Για την σχέση εθνικισμού, εθνότητας, έθνους : Από το Πέτρος Θεοδωρίδης Εθνικισμός μια προσπάθεια συγκριτικής προσέγγισης.’’ Θεσσαλονίκη 1994

 

Για την σχέση εθνικισμού, εθνότητας, έθνους :

Από το Πέτρος Θεοδωρίδης  Εθνικισμός μια προσπάθεια συγκριτικής προσέγγισης.’’ Θεεσαλονικη 1994

Αδημοσίευτη διατριβή κατατεθειμένη στο Τμήμα  Δημοσίου Δίκαιου και πολιτικής επιστήμης του Νομικού τμήματος του Α.Π.Θ

ΣΥΝΕΧΙΖΩ την παρουσιαση αποσπασματων από την αδημοσίευτη διατριβή μου από το 1994:: " Εθνικισμός μια προσπάθεια συγκριτικής προσέγγισης." .Βλέποντας το εκ των υστέρων αναλογίζονται τις τότε δυσκολίες μου : σήμερα ίσως αυτές οι σκέψεις που διατυπώνονται εδώ να μη φαίνονται τόσο παράδοξες αλλά εκείνη την περίοδο τις συγκροτούσα πετραδάκι πετραδάκι ,ψίχουλ ψίχουλο, όπως περίπου οι χρυσοθήρες της Άγριας Δύσης κοσκινιζοντας το θολό νερό για να βρούνε ψήγματα χρυσού • και τοκανα εν μέσω α.Τρομερου κύματος εθνικισμού που ξέσπασε ξαφνικά και στη χώρα μας λόγω Μακεδονικού και β.Το πολέμου στη Γιουγκοσλαβία που μέχρι τότε μας φαινόταν αδιανοητος ..Από την άλλη τεχνικές δυσκολίες : παιδευομουν αφανταστα με το κομπιούτερ και το σύστημα γραφή ,το....Grafos ..Αλλά και η προσωπική φιλοδοξία να γράφω περίπου αποσταγμένα , φειδωλα χωρίς φιοριτουρες ..Ξέρετε πίστευα ότι ...είχα καιρό να εξηγήσω αργότερα με παραδείγματα ...Ότι ο κόσμος ,οι Τοτε καθηγητές μου θα μου δίνανε περιθώρια να εξηγήσω ... Δεν είχα φανταστεί ότι και λόγω τρομακτικής επιτάχυνσης του χρόνου δεν θα είχα χρόνο να επεξεργαστώ αυτά τα κείμενα. .....Έτσι πέρασαν τριάντα χρόνια και τώρα ...αισθάνομαι παράξενα σαν να βγάζω τη Μούμια της τότε σκέψης μου από τον τάφο της ..Ελπίζω μη διαλυθεί καθώς ξετυλίγω τις γάζες. Και ελπίζω και για κάποιους νέους ερευνητές αυτά που δημοσιεύω να φανούμε χρήσιμα .Και οι υπόλοιποι να αντιληφθείτε κάπως τον προσωπικό ΚΑΗΜΟ που κρύβεται εδώ μέσα .

Πέτρος Θεοδωρίδης

 

 

α. Από την παράθεση των ποικίλων ερμηνειών του εθνικισμού διαφαίνεται η διαπλοκή του φαινομένου του εθνικισμού εκείνο του φαινομένου έθνους.

 Η σύγχρονη θεωρία του εθνικισμού, σε αντίθεση με την εθνικιστική θεωρία doctrine) που αποδέχεται την παντοτινή ύπαρξη των εθνών, προτείνει το έθνος σαν μια κοινότητα που παράγεται, είτε με την διατύπωση και εξάπλωση του δόγματος της εθνικής αυτοδιάθεσης (Ε. Kedourie), είτε ως αποτέλεσμα ενός οριοθετημένου δικτύου Επικοινωνίας(Κ Deutch) ή της ανάδυσης της σύγχρονης βιομηχανικής κοινωνίας(Ε Gellner, είτε ως πολιτιστικό κατασκεύασμα ιδιαίτερου τύπου φαντασιακά βιωμένη κοινότητα B. Anderson ) που ενυπάρχει στο σύγχρονο έθνος-κράτος(Anthony Giddens).

