/ Η εδραίωση και ανάπτυξη της Βρετανικής Σχολής Υπαρξιακής Ανάλυσης, οφείλεται κυρίως στο πρωτοποριακό έργο της Emmy van Deurzen.
Γεννημένη στην Ολλανδία, εργάστηκε ως θεραπεύτρια και εκπαιδεύτηκε ως
κλινική ψυχολόγος στη Γαλλία, πρίν έρθει στο Ηνωμένο Βασίλειο το ΄77 για
να εργαστεί σε μια θεραπευτική κοινότητα η οποία λειτουργούσε στα
πρότυπα του Laing. Αυτό που κάνει την προσέγγιση της ιδιαίτερα πρωτότυπη
είναι το γεγονός οτι σε αντίθεση με τον Yalom ή τον Boss, ασχολείται
κυρίως με την παροχή βοήθειας στους θεραπευόμενους για να αντιμετωπίσουν
τις προκλήσεις της καθημερινής ζωής και οχι τα ανώτερα οντολογικά
δεδομένα της ύπαρξης. To σημείο εκκίνησης είναι πως “η ζωή είναι ένας ατελείωτος αγώνας όπου οι στιγμές ηρεμίας και ευτυχίας αποτελούν την εξαίρεση και οχι τον κανόνα”
. Η ζωή δηλώνει, είναι σκληρή, ανελεής, άγρια και άδικη, γεμάτη
κρίσεις, απογοητεύσεις και αποτυχίες. Υποστηρίζει επίσης οτι τα άτομα
βρίσκονται διαρκώς παγιδευμένα σε άλυτα διλήμματα, εντάσεις και
αντιφάσεις.
Αντλώντας απο τη σκέψη του Kierkegaard και του Heidegger, η van
Deurzen ισχυρίζεται οτι ενόψει αυτών των προκλήσεων οι άνθρωποι
αναπόφευκτα βιώνουν άγχος και στην προσπάθεια τους να το διώξουν
προσπαθούν να αφεθούν στην ασφάλεια των κοινών πολιτισμικών πρακτικών:
οραματίζονται την τέλεια και απαλλαγμένη απο προβλήματα ζωή, που είναι
“μόνο ενα βήμα μακριά” – αρκεί μόνο να έπαιρναν εκείνη τη ζητούμενη
προαγωγή, να έκαναν ενα παιδί ή να ανακάλυπταν την υποκειμενική “αιτία”
των ψυχολογικών τους δυσκολιών. Με άλλα λόγια οι άνθρωποι είναι
απρόθυμοι να έρθουν αντιμέτωποι με την πραγματικότητα της ζωής τους:
φοβούνται την αληθινή τους κατάσταση. Μια τέτοια αυταπάτη μπορεί να
προσφέρει κάποια ανακούφιση, όταν όμως τα πράγματα πάνε στραβά (και όπως
ισχυρίζεται αναπόφευκτα θα συμβεί κάτι τέτοιο) τότε η προσωρινή
προστασία που παρέχεται απο τον κοινωνικό κόσμο και τη ζωή που
φαντασιώνεται, καταρρέει. Ένας γονιός πεθαίνει, το άτομο χάνει τη
δουλειά του, μια σχέση τελειώνει και τότε το άτομο έρχεται αντιμέτωπο με
τη ζωή σε όλη την αμείλικτη πραγματικότητα της- καθώς και τη
συνειδητοποίηση οτι κανείς και τίποτε, δε μπορεί να τον προστατεύσει
ολοκληρωτικά. Σε αυτά τα κρίσιμα η van Deurzen ισχυρίζεται οτι το άτομο
μπορεί είτε να προσπαθήσει να αντιμετωπίσει με αποφασιστικά τα
προβλήματα του είτε να αποσύρεται σιγά σιγά ολο και περισσότερο απο την
πραγματικότητα. Για τη van Deurzen το ψυχολογικά διαταραγμένο άτομο δεν είναι άρρωστο ή ασθενές, απλώς “αδέξιο στο να ζεί”.
Με άλλα λόγια τα προβλήματα δεν προέρχονται απο βαθιά εδεραιωμένα
ψυχολογικά τραύματα αλλά απο μια άστοχη φιλοσοφία ζωής, που οδηγεί σε
ενα μονοπάτι απογοήτευσης, αυτοκαταστροφής και δυστυχίας.
