλα λένε κάποιοι κι άλλα καταλαβαίνουν
Βαρέθηκα, να αναλύω τις απόψεις μου, αφού προέρχονται μέσα από μια φιλτραρισμένη ματιά που εξηγείται από την φαινομελογία. Άλλο το φαινόμενο και άλλο το επιφαινόμενο..
Αυτά δεν εξηγούντακι εύκολα, παρά μόνο με "λογικά άλματα" κι αφού υπάρχει, η κατάλληλη διάθεση, ( όπως πολύ σωστά, αναφέρεται στο κείμενο πιο πάνω)
Εξαιρετικό, Νόσφυ.
Αλλά, μετά μην ψάχνεις, να τα "βάλεις", αυτά που λες στιο μυαλό μερικών, αφού δεν μπορούν..:)
Πολλές φορές, σ'έχω "πιάσει" άλλα να λες κι άλλα να καταλαβάινουν.
Συνεπώς, σου ρίχνω ευθύνες. γιατί επιμένεις να "χωρέσει" στο μυαλό κάποιων κάτι μεγαλύτερο από αυτό που διαθέτει.
Δεν γίνεται!
φιλε για μένα το κανω ... Ελικρινά δεν με ενδιαφερει να βαλω μυαλό σε κανέναν ..
Η σπηλια ειναι κατι σαν αποθηκη... ελπιζωκαποιος καποτε να ρθει και να βαλει μια ταξξη
οτνα κανω ενα σχόλιο αλλου - αν εχω να κανω με κανενα ΒΛΑΚΑ με περικεφαλαι και εχει πολλους δεν προσπαθω φυσικά να πεισω τον βλάκα ..
..
αλλά να βγει κανα σχόλιο -μεσα απο την πολεμική στην Βλακεια ..
Μονο ετσι μπορω να γραψω πιά ..αλλιως βαριεμαι ..
Δημοσίευση σχολίου