ii. Ο Σωσίας
Οι αρχαίοι ελληνικοί και ρωμαϊκοί μύθοι δεν ήταν εγωϊκοί- λέγει ο Λακάν. Ωστόσο, οι κωμικοί ποιητές κατόρθωσαν να αναδείξουν τη ναρκισσικστική διάσταση στα έργα τους. Ιδιαίτερα ο Λακάν αναφέρεται στο θεατρικό τέχνημα του αναδιπλασιασμού της εικόνας που σχησιμοποίησε ο Πλαύτος.
Ο Δίας ορέχτηκε μια θνητή, τη γυναίκα του βασιλιά Αμφιτρύωνα, την Αλκμήνη. Παίρνει λοιπόν τα χαρακτηριστικά του συζύγου της και πηγαίνει να τη βρει στο παλάτι των Θηβών. Μαζί του παίρνει και τον πιστό του ακόλουθο τον Ερμή, που μεταμορφώνεται στον υπηρέτη του Αμφιτρύωνα, τον Σωσία για να του «κρατάει φανάρι».
Η Ακμήνη εκλαμβάνει τον Δία ως το σύζυγό της και συγκινημένη από την ανδρεία που υποτίθεται ότι έδειξε στη μάχη, του χαρίζει μιαν αξέχαστη ερωτική νύχτα. Ο Ερμής, με τη μορφή του Σωσία, φυλάει «τσίλιες» στις πόρτες του παλατιού, ώσπου καταφθάνει ο αληθινός υπηρέτης του Αμφιτρύωνα, ο αληθινός Σωσίας, για να αναγγείλει στην κυρά τον ερχομό του αφέντη του.
Ακολουθεί η αντιπαράθεση του Σωσία με τον όμοιό του (τον Ερμή που φέρει τη μορφή του και σφετερίστηκε τη λειτουργία του). Ο Λακάν χρησιμοποιεί το λατινικό πρωτότυπο του Πλαύτου και δύο γαλλικές διασκευές του Μολιέρου και του Ζιρωντού. Εμείς εδώ -επειδή δεν έχουμε παρά μονάχα τρία στοιχεία να αναδείξουμε- θα αρκεστούμε μονάχα στην εκδοχή του Μολιέρου.
Φτάνει λοιπόν ο υπηρέτης στο παλάτι και συναντά τον όμοιό του (τον ψεύτικο Σωσία, τον Ερμή) που βγαίνει από κει για να τον διώξει:
«Τον φλύαρο αυτό ας διώξουμε από δω.
»Για να μην ενοχλήσει το ζευγάρι που γεύτεται την ηδονή μες στο παλάτι».
Τί κάνει λοιπόν αυτός ο άλλος εαυτός μόλις συναντά τον Σωσία; Θέλει να τον βγάλει έξω από το παιγνίδι και τον κάνει «εκτός εαυτού».
Στην αντιπαράθεση των δύο ομοίων -του πρωτότυπου και του ειδώλικού Σωσία, το Εγώ καταρχήν παρουσιάζεται ελεύθερο και αγέρωχο, μέσα από διαφοροποιημένες ιδανικές εικόνες.
Ερμής: Ποιός είναι εκεί;
Σωσίας: Εγώ.
Ποιος εγώ;
Εγώ, κάνε κουράγιο, Σωσία.
(Ο Λακάν σχολιάζει την προτροπή του Εγώ στον εαυτό του. Κουράγιο, βέβαια, του χρειάζεται, επειδή όντας ο αυθεντικός Σωσίας δεν μπορεί να είναι ήσυχος. Αντίθετα, ο υποκριτής ξέρει περισσότερο -ή νομίζει ότιι ξέρει περισσότερο -τι του γίνεται).
Οι αρχαίοι ελληνικοί και ρωμαϊκοί μύθοι δεν ήταν εγωϊκοί- λέγει ο Λακάν. Ωστόσο, οι κωμικοί ποιητές κατόρθωσαν να αναδείξουν τη ναρκισσικστική διάσταση στα έργα τους. Ιδιαίτερα ο Λακάν αναφέρεται στο θεατρικό τέχνημα του αναδιπλασιασμού της εικόνας που σχησιμοποίησε ο Πλαύτος.
Ο Δίας ορέχτηκε μια θνητή, τη γυναίκα του βασιλιά Αμφιτρύωνα, την Αλκμήνη. Παίρνει λοιπόν τα χαρακτηριστικά του συζύγου της και πηγαίνει να τη βρει στο παλάτι των Θηβών. Μαζί του παίρνει και τον πιστό του ακόλουθο τον Ερμή, που μεταμορφώνεται στον υπηρέτη του Αμφιτρύωνα, τον Σωσία για να του «κρατάει φανάρι».
Η Ακμήνη εκλαμβάνει τον Δία ως το σύζυγό της και συγκινημένη από την ανδρεία που υποτίθεται ότι έδειξε στη μάχη, του χαρίζει μιαν αξέχαστη ερωτική νύχτα. Ο Ερμής, με τη μορφή του Σωσία, φυλάει «τσίλιες» στις πόρτες του παλατιού, ώσπου καταφθάνει ο αληθινός υπηρέτης του Αμφιτρύωνα, ο αληθινός Σωσίας, για να αναγγείλει στην κυρά τον ερχομό του αφέντη του.