 

 Όλοι σχεδόν οι θεωρητικοί του εθνικισμού, αντιμετωπίζουν το έθνος  ως φαινόμενο της νεοτερικότητας, και η αντίθεση τους με την υποκειμενική θεώρηση του έθνους  για τον εαυτο του ως κάτι το αιώνιο και αμετάβλητο στην ουσία του στην εσωτερική οπτική του εθνικισμού συνιστά ένα από τα παράδοξα του ίδιου του εθνικισμού όπως εύστοχα υπέδειξε ο Anderson.

Αν όμως το έθνος παράγεται ως νεωτερική κοινότητα και εμφανίζεται σε συγκεκριμένη ιστορική περίοδο, πώς εξηγείται και η παλαιότερη χρήση του όρου, αλλά και οι δεσμοί ψυχολογικής συγγένειας, οι κοινότητες γλώσσας, θρησκείας, προγονικών δεσμών αλλά και το στοιχείο πατριωτισμού που εμφανίζονται και στις προνεοτερικές κοινωνίες;-32-Θα προσπαθήσουμε να διευκρινίσουμε - χωρίς βέβαια να επιχειρήσουμε την ολοκληρωμένη απάντηση στα θεμελιακά αυτά ερωτήματα - κατά το δυνατόν ορισμένους όρους (εθνική ομάδα , εθνότητα, έθνος) με την ελπίδα την καλύτερη κατανόηση του κεντρικού μας προβλήματος του εθνικισμού.

 

 

Β. Έθνος

 

Η σημασία της λέξης Έθνος υπήρξε πολύ διαφορετική στις διαφορές ιστορικές εποχές και στην αρχαιότητα σήμαινε και πληθος πραγμάτων ή τάξη ανθρώπων

Έτσι το " ελεατικό εθνος" σήμαινε την φιλοσοφική σχολή της Ελέας ενώ υπήρχε και το "' μαχιμον έθνος", το "όστρεων έθνος", το" ιχθύων εθνος" . ( 1)

Στην χριστιανική περίοδο στα Πατερικά

κείμενα η λέξη εθνικός σήμαινε τους μη Χριστιανούς (2) ενώ στη Δύση και σύμφωνα με τον Kedurie ( 3) ο όρος χρησιμοποιείται συνήθως για κοινότητες αλλοδαπών .

Κατά το Μεσαίωνα τα Πανεπιστήμια διαιρούνταν σε "εθνη"(nations): και το Πανεπιστήμιο του Παρισιού είχε 4 εθνη: honorable nation de France, la fidele nation de Picardie, la venerable nation de Normandie, la constante nation de Germanie"

 

 

 

 

 

Αυτοί οι διαχωρισμοί ήταν ενδεικτικοί των χωρών προέλευσης αλλά κατά κανέναν τρόπο δεν αντιστοιχούσαν είτε σε σύγχρονες γεωγραφικές διαιρέσεις είτε σε αυτό που κατανοούμε σήμερα ως εθνος .

Σκοπός των πανεπιστημίων ήταν η υπεράσπιση της χριστιανικής πίστης. Τα έθνη ησαν σύλλογοι φοιτητικοί, στους οποίους ανήκαν φοιτητές που προέρχονταν από την ίδια επαρχία .

Η γλώσσα των Πανεπιστημίων ήταν ή λατινική, μια οικουμενική γλώσσα. Οι διδάσκοντες ανήκαν σε πολλές εθνικότητες και ήταν δυνατόν π.χ στην Σορβόννη να διδάσκουν ταυτόχρονα ο Άγγλος Αλέξανδρος του Hales, ο Ιταλός θωμας Ακίνατος και ο Γερμανός Αλβερτος ο Μεγάλος (4)

 Αργότερα ο όρος σήμαινε το ιδιαίτερο σώμα ανθρώπων που μπορούσαν να  εκλέξουν ή να εκλεγούν σε αντιπροσωπευτικά σωματα, ήταν συνήθως ευγενείς, ενώ όταν επικρατεί η Γαλλική επανάσταση το έθνος γίνεται κάτι περισσότερο από το σύνολο των ευγενών

» Τι είναι εθνος»ρωτουσε ο Sieyes''ένα σώμα  συντρόφων που ζουν κάτω από ένα  κοινό νόμο και αντιπροσωπεύονται από ένα κοινό νομοθετικό σώμα.»