Συνεπώς για τη van Deurzen στόχος της υπαρξιακής θεραπείας είναι να
βοηθήσει τους θεραπευόμενους να αντιμετωπίσουν την πραγματικότητα της
κατάστασης τους και να αφυπνιστούν απο την αυταπάτη, να τους βοηθήσει να
συμβιβαστούν με τη ζωή και όλες τις αντιφάσεις της, να βυθιστούν σε
αυτή αντί να αποφεύγουν τις δυσκολίες. Για την ίδια δεν υπάρχουν άμεσες
ανταμοιβές ούτε εντυπωσιακά αποτελέσματα, ούτε ίαση στο τέλος του
θεραπευτικού δρόμου. Οι θεραπευόμενοι δε βγαίνουν αυτο-πραγματώμενοι απο
τη θεραπευτική διαδικασία, αντίθετα όπως ο Σίσυφος του Camus,
βαρύνονται ακόμη με την πραγματικότητα μιας προκλητικής, σκληρής και
άδικης ύπαρξης. “Όπως ο στόχος ενός μαθήματος Τέχνης είναι η
απόκτηση γνώσεων πάνω σε τεχνικές σχεδίασης για να βελτιωθούν οι
δεξιότητες του ατόμου και συνακόλουθα η ικανοποίηση που παίρνει απο την
άσκηση αυτής, έτσι και ο σκοπός της υπαρξιακής
ψυχοθεραπείας/συμβουλευτικής είναι η απόκτηση γνώσεων και βελτίωσης
δεξιοτήτων στην τέχνη της ζωής ώστε να αντιμετωπίζονται οι προκλήσεις
της και να μην αποφεύγονται“. Η πρόκληση συνεπώς της ζωής είναι η δημιουργική “αξιοποίηση” του παραδόξου που εμπεριέχει η ίδια η ζωή.
Για τη van Deurzen η ύπαρξη των ανθρώπων εκτυλίσσεται σε 4 διαστάσεις:
1. Σωματική (umwelt), που είναι η σχέση μας με τον υλικό κόσμο γύρω
μας, το φυσικό περιβάλλον με τις προκλήσεις αλλά και περιορισμούς που
αυτό ενέχει.
2. Κοινωνική (mitwelt), που είναι η σχέση μας με τους άλλους
ανθρώπους στα πλαίσια των συσχετισμών που επιβάλει η κουλτούρα, η φυλή,
τάξη ή οικογένεια και επηρρεάζουν τη συμπεριφορά μας
3. Προσωπική (eigenwelt), δηλαδή η σχέση με τον εαυτό μας
4. Πνευματική (uberwelt), που αναφέρεται στη σχέση που έχουμε με το
σύστημα αξιών μας το οποίο καθορίζει πως λειτουργούμε στις υπόλοιπες
διαστάσεις και το πρίσμα υπο το οποίο αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο.
Σε κάθε μια απο αυτές έχουμε να αντιμετωπίσουμε ευκαιρίες, προκλήσεις
και περιορισμούς που οφείλουμε να λάβουμε υπόψην και να
αντιμετωπίσουμε. Mπορούμε να επιδιώξουμε τις φιλοδοξίες μας ή να έχουμε
ψευδαισθήσεις για τις δυνατότητες μας, συνεπώς μια ρεαλιστική και
λειτουργική προσέγγιση είναι απαραίτητη. Η αντίληψη που έχει ενας
θεραπευόμενος για τον κόσμο του αναπόφευκτα θα είναι ατελής και
ανεπαρκής οπότε ο προαναφερόμενος “υπαρξιακός χάρτης” μπορεί ενδεχομένως
να συμπληρώσει κάποια κενά. Για παράδειγμα ο θεραπευτής μπορεί να
παροτρύνει τον θεραπευόμενο που αφιερώνει πολύ χρόνο στη θεραπεία
μιλώντας για τις σχέσεις του με τους άλλους να σκεφτεί – και να εξετάσει
– τα συναισθήματα του ως προς τον εαυτό του ή την αίσθηση της υλικής,
ενσώματης ύπαρξης του. Στην προσωπική διάσταση πχ μπορεί να υπάρχει απο
τη μια η επιθυμία να αποδεχτεί τον εαυτό του και απο την άλλη να θελει
να βελτιωθεί και να αλλάξει. Για τη διερεύνηση των διλημμάτων αυτών,
ένας σημαντικός ρόλος του ψυχοθεραπευτή είναι να βοηθήσει το
θεραπευόμενο να δει τις σκοτεινές και άγνωστες πλευρές της πολικότητας
του.