Ακολουθεί η αντιπαράθεση του Σωσία με τον όμοιό του (τον Ερμή που φέρει τη μορφή του και σφετερίστηκε τη λειτουργία του). Ο Λακάν χρησιμοποιεί το λατινικό πρωτότυπο του Πλαύτου και δύο γαλλικές διασκευές του Μολιέρου και του Ζιρωντού. Εμείς εδώ -επειδή δεν έχουμε παρά μονάχα τρία στοιχεία να αναδείξουμε- θα αρκεστούμε μονάχα στην εκδοχή του Μολιέρου.
Φτάνει λοιπόν ο υπηρέτης στο παλάτι και συναντά τον όμοιό του (τον ψεύτικο Σωσία, τον Ερμή) που βγαίνει από κει για να τον διώξει:
«Τον φλύαρο αυτό ας διώξουμε από δω.
»Για να μην ενοχλήσει το ζευγάρι που γεύτεται την ηδονή μες στο παλάτι».
Τί κάνει λοιπόν αυτός ο άλλος εαυτός μόλις συναντά τον Σωσία; Θέλει να τον βγάλει έξω από το παιγνίδι και τον κάνει «εκτός εαυτού».
Στην αντιπαράθεση των δύο ομοίων -του πρωτότυπου και του ειδώλικού Σωσία, το Εγώ καταρχήν παρουσιάζεται ελεύθερο και αγέρωχο, μέσα από διαφοροποιημένες ιδανικές εικόνες.
Ερμής: Ποιός είναι εκεί;
Σωσίας: Εγώ.
Ποιος εγώ;
Εγώ, κάνε κουράγιο, Σωσία.
(Ο Λακάν σχολιάζει την προτροπή του Εγώ στον εαυτό του. Κουράγιο, βέβαια, του χρειάζεται, επειδή όντας ο αυθεντικός Σωσίας δεν μπορεί να είναι ήσυχος. Αντίθετα, ο υποκριτής ξέρει περισσότερο -ή νομίζει ότιι ξέρει περισσότερο -τι του γίνεται).
Ποια είναι η μοίρα σου;
Να είμαι άνθρωπος και να μιλώ.
(Λακάν:Να κάποιος που δε συχνάζει στα σεμινάρια, φέρει όμως το σήμα κατατεθέν.)
Να είμαι άνθρωπος και να μιλώ.
(Λακάν:Να κάποιος που δε συχνάζει στα σεμινάρια, φέρει όμως το σήμα κατατεθέν.)
Είσαι κύριος ή υπηρέτης;
Είμαι ό,τι θέλω.
Πού σε πάνε τα βήματά σου;
Όπου θέλω να πάω...
Καταλαβαίνουμε όμως ότι αυτές οι εικόνες ελευθερίας (ό,τι θέλω είμαι) «τραβιούνται» εδώ κι εκεί από τα διάφορα ιδανικά της στιγμής. Ο Λακάν μάλιστα δείχνει ότι η εικόνα του Εγώ επιφορτίζεται από διάφορα καθήκοντα που του αναθέτει το υπερεγώ, αλλά δε χρειάζεται να επιμείνουμε.
Κατά δεύτερο λόγο, η εικόνα μπορεί να αποσπαστεί από το εγώ και να αρχίσει «να περπατάει από μόνη της». Για παράδειγμα, κάποιος περπατά καμαρωτός με το καινούργιο του κοστούμι, σκοντάφτει και πέφτει σε μια λακκούβα λάσπης. Μαζί με το καμάρι έχει χάσει πια και τον έλεγχο της «ωραίας» του εικόνας.
Στον Αμφιτρύωνα, αυτή η απόσπαση της εικόνας γίνεται με το θεατρικό τέχνημα του αναδιπλασιασμού, το οποίο παράγει επιτυχημένες κωμικές σκηνές. Μάλιστα, μετά το ξυλοκόπημά του από τον ψεύτικο Σωσία (τον Ερμή), ο αληθινός Σωσίας φτάνει να απαρνηθεί τα πάντα: τον εαυτό του, την εικόνα του, τη λειτουργία του: «Εντάξει, μη βαράς άλλο, κι εγώ δεν είμαι πια αυτό που είμαι». Το λατινικό κείμενο έχει σ'αυτό το σημείο εξαιρετικές διατυπώσεις.... Ο Ερμής, με το ξύλο, υποχρεώνει τον Σωσία να εγκαταλείψει την ταυτότητά του, το όνομά του... Εντούτοις, το Εγώ επανέρχεται διαρκώς στα... όχι δε θα με κάνεις άλλο από αυτό που είμαι· όχι, δε θα πάψω να είμαι δικός μας. Το λατινικό κείμενο υποδεικνύει θαυμάσια την αλλοτρίωση του Εγώ και στήριγμα που βρίσκει στο εμείς (...είμαι «δικός μας»...), δηλαδή την ενσωματάτωσή του σε μια τάξη όπου ο αφέντης τους είναι ένας μεγάλος στρατηγός» (σ. 308).