 Το έθνος κατέληξε να σημαίνει ένα σώμα λαού που συνεταιρίζεται και αποφασίζει ένα σχήμα διακυβέρνησης(5)) Αναδύεται έτσι με την Γαλλική επανάσταση η πρώτη νεότερη σημασία του Έθνους που το συνδέει με την απεριόριστη εθνική (λαϊκή) κυριαρχία, την ενότητα του κράτους και του λαού. Αυτή η πρώτη σημασία, πιστεύουμε ότι θα βοηθήσει την διευκρίνηση της σχέσης της έννοιας του εθνους με μια αλλη έννοια εκείνη της εθνικής ομάδας ( ethnic group) και της εθνότητας (nationality-ethnicity)

 

Γ .Εθνική ομάδα- εθνότητα- εθνος

Ο όρος εθνότητα αποδίδει τους όρους nationality-ethnicity των οποίων η χρήση στην διεθνή βιβλιογραφία εμφανίζει αρκετες περιπλοκές. Το κυρίαρχο προβλημα αφορά στο σημασιολογικό επίπεδο: η εθνότητα θεωρείται το έμβρυο του Έθνους και ότι αρκεί η σπίθα" της αυτοσυνείδησης που θα

την μετατρέψει σε αυτό καθοριζόμενο έθνος.

 Όμως σε μια τέτοια ανάγνωση" της εθνότητας ελλοχεύει ένας διπλός κίνδυνος: Πρώτον ο κίνδυνος της εκ των υστέρων ανάγνωσης της ιστορίας μέσα από την υιοθέτηση σχημάτων προοδευτικής ανέλιξης". θα ήταν καλύτερα να μιλάμε για τις εθνότητες ως "πιθανά εν δυνάμει έθνη" 'πού τους λείπει κάτι. Δεύτερον ο κίνδυνος της υιοθέτησης του πυρήνα της ίδιας της εθνικιστικής θεωρίας- ιδεολογίας που βρίσκεται ακριβώς στην " αρχή των εθνοτήτων" δηλαδή την αφύπνιση των κοιμωμένων εθνοτήτων, και την διεκδίκηση της θέσης τους στην ιστορία. 13.

Δ .Η ιστορική  διάσταση της σχέσης έθνους εθνότητας μας αποκαλύπτει μια δυνατότητα ερμηνείας της σχέσης αυτής.

Όπως είδαμε στις πρώτες μαρξιστικές προσεγγίσεις και όχι μόνο σε αυτές γίνεται η διάκριση μεταξύ ιστορικών και μη ιστορικών εθνών, εθνών και λαων χωρίς Ιστορία. Η διάκριση δεν αφορούσε μόνο στους Μαρξ Έγκελς, καθώς αποτελούσε κοινή πεποίθηση στο πρώτο μισό του 19ου αιώνα ότι ορισμένες μικρες εθνότητες δεν είχαν μέλλον ως ανεξάρτητες οντότητες και ότι τα κριτήρια που θα επέτρεπαν σε ένα λαό να θεωρηθεί έθνος ήταν είτε

α.η σύνδεση με ένα υπάρχον κράτος,

είτε β. η ύπαρξη μιας πολιτιστικής ελίτ με μακροχρονη γραπτή λογοτενική διοικητική παράδοση, είτε

γ. μια αποδεδειγμένη ικανότητα για κατάκτηση(13).