Κάποιος που μπορεί να ισχυρίζεται απελπισμένα οτι θέλει να
εγκαταλείψει τον τζόγο αλλά “δε μπορεί”, έχει τη δυνατότητα να βοηθηθεί
να δεί οτι αυτή η επιθυμία του αντιτάσσεται σε μια εξίσου δυνατή – αν
οχι δυνατότερη – επιθυμία για συγκίνηση. Εδω βέβαια ο στόχος δεν είναι
να βοηθηθούν οι θεραπευόμενοι να βρούν απαντήσεις στα διλλήματα τους,
αλλά να αποδεχτούν τη γεμάτη διλλήματα φύση της ύπαρξης τους. Μέσω μιας
τετοιας αποδοχής μπορεί να στρέψουν την προσοχή τους προς τις
πραγματικές προκλήσεις με τις οποίες έρχονται αντιμέτωποι, για
παράδειγμα “πως μπορώ να σταματήσω το τζόγο, αφού είναι το πιο
συναρπαστικό πράγμα στη ζωή μου; ” Σε αυτές τις τεσσερις διαστάσεις της
ύπαρξης υπάρχουν πολλά παράδοξα που μπορούν να διερευνηθούν και με τα
οποία οι θεραπευόμενοι να συμβιβαστούν. Στην κοινωνική διάσταση πχ
υπάρχει το παράδοξο οτι οσο πιο πολύ προσπαθούμε να κάνουμε τους άλλους
να μας συμπαθήσουν, τόσο πιο πολύ τους διώχνουμε ή στο προσωπικό επίπεδο
οσο περισσότερο πασχίζουμε για την ευτυχία, τόσο πιο συχνά καταλήγουμε
να νιώθουμε δυσαρεστημένοι.
Παρ’ ολα αυτά ο στόχος της υπαρξιακής θεραπείας της van
Deurzen δεν είναι απλά να αμφισβητήσει τις υποθέσεις των θεραπευόμενων
και να τονίσει το παράλογο της σκέψης τους αλλά να γίνουν αντιληπτές οι
αρχές που αντιστέκονται στην αμφισβήτηση και να αναγνωριστεί τι είναι
πραγματικά σημαντικό σε προσωπικό επίπεδο. Ο κάθε θεραπευόμενος
πρέπει να βρει τις προσωπικές του απαντήσεις στις προκλήσεις της ζωής.
Ταυτόχρονα η van Deurzen υποστηρίζει τα προβλήματα και τα διλήμματα που
αντιμετωπίζουν οι θεραπευόμενοι δεν είναι μοναδικές αλλά κοινές προκλήσεις για όλη την ανθρωπότητα.
Δεν είναι μόνο ο θεραπευόμενος που αγωνίζεται να δεθεί συναισθηματικά
με κάποιον άλλον άνθρωπο διατηρώντας την ανεξαρτησία του ή προσπαθεί να
ανακαλύψει τι είναι αυτό που κάνει τη ζωή του ολοκληρωμένη. Κατα τη van
Deurzen λοιπόν η υπαρξιακή θεραπεία δεν είναι μόνο μια προσωπική
ψυχολογική διερεύνηση αλλά και ένας φιλοσοφικός διάλογος.
“Είχε απορρίψει το ενδεχόμενο να εκλαμβάνει οποιοδήποτε αρνητικό
συναίσθημα, όπως ζήλια, θλίψη ή βαρεμάρα, σαν ένδειξη ή μήνυμα για
κάποιους περιορισμούς που υπήρχαν. Αρνιόταν να αντιληφθεί τα αποτελέσματα της συμπεριφοράς της στους άλλους ανθρώπους και συνεπώς στο ίδιο της το μέλλον. Επιλέγοντας την ουτοπία, έφερε το χάος
(…) Αναγνωρίζοντας τελικά τους περιορισμούς που η ίδια η ζωή της έβαζε,
ανακάλυψε και τις δυνατότητες που είχε ώστε να λειτουργήσει εντός αυτών
των πλαισίων που τις έβαζαν αυτοί καθ΄αυτοί οι περιορισμοί.
Αναγνωρίζοντας το εφικτό και το ανέφικτο είναι ο μόνος δρόμος μπροστά.
Πολλοί άνθρωποι διστάζουν να το κάνουν κι έτσι ζούν μια ζωή με
αυταπάτες. Οι ευσεβείς πόθοι της είναι ενα καλό παράδειγμα μιας τέτοιας αυταπάτης. Ευτυχώς
η ζωή καταλήγει να αντικρούει τέτοια αφέλεια και η εμπειρία αναδεικνύει
τα λάθη εκθέτοντας τις ανθρώπινες αδυναμίες. Παρόλο που οι άνθρωποι
επιδιώκουν το “ιδανικό” για τους ίδιους και τη ζωή τους, πρεπει να
συνειδητοποιήσουν πως κάτι τέτοιο ανατρέπεται και δεν πρόκειται ποτέ να
γίνει πλήρως εφικτό “ (σχόλιο για την θεραπευόμενη Frances, 2002)
Πηγές
Mick Cooper (2003), Ο υπαρξισμός στην ψυχοθεραπεία, εκδόσεις Ασπρη Λέξη
Emmy van Deurzen (2002), Existential Counselling & Psychotherapy in Practice, 2nd ed. SAGE Publications
* ο τίτλος είναι φράση του “πατέρα της υπαρξιακής ψυχολογίας στις ΗΠΑ” Rollo May