Στο μύθο η απόλαυση της γυναίκας και της ταυτότητας ανήκει στους θεούς. όπως το έθεσε αλλού ο Λακάν, η εντελής απόλαυση υποτίθεται ότι είναι στο χώρο των θεών, δηλαδή στο χώρο του αδύνατου. Μονάχα στην Αλκμήνη επιτρέπεται μια φαντασιωτική απόλαυση - στην οποία ο Γερμανός ποιητής Κλάιστ με τη δική του εκδοχή του Αμφιτρύωνα έδωσε μια βαθιά και συγκινητική διάσταση. Από το Εγώ του κοινού ανθρώπου που αποκόπτεται πάντα (est excise) η δική του απόλαυση.
Αυτό μας δίνει μια πρώτη ιδέα για την πραγματική διάσταση των ορίων του Εγώ. Μια δεύτερη ιδέα μάς δίνει ο Λακάν μέσα από ένα μύθο του Έντγκαρ Άλλαν Πόε (Τα γεγονότα στην περίπτωση του κυρίου Βάλντεμαρ).
Είμαι ό,τι θέλω.
Πού σε πάνε τα βήματά σου;
Όπου θέλω να πάω...
Καταλαβαίνουμε όμως ότι αυτές οι εικόνες ελευθερίας (ό,τι θέλω είμαι) «τραβιούνται» εδώ κι εκεί από τα διάφορα ιδανικά της στιγμής. Ο Λακάν μάλιστα δείχνει ότι η εικόνα του Εγώ επιφορτίζεται από διάφορα καθήκοντα που του αναθέτει το υπερεγώ, αλλά δε χρειάζεται να επιμείνουμε.
Κατά δεύτερο λόγο, η εικόνα μπορεί να αποσπαστεί από το εγώ και να αρχίσει «να περπατάει από μόνη της». Για παράδειγμα, κάποιος περπατά καμαρωτός με το καινούργιο του κοστούμι, σκοντάφτει και πέφτει σε μια λακκούβα λάσπης. Μαζί με το καμάρι έχει χάσει πια και τον έλεγχο της «ωραίας» του εικόνας.
Στον Αμφιτρύωνα, αυτή η απόσπαση της εικόνας γίνεται με το θεατρικό τέχνημα του αναδιπλασιασμού, το οποίο παράγει επιτυχημένες κωμικές σκηνές. Μάλιστα, μετά το ξυλοκόπημά του από τον ψεύτικο Σωσία (τον Ερμή), ο αληθινός Σωσίας φτάνει να απαρνηθεί τα πάντα: τον εαυτό του, την εικόνα του, τη λειτουργία του: «Εντάξει, μη βαράς άλλο, κι εγώ δεν είμαι πια αυτό που είμαι». Το λατινικό κείμενο έχει σ'αυτό το σημείο εξαιρετικές διατυπώσεις.... Ο Ερμής, με το ξύλο, υποχρεώνει τον Σωσία να εγκαταλείψει την ταυτότητά του, το όνομά του... Εντούτοις, το Εγώ επανέρχεται διαρκώς στα... όχι δε θα με κάνεις άλλο από αυτό που είμαι· όχι, δε θα πάψω να είμαι δικός μας. Το λατινικό κείμενο υποδεικνύει θαυμάσια την αλλοτρίωση του Εγώ και στήριγμα που βρίσκει στο εμείς (...είμαι «δικός μας»...), δηλαδή την ενσωματάτωσή του σε μια τάξη όπου ο αφέντης τους είναι ένας μεγάλος στρατηγός» (σ. 308).
Στο μύθο η απόλαυση της γυναίκας και της ταυτότητας ανήκει στους θεούς. όπως το έθεσε αλλού ο Λακάν, η εντελής απόλαυση υποτίθεται ότι είναι στο χώρο των θεών, δηλαδή στο χώρο του αδύνατου. Μονάχα στην Αλκμήνη επιτρέπεται μια φαντασιωτική απόλαυση - στην οποία ο Γερμανός ποιητής Κλάιστ με τη δική του εκδοχή του Αμφιτρύωνα έδωσε μια βαθιά και συγκινητική διάσταση. Από το Εγώ του κοινού ανθρώπου που αποκόπτεται πάντα (est excise) η δική του απόλαυση.
Αυτό μας δίνει μια πρώτη ιδέα για την πραγματική διάσταση των ορίων του Εγώ. Μια δεύτερη ιδέα μάς δίνει ο Λακάν μέσα από ένα μύθο του Έντγκαρ Άλλαν Πόε (Τα γεγονότα στην περίπτωση του κυρίου Βάλντεμαρ).
ΛΑΚΑΝΙΑΔΑ
Τα σεμινάρια του Ζακ Λακάν 1953-1963
Μουσταφά Σαφουάν
Εκδόσεις ΚΕΔΡΟΣ
_
by Carina