                       Οι περιφρονημένες εθνότητες αναδύονται(ή «αφυπνίζονται ) στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, τα «ιστορικά» όμως έθνη που έχουν ήδη αποκτήσει ή σταθεροποιήσει την εθνική τους κυριαρχία, τους αρνούνται τον χαρακτηρισμό του εδ νους που συνεπάγεται και την αναγνώριση του δικαιώματος αυτοδιάθεσης. Σε αυτή την περίπτωση το εθνος πού έχει ήδη αυτοκαθορισθεί ως εθνος με την απόκτηση της ανεξαρτησίας και της εδαφικής του κυριαρχίας, γίνεται εκείνο που ορίζει την εθνότητα ως οριζόμενη - ετεροκαθοριζονενη

Η εθνότητα(ethnicity- nationality) χρησιμοποιείται και με εννοια γενική και με έννοια ειδική, συγκεκριμένη.

Στην συγκεκριμένη του χρήση, ο όρος αφορά πολλές φορές σε εθνικές ομάδες πού δεν έχουν αποκτήσει εθνική ανεξαρτησία .

 Χρησιμοποιείται όμως και γενικά, αφηρημένα όταν αναφέρεται σε μια φιλοδοξία εθνικής ενοποίησης, στην ιδέα της συνομάσδωσης στις προσώπων σε έθνη ή την τάση της ενοποίησης του λαού ενός ίδιου έθνους (πρβλ την "αρχή των εθνοτήτων") (6) απο ελώντας έτσι έννοια γένους και για την έννοια του έθνους και για τις εθνικές ομάδες

-34-

Η ειδική σημασία όμως του όρου συνδέεται με τη διάσταση των ειδικων προσδιορισμών της εθνότητας στα διάφορα επιστημονικά ερευνητικά πεδία δημιουργεί μια σειρά συγχύσεων καθώς: new 1. Υπάρχει πολύ μικρή αναφορά του εθνικισμού(με την ιστορική – πολιτική του εννοια ) σε εργασίες που την ethnicity, ειδικά στο πεδίο των κοινωνικών Επιστημών και αντιστροφα εκείνοι που ασχολούνται κεντρικά με τον εθνικισμό συχνά αγνοούν την ethnicity

 (7) 2.Υπάρχει επίσης και μια συχνή εξίσωση της εθνικής ομάδας με μειονοτικές ομάδας κυρίως σε χώρες με μεταναστευτική συγκρότηση( Βορειοαμερικάνικες χωρες). Συχνά σε τέτοιες χώρες ο όρος εθνότητα( ethnicity) αναφέρεται σε κοινωνικές υπο-μάδες, ενώ οι κυριαρχες ομάδες που συνδέονται με την πολι- τική εξουσία δύσκολα ορίζονται ως εθνότητες. Αντίθετα σε Ευ ρωπαϊκούς ορισμούς της εθνότητας, δύσκολα γίνεται η συνδε ση της εθνικής ομάδας με κοινωνικές υποομάδες.

α

3. Ένα τρίτο πρόβλημα είναι εκείνο της επιλογής κριτηρίων(υποκειμενικών: η πίστη κάποιου ότι είναι μέλος μιας εθνότητος ορίζει και την εθνική ομάδα, αντικειμενικών τη εθνική ομάδα ορίζεται με αντικειμενικά γλωσσικά, φυλετικά, γεωγραφικά ή και θρησκευτικά κριτήρια).

Η σύγχυση επιτείνεται καθώς στην ελληνική μετάφραση τους οι όροι δεν διαφοροποιούν ται, καθώς και λόγω μιας τάσης απόδοσης του όρου ως ιθαγενεια" ή "εθνικότητα, που δημιουργεί επιπλέον προβλήματα καθώς υπαινίσσεται την νομική έννοια της ιθαγένειας που αναφέρεται στην ιδιότητα του πολιτη .

Β2 Ο Edwards παρακάμπτει ως ένα βαθμό το πρόβλημα των κριτηρίων ορίζοντας την εθνική ομάδα ως  την "κοινωνική ομάδα της οποίας τα μέλη συνδέονται με μια κοινή εθνική ταυτότητα.... ενώ".. Εθνική ταυτότητα είναι η πίστη σε μια ομάδα[…] με προγονικούς δεσμούς...(10)

Ο Robert H. Jacksons σε μια εννοιακή ανάλυση (concept analysis) του όρου ethnicity προτείνει να τον δεχθούμε ως  ένα γενικό όρο που αναφέρεται και σε μια έννοια κοινωνικής επιστήμης και σε μια τάξη κοινωνικών αντικειμένων τις εθνικές οντότητες" ο πιο γενικός επόμενος όρος είναι η εθνική συλλογικότητα που περιλαμβάνει τις εθνικές κατηγορίας τις εθνικές ομάδες" και το ethno nation''. Η εθνική κατηγορία σημαίνει τα άτομα που κληρονομούν τα ίδια αντιλη στα κοινωνικά χαρακτηριστικά (φυλή, χρώμα γλώσσα, θρησκεια .έθιμα, και γεωγραφικη καταγωγή). Η εθνική ομάδα σημαίνει την εθνική κατηγορία που αποκτά τα προσθετα χαρακτηριστικά της ταυτότητας και της οργάνωσης.

Με τον όρο εθνική ταυτότητα εννοείται η αναγνωριση και αξιολόγηση από ένα πρόσωπο της συμμετοχής του σε μια εθνική κατηγορία.

Το ethnonation- οι υποδηλώνει μια εθνική ομάδα που προσπαθεί να αποκτήσει δημόσια εξουσία αλλά όχι πλήρη κυριαρχία. Με τον όρο δημοσια  εξουσία Public authority) εννοείται μια συνταγματική κατάσταση που περιλαμβάνει ειδικά δικαιώματα όπως επαρχιακή αυτονομία ή γλωσσικά δικαιώματα.

Η έννοια του έθνους διακρίνεται με κριτήριο την πολιτική του ανεξαρτησία (11)

Η κλιμάκωση των εννοιών, όπως βλέπουμε καθορίζεται με κριτήριο τον βαθμό πολιτική εξουσίας και εν τέλει με βάση τη  εθνική  κυριαρχία.

 Αν η έννοια της εθνότητας είναι λογικά γενική εννοια ενώ εκείνη του έθνους υπάλληλη, ειδική, το ιδιαίτερο γνώρισμα του έθνους είναι η κυριαρχία του, η εθνική κυριαρχία.

- Σε πολλούς ορισμούς η εθνότητα θεωρείται σαν έθνος χωρίς αυτοσυνείδηση. [12] και αντίστροφα το έθνος θεωρείται σαν η εθνότητα που αποκτα πλήρη συνείδηση του εαυτού της. Η εθνότητα θεωρείται σαν εν δυνάμει έθνος", που ακόμα ετεροκαθορίζεται, ενώ το εθνος σαν μια αυτοσυνειδητοποιημένη ειδική ομάδα που αυτοκαθορίζεται. Στα πλαίσια αυτά η εθνότητα δεν αντιμετωπίζεται σαν γενική έννοια αλλά σαν έννοια παράλληλη με εκείνη του έθνους.

 

Ότι λείπει από την εθνότηταθεωρειται ότι είναι η σπίθα της αυτοσυνείδησης που θα την μετατρέψει σε αυτό καθοριζόμενο έθνος. Σελ -37-

Όμως σε μια τέτοια ανάγνωση της έννοιας της εθνότητας ελλοχεύει ένας διπλός κίνδυνος : Πρώτον ο κίνδυνος της εκ των υστέρων ανάγνωσης της ιστορίας

μέσα από την υιοθέτηση σχημάτων προοδευτικής ανέλιξης". θα ήταν καλύτερα να μιλάμε για τις  εθνότητες  ως ‘’πιθανά ‘’ έθνη  παρα για " εν δυνάμει εθνη που τους λείπει -ακόμα – κάτι(η αφύπνιση). Δεύτερον ο κίνδυνος της υιοθέτησης του πυρήνα της ίδιας της εθνικιστικής θεωρίας-ιδεολογίας που βρίσκεται ακριβώς στην « αρχή εθνότητων»  δηλαδη την αφυπνιση των κοιμωμενων εθνοτήτων, και την διεκδίκηση της θέσης τους στην ιστορία.

. 83 Η ιστορική ακριβώς διασταση της σχεσης εθνους εθνότητας μας αποκαλύπτει μια δυνατότητα ερμηνείας της σχέσης αυτής.

 Οπως ειδαμε στις πρώτες μαρξιστικές προσεγγισεις και όχι μόνο σε αυτές γίνεται η διάκριση μεταξύ ιστορικών και μη ιστορικών εθνών, εθνών και λαων χωρίς Ιστορία. Η διάκριση δεν αφορούσε μόνο στους Μαρξ Εγκελς, καθώς αποτελούσε κοινή πεποίθηση στο πρώτο μισό του 19ου αιώνα ότι ορισμένες μια κρες εθνότητες δεν είχαν μελλον ως ανεξάρτητες οντότητες Οι περιφρονημένες εθνότητες αναδύονται ή αφυπνίζονται) στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, τα ιστορικά όμως έθνη που έχουν ήδη αποκτήσει ή σταθεροποιησει την εθνική τους κυριαρχία, τους αρνούνται τον χαρακτηρισμό του ε8- νους που συνεπάγεται και την αναγνώριση του δικαιώματος αυτοδιάθεσης. Σε αυτή την περίπτωση το εθνος που έχει ήδη αυτο καθορισθεί ως έθνος με την απόκτηση της ανεξαρτησίας και της εδαφικής του κυριαρχίας, γίνεται εκείνο που ορίζει ( το Definiens)

την εθνότητα ως ετεροκαθοριζόμενη Χαρακτηριστικό το παραδειγμα από τη σύγκρουση

Μαγυάρων και μη Μαγυάρων στην αυτοκρατορία των Αψβούργων μετά τον συμβιβασμο( δυαρχία) του 1867. Με τον νόμο περί εθνοτήτων το 1868 μόνο ένα έθνος αναγνωριζόταν στην περιοχή της Ουγγαριας, το ουγγρικό. Στα 1879 η Πράξη για την εκπαίδευση" κάνει υποχρεωτική τη διδασκαλία της μαγυαρικής (ουγγρικής) γλώσσας σε όλα τα πρωτοβάθμια σχολεία. Ούγγροι πολίτες μή μαγυαρικής μητρικής γλώσσας δικαιούνται και αυτοί ίσα δικαιώματα με την προϋπόθεση ότι θα μάθουν την ουγγρική γλώσσα και θα θεωρήσουν τον εαυτό τους Ούγγρο (14)

,

 Αυτή η τελευταία ιστορική διάσταση μπορεί να βοηθήσει κατά την γνώμη μας στην διατύπωση ενός δυναμικού ορισμού της σχέσης έθνους- εθνότητας

. Κεντρική σε εν τέτοιο ορισμό είναι  και η έννοια της κυριαρχίας πάνω σε ορισμένο έδαφος-επικρατεια . Έθνος είναι η εθνική ομάδα που θεωρεί και θεωρείται

από τα άλλα έθνη, ότι ασκεί κυρίαρχη εξουσία σε μια εδαφική περιοχή ενώ εθνότητα είναι η εθνική ομάδα που είτε δεν θέτει ακόμα ζητήματα εδαφικής κυριαρχίας ή συμμετοχής στην πολιτική εξουσία είτε εμποδίζεται να τα θέσει από τα κυρίαρχα έθνη.

Προσπαθουμε με αυτό τον ορισμό να συνδέσουμε την σχέση έθνους εθνότητας όχι απλά με την έννοια της εθνικής ταυτότητας ως συνείδησης κοινών προγονικών δεσμών αλλά με την έννοια της κυριαρχίας και την συνειδητοποίηση-εσωτερίκευση  της κυριαρχίας.

Επίσης να δείξουμε ότι εθνότητες και έθνη αποτελούν βαθμίδες μιας ιστορικής διαδικασίας που δεν ήταν και δεν είναι αναγκαία ιστορικά.

Αυτή η διαδικασία δεν αποτελεί ή τουλάχιστον δεν αποτελεί πια μετά τα μέσα του 19ου αιώνα) μια ευθύγραμμη ανοδική κίνηση προς τα εμπρός, με την κάθε εθνότητα να ανέρχεται σταδιακά στο επίπεδο του έθνους, αλλά ενέχει συγκρούσεις και αποκλεισμούς με τις εθνότητες να ετεροκαθορίζονται ως τέτοιες από τα έθνη.

Αυτή η αντιφατική ιστορική διαδικασία κινητοποίησης των εθνικών ομάδων προς την πολιτική ανεξαρτησία  και τις ιδεολογικές και ψυχολογικές διαστάσεις της  είναι που συνδέεται με τον εθνικισμό. 14. Οι παραπάνω ορισμός δεν εξαντλεί φυσικά την πληθώρα των εννοιολογικών προβλημάτων . Η μετάβαση από την εθνότητα στο το έθνος δεν περιορίζεται στην εδαφική κυριαρχία. Στον ορισμό του Anderson έθνος βιώνεται "φαντασιακά» γιατι :

«τα μέλη και του πιο μικρού έθνους δεν πρόκειται ποτέ να γνωρίσουν τα άλλα μέλη της κοινότητας αν και τα φαντάζονται να συμμετέχουν σε αυτήν» (15)

Εκείνο που συνεπώς συνδέει τα μέλη του έθνους δεν είναι μια συγκεκριμένη σχέση είτε βιολογική, είτε σχέση στενών προσωπικών δεσμών που βασίζονται στην παράδοση αλλά μια σχέση αφαίρεσης( απρόσωπη, έμμεση, "αντικειμενική σχέση». Στον ορισμό του Anderson για το  εθνος και στις άλλες προσεγγίσεις που παραθέσαμε, ιδίως σε αυτήν του Gellner) το έθνος ως νεωτερική κοινότητα εντάσσεται στην έννοια της κοινωνίας μάλλον παρά της Κοινότητας(αν θυμηθούμε την διάκριση μεταξύ Gemeinschaft-Gesellschaft του F. Tonnies)

Η αναλογία αυτή υπαινίσσεται ότι η ανάδυση του έθνους και των συμπαγών, ομοιογενών εθνο-κρατών προϋποθέτει την καταστροφή των μικρών, παραδοσιακών, τοπικών κοινοτητων και την αφομοίωση τους από μεγαλύτερες εθνικο -κρατικές ενότητες Το έθνος για τον Anderson αποτελεί οριζόντια συντροφικότητα" που υπαινίσσεται και την κατάργηση ιεραρχικών ενδιάμεσων συλλογικοτήτων συντεχνίες, Estates) και την βαθιά σχέση ισότητας που την ακολουθεί. Αλλά αυτή η σχέση είναι εξισωτική ακριβώς γιατί είναι αφηρημένη και. να γνω απρόσωπη, γιατί προϋποθέτει άτομα που δεν γνωρίζονται μεταξύ τους και γνωρίζουν ότι δεν υπάρχει πιθανότητα γνωρισθούν. Η παρατήρηση που μπορεί να γίνει είναι ότι τα έθνη παράγονται σε συνθήκες" εντροπίας", διάλυσης, αποσύνθεσης, της παραδοσιακής προνεωτερικής κοινωνίας ( χωρίς αυτό σημαίνει απαραίτητα την αποδοχή της υπόθεσης του εκσυγχρο νισμού-εκβιομηχάνισης). Αποσυντίθενται οι ενδιάμεσες δομές οι συλλογικότητες, θρησκευτικές, συντεχνιακές ταξικές (με την έννοια των νομοκατεστημένων τάξεων ) που μεσολαβούν με τ ταξύ ατόμου και ευρύτερης κοινωνίας. Στην νέα ανασύνθεση του εθνους μεταξύ ατόμου και κοινωνίας-κράτους δεν απομένει τίποτα, η σχέση απομένει υλικά-κοινωνικά αδιαμεσολάβητη

Πέτρος Θεοδωρίδης  Εθνικισμός μια προσπάθεια συγκριτικής προσέγγισης.’’ Θεσσαλονίκη 1994

Σελ. 31-39